جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش از سرشت انسان و جایگاه او در هستی و روابطش با سایر اجزای هستی، یکی از مهم-ترین و کلیدی‌ترین پرسش‌های بشر است. از آن‌جایی‌که زندگی انسان معاصر به دلیل عدم دریافت پاسخ مناسب این پرسش دچار فقدان معنای وجودی شده، پرداختن به آن ضروری می‌نماید. در این پژوهش به دنبال پاسخ دو تن از متفکران معاصر، گابریل مارسل و علامه جعفری در باب جایگاه انسان در ارتباط با خویشتن، دیگران، جهان هستی و خداوند هستیم. علامه جعفری اصل بنیادین حیات دینی را زندگی در حیات معقول دانسته و با طرح ابعاد مختلف آن، پاسخ پرسش‌های انسان درباره موجودیت و جایگاه و روابطش را داده‌ است. مارسل با رویکردی نزدیک به رویکرد دینی، زیربنای آگاهی انسان را مبتنی بر ارتباط او با جهان و دیگران دانسته و بر همین اساس، تجارب انسانی‌ای که در نهایت منجر به ارتباط او با خداوند می‌شود، تبیین کرده است.

پرسشاز چیستی انسان، پرسشی است که از دیرباز مطرح بوده است. دانشمندان و فیلسوفان فراوانی هریک به فراخور فهم خویش پاسخی دربرابر این پرسش پیش نهاده‌اند. از جمله این فیلسوفان، ملاصدراست. ملاصدرا بزرگترین فیلسوف مسلمان است. وی بنابر نظریه‌ی امکان وجودی یا فقری، تمام ممکنات به ویژه انسان را عین فقر، ربط و افاضه‌ی واجب می‌داند و وقتی می‌خواهد از هویت انسان سخن بگوید، هویت وی را چیزی متمایز از هویت علتش نمی‌داند و با این مبنا قائل می‌شود که شناخت انسان جدای از شناخت پروردگار و علتش ممکن نیست. وی همچنین قائل است که واقعیت وجودی انسان، واقعیت سیالی است که مراحل مختلف را از پایین‌ترین تا بالاترین درجه‌ی وجود، سیر می‌کند و در گذر ازهر کدام از این مراحل، مرتبه‌ی وجودی برتری را کسب می‌کند و در عین کسب هر مرتبه‌ی جدید، مراتب قبلی نیز محفوظ می‌ماند. بالاترین مرتبه‌ی وجودی که برای انسان حاصل می‌شود، مرتبه‌ی الهی است. اصل و حقیقت انسان را این مرتبه تشکیل می‌دهد و ذات وی در این مرتبه، در ذات حق فانی می‌شود. گابریل مارسل از جمله فیلسوفانی است که دغدغه‌ی وی یافتن علت هستی‌شناختی بی‌قراری انسان جدید است. وی «نیاز مبرم به هستی» را علامت اینبی‌قراری می‌شماردو ریشه‌ی این مسئله را فروکاهش انسان‌ها به کارکردهایشان، می‌داند. وی راه رهایی از چنین وضعیتی را اندیشه‌ی ثانویّه می‌داند. این اندیشه در مقابل اندیشه‌ی اولیّه قرار می‌گیرد. اندیشه‌ی اولیّه معطوف به حل مسئله است؛ درحالی‌که اندیشه ثانوی در پی آن است که، با رجوع به وحدت تجاربی از قبیل قدرشناسی، وفا، ایمان که راز هستی در آنها درک می‌شود، فهمی گسترده‌تر و پرمایه‌تر از معنای وجود و حیات انسانی بدست آورد. وی همچنین به ریشه‌یابیِ علتِ بحرانِ هویت در عصر جدید می‌پردازد. وی این نکته را متذکر می‌شود که در گذشته، آئینه‌ی درونیِ انسان تصویری از او برایش منعکس می‌کرد که در آن انسان بی‌هیچ زحمتی قادر به بازشناسی خویشتن بود. انسان بدان سبب به چنین وضعیتی دچار شده است که مرجع الهی خود را از دست داده است.

نوشتار پیش‌رو پژوهشی است مقایسه‌ای در باب آزادی که در آن به نقد دیدگاه سارتر از منظر دو تن از متفکران معاصر یعنی علامه جعفری و گابریل مارسل پرداخته‌ایم؛ سارتر معتقد به آزادی مطلق در انسان است و از نظر وی انسان ماهیت خود را در طول زندگی و با انتخاب‌های پیش‌روی خود می‌سازد؛ او نتیجه می‌گیرد انسان معادل انتخاب خود است. سارتر برای انسان جهانی را متصور است که به‌دلیل نداشتن خالق، تعیین اخلاق و ارزش‌ها را به دوش یکایک افراد جامعه می‌نهد؛ این امر منتج به نسبی بودن اخلاق و ارزش‌ها می‌شود. هرچند سارتر برای تک تک انسان‌ها مسئولیت خطیری را در نظر گرفته بود تا مانع از فروپاشی این ارزش‌ها در جامعه شود. در جهان سارتری عشق محکوم به شکست است و دیگران مانع آزادی یک‌دیگر هستند. در نقطه مقابل، فلسفه مارسل قرار دارد که بر پایه ارتباط با دیگر انسان‌هاست. مارسل انسان‌ها را در جهان کارکردی شده‌ای می‌بیند که با مسائل و رازهای بسیاری مواجهند، وی برخلاف سارتر بر این باور است که آزادی از جمله رازهایی است که بشر در راه رسیدن به آن باید از فضاهای بین-الأنفسی چون آمادگی، وفا، ایمان و عشق گذر کند. در فلسفه مارسل برخلاف فلسف? سارتر مفهوم آزادی صرفاً و به‌تنهایی موضوعیت ندارد، بلکه این مطلب که چگونه باید از این آزادی استفاده کرد محور این دیدگاه است. همچنین با توجه به آراء علامه جعفری - عکس نظر سارتر که برای آزادی و اختیار تعاریفی در هم تنیده بیان کرده است-ایشان ضمن تفکیک هر یک از این مفاهیم برای آن‌ها سلسله مراتبی قائل است؛ به‌نحوی که از منظر علامه رهایی، آزادی و اختیار هریک در درجه بالاتری نسبت به دیگری منفک شده است. بنا به نظر علامه جعفری با فرا رفتن از خود طبیعی و رسیدن به خود انسانی-الهی و در حیات معقول می‌توان به اختیار نائل شد.