مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تجربه دو پدیده انقلاب و اصلاحات در ایران پس از پیروزى انقلاب اسلامى موضوع قابل پژوهش از ابعاد مختلف است. این نوشتار در پى‏بررسى گونه‏شناسى مفهوم و کاربرد واژه اصلاح در قرآن کریم، روش‏ها و تاکتیک‏هاى اصلاح فرد و جامعه از منظر وحیانى، و نیز بررسى رابطه اصلاح و انقلاب است. از منظر قرآن کریم، اصلاح، شالوده حرکت سالم سازى فضاى زیست آدمى است و در جریان اصلاحى پیامبران ریشه دارد. اصلاح با دو مفهوم آشتى دادن و رفع موانع و مفاسد، به طور مطلق در قرآن به کار رفته و کاربرد روش‏هاى متنوع فرهنگى و غیرفرهنگى، بسته به میزان، نوع و درجات فساد و مفسدین، براى رفع مفاسد و تبدیل نقاط ضعف و کاستى‏ها به نقاط قوت و کمال در ابعاد مختلف اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى توصیه شده است و سرانجام این که اصلاح نه یک شیوه تحول در برابر انقلاب است، بلکه انقلاب یکى از روش‏هاى ایجاد اصلاح است.

مقاله حاضر به تبیین دیدگاه قرآن درباره اراده و اختیار و آزادى انسان مى‏پردازد و موضوعات «انسانِ‏آزاد، محور خلقت»، «احترام به آزادى انسان مهم‏ترین مبناى عمل پیامبر صلى ‏الله‏ علیه ‏و‏آله براى دعوت به اسلام»، «آزادى سیاسى، اساس تشکیل جامعه سیاسى» و... را بررسى مى‏کند. در این جا با بهره ‏گیرى از آیات قرآن و دیدگاه‏هاى دانشمندان اسلامى، این نکات مطالعه شده که وابستگى ‏هاى روحى انسان، عامل تحدید آزادى انسان است، ولى انسان با اختیار و آزادى امانت الهى را پذیرفته است، زیرا اراده انسان در ارتباط با آزادى و اختیار معنا پیدا مى‏کند و در این راستا به مبناى عمل پیامبر اسلام صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله استناد شده است.

نگارنده ضمن بررسى «ماهیت جامعه» از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامى معتقد است جامعه به لحاظ ماهوى فى الجمله اصالت دارد، یعنى گرچه متفکران اسلامى اصالت به مفهوم «دورکیمى» را قبول ندارند ولى در مورد جبرهاى اجتماعى به مفهوم «گورویچى» اتفاق نظر دارند. با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندى‏هاى ویژه‏اى خواهد داشت که منحصر به فرد و جداى از قانونمندى‏هاى افراد است. این قانونمندى‏ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است؛ قرآن دو روش «تطبیقى» و «تحلیلى» را براى شناخت جامعه راهنمایى مى‏کند که در واقع به شیوه جامعه شناختى مهر صحت مى‏گذارد. روش تحلیلى مبتنى بر روش تطبیقى است. با مقایسه جوامع مى‏توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل‏هاى به دست آمده از روش تطبیقى، مى‏توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوى روش تطبیقى، همزمان، در زمان و ترکیبى، نمونه‏هایى در قرآن دارند که سومى به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوى مناسبى از روش تحلیلى در قرآن مى‏باشد.

تعمق و ژرف‏نگرى در متون و کتب آسمانى به منظور دستیابى به قوانین زمینى از دیر باز مناقشات فکرى متعارضى را بر انگیخته است. این مناقشه در اسلام بین عقلگرایان و نقلگرایان رخ نموده است. گروهى (نقلگرایان) مدعى‏اند توجه و خطاب قرآن صرفا متوجه پیامبر صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله و ائمه اطهار علیهم ‏السلام است، از این رو عقول غیرمعصوم، توان استنباط احکام از قرآن را ندارند. از سوى دیگر گروهى (عقلگرایان) معتقدند قرآن براى راهنمایى بشر نازل شده است، از این رو فقها و متخصصان قادرند احکام فردى و اجتماعى را از آن استنباط کنند.

شناخت قرآن و مقاصد آن، همان‏گونه که براى مؤمنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته ‏هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى‏شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان‏شناس، اقتصاد دان، حقوق‏دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى‏ شناسد تا از تأثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعىِ معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مؤمن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى ‏اطلاع یا کم اطلاع هستند.

سیاست و حکومت در قرآن کریم از موضوعاتى است که بسیارى از صاحب نظران و قرآن پژوهان را به دیدگاه‏هاى متفاوت و گاه متعارض کشانده است. این مسأله از جمله بحث‏هاى مهم «رابطه دین و دولت» است که در کتب آسمانى و ادیان الهى مورد توجه قرار گرفته است. مقاله حاضر ضمن اشاره به دیدگاه ‏هاى عمده درباره رابطه میان «رسالت و زمامدارى» آیات قرآنى در باب سیاست و حکومت را طبقه بندى مى‏ کند و نمونه ‏هایى از حکومت‏هاى الهى را در قرآن کریم نشان مى‏دهد و به ویژگى‏ هاى آنها اشاره مى‏کند.

در این پژوهش مسئله معاد از دیدگاه قرآن و عهدین مورد بررسی قرار گرفته است اصل مسئله معاد مورد اتفاق تمام ادیان و شرایع آسمانی بوده و تنها جزئیات مسئله معاد مورد اختلاف است. در کتب مقدس یهود و مسیحیت بسیار کوتاه در مورد چگونگی معاد و کیفیت پاداش و عذاب و نیز چگونگی حشر انسانها بحث به میان آمده است .مسئله احیاء اموات و نیز مسئله بهشت و جهنم تقریباً بیشترین بحث را در کتب عهدین به خود اختصاص داده است . بر خلاف کتب عهدین در قرآن هم مسئله اصل و اثبات معاد و هم پرداختن به جزئیات بصورت گسترده مورد بررسی قرار گرفته است . در این رساله در حد امکان و به صورت مبسوط مسائل مربوط به معاد در قرآن و عهدین بحث گردیده است.

مسئله اصلی و محوری در این پژوهش، تبیین دیدگاه ملاصدرا پیرامون موضوع احیاء در عالم آخرت و تفاوت آن در عالم دنیاست. روشن است که این موضوع، مقدمه و پیش‌نیاز موضوع معاد جسمانی است و اگر از جانب ملاصدرا پاسخ منطقی به نقد ناقدین داده شود، بسیاری از مشکلات موضوع معاد جسمانی نیز برطرف خواهد شد. با توجه به اینکه محور اصلی انتقادات وارده بر ملاصدرا، عدم انطباق نظریه احیاء ایشان با آیات قرآنی است، لذا پژوهش حاضر، ضمن بیان انتقادات به مقایسه احیاء در آیات کریمه قرآن و دیدگاه ملاصدرا پرداخته و در نهایت به این نتیجه رهنمون شده است که تحلیل عقلانی از احیاء در عالم آخرت، عود ارواح به ابدان و معاد جسمانی ملاصدرا کاملاً مطابق با آیات قرآن کریم است.

معاد از اصول مورد قبول ادیان الهی و معنا بخش زندگی آدمی است. میزان و شدّت اعتقاد به معاد رقم زننده سرنوشت انسان در تصمیم‌گیری‌های حساس و خطیر است. اهمیت این اصل اعتقادی تا آنجاست که قرآن کریم، نزدیک به 1200 آیه یعنی یک‌ششم قرآن، درباره رستاخیز دارد؛ و اعتقاد به توحید، بدون اعتقاد به معاد، نمی‌تواند تأثیر کاملی در جهت‌بخشی مطلوب به زندگی داشته باشد. علاوه بر اعتقاد به معاد در نوع جهان‌بینی فرد، معاد باوری از آنجایی نشان از به پایان نرسیدن حیان انسانی است، تأثیری عمیق بر ابعاد زندگی انسان و ازجمله بر آرامش و بهداشت روانی او دارد. این پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی‌- تبیینی انجام‌شده، درصدد تشریح ابعاد اثرگذاری معاد در روان آدمی است. در این پژوهش، تأثیر معاد باوری در بهداشت روانی در دو ساحت فردی و اجتماعی بررسی شده است. از دیدگاه این پژوهش، کارکردهای معادباوری در بهداشت روانی فردی عبارت است از: 1. ایجاد آرامش روحی؛ 2. تقویت صبر و تحمل در برابر دشواری‌های زندگی؛ 3. تقویت انگیزه در انجام کارهای نیک؛ 4. پرهیز از اعمال ناشایست؛ 5. تعمیق بینش انسان نسبت به معنای زندگی؛ 5. پرورش فضایل اخلاقی؛ 6. تعدیل قوا و غرایز انسان و... . همچنین کارکردهای معاد باوری در بهداشت روانی اجتماعی، عبارت‌اند از: 1. تقویت روابط اجتماعی مطلوب؛ 2. ضمانت اجرا و رعایت حقوق و تکالیف فردی و اجتماعی؛ 3. ستم گریزی و مبارزه با ظالمان و... .

مسئله معاد یکی از اصول ادیان آسمانی است . همه ادیان آسمانی تصریح کرده‌اند که انسان با مردن (مرگ ) از بین نمی‌رود، بلکه فقط از این دنیای محدود به سرای دیگر منتقل می‌شود. آخرین دین آسمانی یعنی دین اسلام بیشتر از سایر ادیان بر این مسئله (معاد) تاکید ورزیده است . آیاتی که در قران کریم درباره مساله معاد آمده است ، دارای وجوه متفاوتی هستند. اگر این آیات با دقت و توجه کافی در نظر گرفته شوند، زندگی انسان را در این دنیا دگرگون می‌سازند. بنابراین انسان می‌تواند در این دنیا که به منزله مزرعه و کشتگاه می‌باشد، برای زندگی ابدی‌اش زاد و توشه فراهم آورد. در طول تاریخ اندیشه، فیلسوفان و دیگر دانشمندان تلاش‌های زیادی کرده‌اند تا مسئله معاد و سرای ابدی را تبیین نمایند. از میان همه آنها حکمت متعالیه یعنی فلسفه صدرا (ره)، تلاش بیشتری را صورت داده است . دیدگاه صدرا در این باره بسیار جالب توجه است . او اعتقاد دارد که فلسفه‌اش میان آموزش‌های آسمانی و تعلیمات عقلی را جمع نموده است . (تالیف بین نقل و عقل) صدرا در کتابهایش اصول مقدماتی را مطرح می‌کند تا این مسئله را به روشنی موجه سازد. اسفار اربعه یکی از مهمترین کتابهای اوست . او در جلد نهم اسار اربعه از دلایلی بحث می‌کند که به این باور می‌انجامد که آنکس که در سرای دیگر باز می‌گردد، خود انسان است . به عبارت دیگر خود انسان به عینه باز می‌گردد نه روح تنها و یا روح انسان با بدن دیگری غیر از بدنی که در این دنیا با آن زیسته است . صدرا (ره) آیات قرآن را در این مسئله به شهادت فرا می‌خواند. تلاش من در این رساله جمع‌آوری آیات قرآنی درباره معاد بوده است . انشاءا... خداوند مرا در این مقصود یاری کند.