جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با نگاهی به رویکردهای نابدن‎مند به ذهن، به بررسی دیدگاه ذهنِ بدن‎مند می‎پردازد. برپایۀ رویکردهای نابدن‎مند به ذهن، بدن در شکل‎گیری ذهن هیچ نقش بنیادینی ندارد. ذهن و بدن دو چیز متفاوت هستند. این تفاوت گاه هستی‎شناختی و گاه مبتنی بر ویژگی و خصلت است. در این رویکردها، بدن به‎عنوان بستر، ابزار، تحقق‎دهندۀ عصبی، و ظرف نگریسته می‎شود. دربرابر چنین رویکردی، بدن‎مندیِ ذهن بر این نظر است که ذهن، ذاتاً بدن‎مند است. بدن، ذهن را شکل می‎دهد. ذهن و بدن دو چیز نیستند، بلکه یک چیزاند. مفاهیم، افکار، عواطف و روی‎هم‎رفته، حالات و فرآیندهای ذهنی، ازاساس بدن‎مند هستند. بدین‎معنی که بدن در شکل‎گیری آن‎ها نقش محوری دارد. در این رویکرد، بدن شکل‎دهنده است و نه بستر یا ابزار. آنچه موید این دیدگاه است، دسته‎ای از یافته‎های تجربی و علوم شناختی است. برپایۀ این یافته‎ها، مغز، بدن، و محیط پیرامون، باهم سامانه‎ای پویا را شکل می‎دهند که ذهن و شناخت پیامدی از این سامانۀ پویا هستند. این رویکرد تنها بر توضیح یا تبیین صرف مبتنی نیست، بلکه ذهن بدن‎مند، پیامد رویکردی میان‎رشته‎ای است که توسط شواهد و یافته‎های متعدد تجربی پشتیبانی می‎شود. باوجوداین، انتقاداتی به این رویکرد نیز وجود دارد. مهمترین انتقادات به ابهام در اصول اساسی، ناکافی بودن شواهد تجربی، عدم توجه به فرایندهای شناختیِ سطح بالا، و تقلیل تمام حالات ذهنی به حالات بدنی، اشاره دارند. در این مقاله می‎کوشیم تا این دیدگاه را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهیم.

در این مقاله تلاش کرده‌ایم تا با تکیه بر نحلة متفکران نواسپینوزایی معاصر، این ایده را مطرح کنیم که می‌توان اسپینوزا را یگانه پیشگام در واژگونی هژمونی متافیزیک غرب، نسبت به اخلافی همچون نیچه و هایدگر قلمداد کرد. این ادعا را در پرتو امکاناتی که فلسفة او پیش روی ما نهاده است و همچنین، انقلابی که در سنت متافیزیک رقم زده است، به میان آورده‌ایم. به یک معنا، او نجات‌بخش فلسفه بوده است و با طرح متافیزیکِ درون‌ماندگار، ادامة حیات فلسفه در مسیری جدید را ممکن کرده است. نقطة عزیمتمان را با اشاراتی کوتاه از تأثیر فلسفة او بر متفکراِن پس از خود و تضارب آرای ایشان آغاز می‏کنیم و در ادامه، از رهگذر بررسی برخی از مضامین فلسفة او در قالب سه‌گانه‌های متناظر، پرسش‌هایی را مطرح می‏کنیم که از دروازة متافیزیک درون‌ماندگار اسپینوزا سر بر می‌آورند و تلاش می‌کنیم نشان دهیم چرا و چگونه فلسفة او پس از گذر چند قرن، همچنان معاصر با زیست‌جهان ما جلوه می‌کند؛ فلسفه‌ای که پیوسته در حال نوزایی امکان‌هایی بدیع برای ساحت فلسفه است.

مفهوم سوژه برای فیلسوف فرانسوی معاصر، آلن بدیو، بسیار بااهمیت بوده و در آثاری چون نظریۀ سوژه، اخلاق، هستی و رخداد و منطق جهان‌ها بدان پرداخته می‌شود. با توجه به سیر اندیشۀ بدیو و بروز تحولات در کلیتِ نگرۀ وی، تبیین او در باب سوژه نیز دستخوش تفاوت‌هایی آشکار بوده است. نظریۀ سوژه اثری مربوط به دوران تأثیرپذیریِ مستقیم بدیو از آلتوسر و مائو است لذا توصیف سوژه نیز در این اثر متأثر از سویه‌های مارکسیستی اندیشۀ او و در نسبت با کردارهای اجتماعی و کارکرد سیاسی است، اما در هستی و رخداد که می‌توان آن ‌را مانیفست هستی‌شناختی بدیو با شاکله‌های ریاضیاتی دانست، ویژگی‌های سوژه از منظری متفاوت مورد توجه قرار گرفته و نخستین بار در نسبت با حقیقت طرح می‌شود؛ روالی که بعدها با موضعی متفاوت در منطق جهان‌ها نیز دنبال شده‌است و ما را برآن داشت تا به تفحص در این سیر تطور بپردازیم. در این مقاله نشان دادیم که سوژه چگونه از هیبتی کاملاً انسانی و سیاسی در آغازه‌های نگاه بدیو به جزئی متناهی و مادی از حقیقت در بستر وضعیت‌های تفریقی تبدیل می‌شود که علی‌رغم کلیۀ تلاش های این فیلسوف محل انتقادات و ابهاماتی است و به دلیل نسبت مستقیمش با حقیقت باید بدان‌ها پاسخ داد و نمی‌توان تبیین بدیو از آن‌را به طور کامل پذیرفت.

مسئلۀ خودشناسی یا شناختِ خود اگرچه مسئله‌ای است کهن اما همواره چالش‌برانگیز و ناسازوار بوده است. ازآنجاکه «خود» محور اصلی اندیشۀ کانت در هر سه نقد بوده است، در نوشتار حاضر تلاش خواهیم کرد که رازوارگی شناختِ خود را در کانت بررسی کنیم. به همین منظور، می‌کوشیم به‌اجمال بررسی کنیم که (1)خودآگاهی چه تفاوتی با شناخت «خود» دارد. (2) آگاهی از چیزی که شناختی از آن نداریم یکی از تنگناهای فلسفۀ کانت است و درموردِ «خود» این تنگنا اندکی بیشتر نمود دارد. اما این رازوارگی را ایراد کانت دانست، زیرا خود در بحث خودشناسی همواره یک قدم منطقی از خودش عقب است. (3) و نهایت اینکه به‌رغمِ ادعای کانت مبنی بر اینکه شیء فی‌نفسه با زمان نسبتی ندارد، سعی خواهیم نمود که ارتباط «خود» به‌عنوانِ شیء فی‌نفسه را با زمان، که به رازوارگی «خود» می‌‎انجامد، بررسی کنیم..

انگاره زمان در فلسفه کانت در نسبت با کلیات ایدئالیسم استعلایی او را می‌توان مؤلفه‌ای خُرد(Minor) در نظر آورد، اما دلوز همین عنصر خُرد را از فلسفه کانت بیرون کشیده و عنصر کلان (Major)، یعنی سوژه استعلایی را در نقد عقل محض، حول آن بازپیکربندی می‌کند. این خوانشی یکسره متفاوت از نقد عقل محض‌ است که در آن، مرکز ثقل از «امر استعلایی» به مفهوم «زمان» منتقل شده است. در اندیشه دلوز، مفهوم «زمان» را می‌توان دروازه ورود به هستی‌شناسی تفاوت‌محور او قلمداد کرد. به همین دلیل، خوانش منحصربه ‌فرد دلوز از مفهوم زمان در فلسفه کانت حائز اهمیت بوده و در این مقاله موضوع پژوهش ما قرار گرفته است. در این مقاله تلاش می­شود تا از مجموع چهار قاعده ادبی و شاعرانه، که دلوز برای شرح فلسفه کانت به­کار برده است، دو قاعده اول را با محوریت چرخش مفهومی کانت درباره زمان، مورد بررسی قرار دهیم.

در این مقاله با تحلیل معنای جوهر در اندیشه فیلسوفان تجربی و به­ویژه هیوم نشان خواهیم داد که نفی جوهر چه تاثیری در شکل­گیری نظریه معرفت و شیء فی نفسه کانت داشته است. کانت برای حل معضل شناخت از یک طرف جوهر به­معنایی که هیوم مورد انکار قرار می دهد را به شی فی نفسه تبدیل می­کند، و از این طریق می­کوشد تا اساس مستحکمی برای پدیدارها فراهم سازد، و فلسفه خود را از غلطیدن در ورطه ایده­آلیسم مطلق رهایی بخشد؛ از طرف دیگر با انقلاب کپرنیکی جوهر را به یکی از مقولات و تعینات فاعل شناسا مبدل می­سازد، و از این طریق نقش اساسی و مهم آن را در تشکیل شناسایی حفظ می­کند و مسیر مطابقت عین را با ذهن هموار می­سازد. بنابراین کانت به یک معنا جوهر در نزد پیشینیان را حفظ می­کند ولی هیچ نقش معرفتی برای آن قائل نیست. اما می­کوشد تا به معنایی دیگر نقش معرفتی جوهر را حفظ کند.

باور به جهان خارج و مسئله مرجع عینی تصورات، پرسشی بنیادین است که در هر نظام شناختی کوشیده می‌شود تا برای آن پاسخی تدارک شود. در فلسفه دکارت بنا بر اصل کوجیتو (cogito ergo sum)، ابتدا من و سپس جهان اثبات می‌شود، بااین‌حال تمایز میان من و جهان، یا سوژه و ابژه، همواره این پرسش را پیش روی ما قرار می‌دهد که مرجع عینی تصورات ما چگونه ثابت می‌شود و چیست‌اند؟ آیا اشیاء مستقل از ذهن هستند؟ یا همان چیزهایی‎اند که ما می‎بینیم، حس می‎کنیم، می‎بوییم، می‎چشیم یا لمس می‎کنیم؟ به‎عبارتی دیگر آیا آنها فقط داده‎های حسی‎اند یا تصوراتی از این داده‎ها هستند؟ و اینکه آیا اشیاء مستقل از ذهن هستند، اما ما تصوراتی از آنها داریم و داده‎های حسی را از آنها دریافت می‎کنیم؟ تجربه‌گرایانی مانند لاک، بارکلی و هیوم هریک دلایلی برای توضیح این مرجع عینی به دست داده‌اند. در این مقاله ابتدا مقصود هریک از این فیلسوفان از مفهوم تصور و شیء را مورد بررسی قرار می‎دهیم، سپس باور آنها درباره منشأ تصورات و جهان خارج را بررسی کرده و، می‎کوشیم تا به نحوی نقادانه اشکالات وارد بر هر یک را نشان دهیم. درنهایت در دو سطحِ (1) وجود اشیای خارج و، (2) تطابق آنها با تصورات ذهن، مسئله شکاکیت را بررسی می‎کنیم و، نشان می‎دهیم که باور کدام‎یک از این فیلسوفان را می‎توان منتهی به شکاکیت دانست و باور کدام‎یک را نمی‎توان.