جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنت‌گرایان یکی از جریان‌های فکری تأثیرگذار در عرصه هنراسلامی به شمار می‌آیند. تیتوس بورکهارت، از جمله چهره‌های شاخصی است که با رویکردی حکمی و عرفانی به تفسیر نگاره‌های ایرانی دست زده است. دامنه و گستره بحث وی به لحاظ زمانی، از دوره ایلخانی آغاز شده و تا نیمه دوم قرن شانزدهم ادامه می‌یابد. حال، پرسش نوشتار آن است که آیا با تفسیر وی می‌توان به درک درستی از نگاره‌ها رسید؟ هدف از پژوهش حاضر در وهله نخست، فهم دیدگاه بورکهارت و در نهایت، درک نگاره‌های ایرانی است. بنا به نتایج مقاله، نظرگاه وی در سه عرصۀ عدم واقع‌نمایی، ترسیم عالم خیال و اعیان ثابته با چالش‌هایی همراه است که نگارنده به طرح و بررسی آن خواهد پرداخت. روش تحقیق این نوشتار توصیفی، تحلیلی و انتقادی است و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. رویکرد مقاله تحلیلی ـ منطقی و تاریخی است و نسبت به رویکرد عرفانی به نحو همدلانه است.

باتوجه به شکل‌گیری جریان‌های شناخت‌شناسانه‌ی متفاوت در شناخت هنر اسلامی، به نظر می‌رسد از آنجایی که حکمت معنوی اسلام در صورت و معنای‌ هنرهای آن متجلی است، پژوهشگران درتبیین چیستی معماری‌اسلامی از وجوه مختلف آن غافل مانده‌اند. پژوهش حاضر باهدف مطالعه‌ی تطبیقی آراء تیتوس‌بورکهارت و الگ‌گرابار به دنبال تبیین چیستی معماری‌اسلامی است. سنت‌گرایان با رویکردی معناگرا، معماری‌اسلامی را در قالب قواعدی فراتاریخی و فرازمانی، متاثر از جوهره‌ی اسلام می‌دانند و تاریخ‌‌باوران با توجه به آموزه‌های فلسفه‌ی تاریخ هگل، معماری‌اسلامی را ادامه‌ی هنر بیزانسی و ساسانی می‌شمارند. با مفروض دانستن اینکه علیرغم تفاوت روش‌شناختی در رویکرد ایشان، معماری‌اسلامی را باتوجه به نقش مولفه‌ی دینی تبیین می‌کنند؛‌‌‌ ‌سؤال این است تفاوت دیدگاه آنان چه تاثیری در تعریف‌شان از معماری‌اسلامی دارد؟ یافته‌ها نشان می‌دهد بورکهارت، شکل‌گیری معماری و عناصر آن را برگرفته از سنت‌های دین اسلام می‌داند؛ اما گرابار از اسلام به عنوان مولفه‌ای فرهنگ‌ساز در کنار مولفه‌های تاریخی و اجتماعی یاد می‌کند.

برونو گیوئیدردونی(Bruno Guiderdoni)، دکترای اخترفیزیک، پژوهشگر «مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه» (CNRS) و «انستیتو اخترفیزیک پاریس»، عضو شورای اجرایی «بنیاد تمپلتون» و «دومین برنامه علم و جستجوی حقیقت» در «مرکز الهیات و علوم طبیعی برکلی»، عضو شورای علمی «دانشگاه بین‌رشته‌ای پاریس» است. هدف آثار و فعالیت‌های علمی در بیش از هشتاد عنوان منتشرشده، شناخت فرآیندهایی است که به شکل‌گیری و تحول کهکشان‌ها می‌انجامد. وی در تلاش است تا چهارچوبی نظری برای تفسیر داده‌های به دست‌آمده از کهکشان‌های دوردست ارائه کند. در سال ۱۹۹۴، با برخی دیگر از اندیشمندان مسلمان، «موسسه مطالعات عالی اسلامی[۱]» را پایه‌گذاری کرد که هدف آن شناساندن ارزش‌های معنوی و فرهنگی اسلام به جامعه غربی است. در این زمینه، وی به‌طور مرتب همایش‌هایی در موضوعات گوناگون برگزار می‌کند. او در الهیات اسلامی تاکنون بیش از ۱۴۰ مقاله منتشر کرده است. از ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۹، در برنامه «ادیان» شبکه دوم تلویزیون فرانسه، برنامه هفتگی «شناخت اسلام» را اجرا کرده و در آن با بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام به گفتگو نشسته است. وی هم اینک در حال نگارش کتابی در «معنویت اسلام» است. گیوئیدردونی به اسلام گرویده و نام کوچک خود را به عبدالحق تغییر داده است.

این کتاب در مورد هنر کلاسیک است. در توضیحات ناشر برای کتاب مذکور آمده است: «هنر، علم زیبایی شناسی، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای علمی، فلسفی در دوان معاصر باعث شده است، تمامی اندیشمندان موافق و مخالف مدرنیته، عکس العمل خود را نسبت به سبک‌ها و سنت‌های هنری نشان دهند. بوکهارت با نوشتن کتاب هنر مقدس، نظام های فکری و فلسفی بزرگان سه گانه (رنه گنون، فریت شووان، کومارا سوامی) را در زمینه هنر بسط داد و تفسیرهای روشنی از یافته های آن ها ارائه داد. بورکهارت، هنری را مقدس می داند که صورت‌های قدسی داشته باشد. او در مقدمه کتاب، بین هنر دینی و هنر قدسی، فرق می گذارد، اولی را هنری می‌داند که صرفاً موضوعش مسائل دینی و مذهبی باشد، ولی صورتش می تواند از صورت های هنری غیر دینی هم باشد. بورکهارت کتاب هنر مقدس را در شش بخش همراه با مقدمه تنظیم کرده است، که مقدمه ی کتاب به کلیات هنر مقدس و زمینه‌ها و اهداف آن می‌پردازد. مولف در بخش اول "تکوین معبد هندو"، مباحثی را که از متون دینی به دست آورده را مطرح می کند در بخش دوم "آن در منم" ملاحظاتی درباره شمایل نگاری درگاه شکوهمند کلیسای رومی وار، به بررسی شمایل نگاری‌های کلیسا- شمایل حضرت عیسی می‌پردازد . در بخش سوم نیز به "مبانی هنر اسلامی" پرداخته می شود. به این معنا که در درجه اول آفریدگار هستی خود هنرمند (مصور) است و هنر الهی، تجلی وحدت در جمال و جلال است و از این طریق هنر ارتباط تنگاتنگی با حکمت دینی دارد. در بخش چهارم "تمثال بودا " به چگونگی وابستگی هنر بودا، به تمثال گل لوطوس می‌پردازد. در بخش پنجم "منظره در هنر خاور دور" به اوضاع نقش‌نگاری و نقاشی چینیان می‌پردازد و نفوذ رمز و راز آیین تائو در هنر چینی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در بخش ششم" انحطاط و احیاء هنر مسیحی " به سیر تاریخی و تطوری، هنر مسیحیت می‌پردازد و نقاط فراز و فرود این هنر را تبیین می نماید.

سنتگرایی، یک جریان روشنفکری دینی است که در اوایل قرن بیستم در عرصه فکری و اجتماعی غرب ظهور کرد. سنتگرایان نیز، گروهی هستند که در جریان ظهور و بروز مدرنیته، به تقابل با آن برخاستند و ساحت دنیای غرب را که در حال تیشه زدن بر پیکر انسان آسمانی و خراب نمودن عوالم فراتر از عالم مادی بود، با تندترین نقادیها به پای میز محاکمه بردند و از انسانی که جویای اصل خویش بود، دادخواهی نمودند. این مقاله، حکایت جریانی است که هم درصدد تشریح نوعی دینشناسی است و هم دغدغه اوجگیری شیوع آثار و عواقب مدرنیته در سراسر جهان را دارد. طرفداران این مکتب فکری معتقدند که مدرنیته، برخلاف اعتقادش، آدمی را گرفتار توهم و سرابی نموده و باعث پیشرفت افقی انسان در جهان مادی شده است و این امر، به خاطر ماهیت مدرنیته است. این مقاله پس از مقدمههایی دربارۀ سنتگرایان، به منظور شفاف کردن این سؤال که «چرا سنتگرایان، غرب را به نقادی کشانیدهاند؟» میخواهد به مبانی نظری این مکتب فکری، به صورت موشکافانه بپردازد، همچنین، به علم و عقل از دیدگاه آنان نیز اشارهای خواهد نمود.

تیتوس بورکهارت، آلمانی سویسی تبار، پژوهشگر در زمینه هنرهای اسلامی، معماری و تمدن اسلامی بود و پس از دیدار با فریتهوف شوئون به سنت گرایان و اصحاب حکمت خالده پیوست. او کتاب‌های بسیاری به انگلیسی، آلمانی و فرانسوی نوشته‌است که برخی به زبان فارسی نیز ترجمه شده‌است. زندگینامه: بورکهارت در سال ۱۹۰۸ در فلورانس ایتالیا دیده به جهان گشود. خاندانش از نجیب زادگان شهر بال بودند. پدرش کارل بورکهارت (۱۸۷۸–۱۹۲۳) پیکرتراشی صاحب نام و پدربزرگش یاکوب بورکهارت (۱۸۱۸–۱۸۹۸) از پژوهندگان تاریخ در قرن نوزدهم و استاد دانشگاه‌های بال و زوریخ در سوئیس و نویسنده اثر معروف فرهنگ رنسانس در ایتالیا (منتشر شده به سال ۱۸۶۰) بود و تیتوس نوهٔ ارشد این مورخ شهیر به شمار می‌رفت. در دوران نوجوانی هم شاگرد فریتیوف شوان (۱۹۰۷–۱۹۹۸) متأله بود. بورکهارت در سال ۱۹۳۵، پس از مسافرت به آفریقای شمالی و شهرهای مغرب اسلامی، در شهر فاس سکنی گزید و در مدرسه کهن این شهر، به پژوهش در تمدن و هنر اسلامی پرداخت. در اینجا به اسلام ایمان آورد و در محضر علی بن طیب درقاوی به طریقت شاذلیه درقاویه سر سپرد و ابراهیم عزالدین نام گرفت. او از باورمندان به حکمت خالده یا جاویدان خرد به شمار می‌رفت. بورکهارت در دهه‌های پنجاه و شصت میلادی در سوئیس، مدیر هنری مؤسسه انتشاراتی اورس گراف Urs Graf در شهرهای لوزان و اولتن بود. فعالیت عمده او در این سال‌ها تهیه و چاپ مجموعه کاملی از چاپ‌های عکسی از نسخه‌های خطی تهذیب شده از سده‌های میانه بود. بورکهارت به سال ۱۹۸۴ در لوزان سوئیس درگذشت. کتابشناسی: نوشته‌ها: بخش بزرگی از نوشته‌های بورکهارت به جهان‌شناسی سنتی اختصاص دارد که او به یک معنا آن را خادمهٔ متافیزیک می‌دانست. در سال ۱۹۴۸ برای نخستین بار مقالهٔ چشم انداز جهان شناسی سنتی را به زبان فرانسه منتشر ساخت و اصول این جهان شناسی را، که به دیدهٔ او با هجوم علم جدید در معرض تهدید قرار گرفته بود، بیان کرد. همین سخنان را در رساله‌ای به نام جهان‌شناسی سنتی و علم جدید که در سال ۱۹۶۴ به زبان‌های فرانسه و آلمانی منتشر شد، باز گفت./ کیمیا؛ علم جهان، علم جان (در زمینهٔ جهان شناسی سنتی) Alchemie, Sinn- und Weltbild. Olten and Freiburg-im-Breisgau: Walter-Verlag, 1960. وی در این کتاب، خلاف برداشت امروزی که کیمیا را علم الموادی مهجور و متروک و با زبانی مرموز می‌داند، که علم شیمی جدید از بقایای آن برخاسته است، در این کتاب می‌کوشد آن را همچون تکیه‌گاهی برای تأمل و مراقبه معنوی و در حقیقت کیمیاگری روحانی و روانی بشناساند. / هنر مقدس در شرق و غرب (در زمینهٔ هنر قدسی) The Universality of Sacred Art, a précis of Sacred Art in East and West by Ranjit Fernando, published in The Unanimous Tradition, Institute of Traditional Studies. Colombo, Sri Lanka: 1999/ درآمدی بر آیین تصوف (در زمینهٔ عرفان اسلامی) Introduction aux Doctrines ésotériques de l’Islam. Paris: Dervy-Livres, 1969. در این کتاب، وی که متأثر از آراء محی الدین بن عربی است، تحلیلی از مفاهیم عرفان اسلامی به دست می‌دهد./ فرهنگ مغربی در اسپانیا Die maurische Kultur in Spanien. Munich: Callwey, 1970./ هنر اسلام (در زمینهٔ هنر اسلامی) L’Art de l’Islam. Paris: Sindbad, 1985./ آیینه عقل (مرآة العقل) Mirror of the Intellect: Essays on Traditional Science and Sacred Art, translated by William Stoddart. Cambridge, England: Quinta Essentia, 1987; Albany, NY: SUNY, 1987/. پس از فوت بورکهارت، ویلیام استودارت، مترجم و ویراستار آثار وی، مجموعهای از مقالات او را گردآوری و از زبان‌های فرانسه و آلمانی به انگلیسی ترجمه و چاپ کرد، و درواقع این کتاب را باید آخرین اثر بورکهارت دانست. برگردان‌ها: فصوص الحکم ابن عربی (از عربی به فرانسه)/ الإنسان الکامل عبدالکریم جیلی (از عربی به فرانسه)/ رسائل مولای العربی بن احمد درقاوی (از مشایخ طریقه شاذلیه در مراکش در سده هیجدهم میلادی) (از عربی به فرانسه)/ برگردان نوشته‌ها به فارسی: سید حسین نصر، نخستین مترجم فارسی بورکهارت است. وی دو مقالهٔ بورکهارت را به فارسی برگرداند: ارزش‌های جاویدان هنر اسلامی/ روح هنر اسلامی.

سنت گرایی- به عنوان جریانی که در قرن بیستم توسط رنه گنون، آناندا کوماراسوامی و فریتهوف شووان شکل گرفت و اکنون با کوشش چهره‌‌هایی همچون سید حسین نصر، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز و... بسط و توسعه می‌یابد - در بینش خود به انسان به عنوان خلیفه خداوند بر روی زمین می‌نگرد و برای او اهمیت و جایگاه والایی قائل است. در این دیدگاه، انسان‌ها مساوی پنداشته نمی‌شوند، بلکه افراد انسان به لحاظ جنسیت، روحیات و توانایی‌ها و نژاد، حائز ویژگی‌هایی هستند که آنان را از یکدیگر متمایز می‌کند. دقیقا به دلیل همین اختلاف در نژادها و روحیات مختلف، تعدد ادیان اثبات می‌شود و نیز به این سبب که فوق این صور متعدد، حقیقت واحدی وجود دارد، وحدت ادیان در مرتبه متعالی وجود به اثبات می‌رسد.

نگرش معناگرایانه ( فراتاریخی ) یکی از مهمترین رویکردها را به هنر و معماری اسلامی ارائه می‌دهد و بیان می‌دارد که هنرِ اسلامی بر حقایقی که فراتر از محدوده زمان و مکان است دلالت می‌کند. پس هنر اسلامی از منظر این گروه دارای حقیقتی فراتاریخی است که در تاریخ متجلی و آشکار می‌شود. اندیشمندان و متفکرین این دیدگاه ( بورکهارت ، نصر ، اردلان ، استیرلن و ... ) هنر و معماری اسلامی را دارای هویتی عرفانی، اشراقی می‌دانستند و با نگرش معناگرا و باطنی به سراغ آن می‌روند. از اهداف این پژوهش بررسی دیدگاه فراتاریخی در هنر و معماری اسلامی و مطالعه و شناسایی رمز ( نماد ) و تمثیل از منظر اندیشمندان این نگرش و بخصوص تیتوس بورکهارت است که به روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار می‌گیرد . تیتوس بورکهارت که وابسته به جریان سنت‌گرایی می‌باشد ذات هنر و معماری اسلامی را رمزی و سمبلیک می‌دانست . به طور کلی در همه هنرهای مقدس دینی و به طور خاص در هنر و معماری اسلامی شیوه بیان رمزآمیز، نمادین و تمثیلی است. بورکهارت حرکت عمودی خط در خوشنویسی را نماد وحدت و حرکت افقی خط را نماد کثرت می‌دانست. او نگارگری ایرانی را کامل ترین هنر تمثیلی عالم اسلام می‌دانست. در مورد فرش بافی و به خصوص قالی عقیده داشت، قالی رمز عالم هستی است؛ جهانی یکپارچه که تار و پودی پنهان همه اجزایش را به هم پیوند می‌زند. به باور بورکهارت ، معماران جهان اسلام سعی نموده‌اند تا از مواد بسیار ساده ساختمانی، گوهرهای قیمتی بسازند تا به هدف خود که نشان دادن نور است دست یابند چون هیچ نماد و مظهری مانند نور به وحدت الهی نزدیک نیست.

گفتگوی ادیان کوششی است برای یافتن زمینه های عقلانی مشترک میان مذاهب. نوشتار حاضر نیز به بررسی وجوه معرفت شناختی نظرات سنت گرایان، با تاکید بر آراء سید حسین نصر، پیرامون گفتگوی ادیان و مذاهب می پردازد. و از این رهگذر فهمی را که سنت گرایان از نقش دین در گفتگو با پیروان ادیان مختلف دارد مورد بحث قرار می دهد. سنت گرایان، به ویژه نصر، تحت تاثیر برداشت های عرفانی از دین به سوی وحدت در شناخت و رسیدن به ریشه های حقیقی دین دارند. اما رویارویی با تجدد و مدرنیته به عنوانی مشکله ای ناپوشیده سنت گرایان در جهان مدرن را با چالش جدی مواجه ساخته است. روش های اتخاذ شده در این چهارچوب توسط سنت گرایان پیرامون گفتگوی ادیان می تواند به عنوان الگویی کلی برای گفتگوی فرق و مذاهب در جهان اسلام باشد.