جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اختیار و مقدمات فعل اختیاری از مهم‌ترین مسائل فلسفه فعل است که نتایج آن تأثیر بسزایی در علوم اخلاقی و تربیتی دارد که علامه طباطبایی و آیت الله مصباح در آثار متعدد خود به آن پرداخته‌اند و هم در تعداد مقدمات فعل اختیاری، هم در نحوه تفسیر و تبیین مقدمات اتفاقی، تفاوت‌هایی بین آن دو مشاهده می‌شود. پرسش اساسی این پژوهش این است که تفاوت دیدگاه این دو فیلسوف در باب مقدمات فعل اختیاری چیست؟. با توجه به اینکه کنش‌های اختیاری انسان، حداقل بخش مهمی از موضوع علوم انسانی را تشکیل می‌دهند، می‌توان گفت بحث از مقدمات فعل اختیاری در فلسفه‌های مضاف به علوم انسانی و به دنبال آن در خود علوم انسانی تأثیر غیرقابل انکاری خواهد داشت. روش این پژوهش در گردآوری، کتابخانه‌ای و در حل مسأله، توصیفی، تحلیلی و مقایسه‌ای است. یافته‌ها حاکی از آن است که علامه و آیت الله مصباح با وجود اختلاف در تعبیر، ملاک فعل اختیاری را عدم قهر عوامل دیگر و تعیّن‌بخشی خود فاعل به فعل از روی علم و حبّ می‌دانند و در انواع فعل به فعل جبری یا بالجبر و عنائی منتقدند اما علامه فعل جبری یعنی بالجبر (البته با تعریف خاص خود از آن و اختیاری دانستن آن) و فعل عنائی را به فعل قصدی ارجاع می‌دهند اما آیت الله مصباح، فعل جبری یا بالجبر را فعل اختیاری نمی‌دانند بلکه آن را در حقیقت نوعی انفعال به شمار می‌آورند نه فعل. مقدمه شناختی و مقدمه گرایشی فعل اختیاری را به علم حصولی و شوق منحصر نمی‌کنند، بلکه علم و حبّ را به معنای عام مقدمه فعل اختیاری برای همه موجودات مختار اعم از مجرد ناقص، تام و خدای متعال می‌دانند، اما علامه علم را و آیت الله مصباح حبّ را علت غائی فعل اختیاری به شمار می‌آورند. برخلاف استاد مصباح، علامه علم حقیقی به رابطه تکوینی بین فعل و غایت را برای انجام برخی از افعال اختیاری کافی نمی‌دانند و معتقدند برخی از افعال اختیاری علاوه بر این علم حقیقی، نیاز به علوم غیر حقیقی یا اعتباری دارند، در نتیجه از نظر ایشان اعتبار «حسن یا قبح و باید» مقدمه برخی از افعال اختیاری خواهد بود.

عمل اختیاری، پدیده‌ای ذاتاً ممکن است؛ یعنی نسبت آن به تحقق و عدم تحقق، یکسان است؛ افزون بر این، نسبتش به فاعل نیز امکانی است؛ بنابراین آنگاه‌که محقق می‌شود، بدین معناست که از حالت ذاتی و اولیه خود خارج شده، رابطه‌اش با وجود و با فاعل، از حالت امکان، به ضرورت مبدل شده است. اما عاملی که موجب این تغییر می‌شود چیست؟ بر اساس پژوهش‌های به‌عمل‌آمده در فلسفه فعل، تحقق یک عمل به‌عنوان پدیده‌ای ممکن، حاصل رخداد فرایندی ذهنی در فاعل است. دیویدسن ایجاد یک گرایش مثبت نسبت به آن فعل و سپس باوری متناسب که بیانگر چگونگی برآوردن متعلق آن گرایش است را عاملی می‌داند که باعث می‌شوند فاعل، تصمیم به انجام فعل بگیرد؛ این‌چنین، نسبت میان او و فعل از حالت تساوی خارج می‌گردد. علامه طباطبایی نقطه آغاز تحول در فاعل را پیدایش معرفت نسبت به غایت و فعل مناسب با آن در فاعل می‌داند؛ فاعل، آنگاه‌که یک غایت و فعل مناسب آن را تصور و فایده آن را تصدیق ‌کند، بدان مشتاق می‌شود. او برخلاف دیویدسن، تحقق باور و شوق را برای اراده یا قصد کافی نمی‌داند؛ چراکه این عناصر، برای ضروری کردن نسبت فعل با وجود و با فاعل، کافی نیستند؛ فاعل نیاز دارد که میان خود و فعل مفروض، نسبت و رابطه ضرورت، اعتبار و جعل کند؛ تنها در این صورت است که امکان اراده فعل، فراهم می‌شود. عبدالله فتحی، فرایند ضرورت یابی فعل از جانب فاعل را تفصیل بیشتری می‌دهد و گام‌های جزئی‌تری را در این میان برجسته می‌کند؛ اما آنچه دیدگاه او را از پیشینیان متمایز می‌نماید، تأکید بر مرحله «ساخت الگوی مناسب عمل» در مرحله پیش از تصدیق است. فاعل برای اینکه عمل را تصدیق به فایده کند، نیاز دارد که آن را در درون یک ساختار و کل، در نسبت با خود و وضعیت ذهنی و عینی پیرامون خود قرار دهد، و بر این اساس، برای فعل هویتی ذهنی جعل و اعتبار نماید؛ آنچه نوع تعامل فاعل با فعل و گونه تصدیق آن را مشخص می‌کند، همین هویت ذهنی اعتبارشده است. با روشن شدن نحوه ضرورت‌یابی و صدور فعل از یک فاعل مختار، تمام علوم انسانی متأثر می‌گردند و شیوه تعامل و مدیریت بهتر فاعل‌های مختار را می‌آموزند. ازاین‌رو پژوهش حاضر با شیوه‌ای کتابخانه‌ای و تحلیل‌محور، اندیشه‌ها و تأملات سه تن از محققان حوزه فلسفه فعل را کاویده تا نتایج برآمده از پاسخ آن‌ها به سؤالات ناظر بر فرایند شکل‌گیری عمل اختیاری را استحصال نماید.

ارزش از مهم‌ترین عوامل موثر بر رفتار و فرآیندهای روانی است و به علت نقش و تاثیر آن از موضوعات مهم و قابل توجه در روان‌شناسی است که همواره مورد توجه برخی روان‌شناسان قرار گرفته است. این پژوهش قصد دارد اهمیت، نقش و تاثیر روان‌شناختی ارزش را در دیدگاه گوردن آلپورت و علامه طباطبایی مورد مطالعه قرار دهد. روش پژوهش تطبیقی از نوع توصیفی ـ تحلیلی و اکتشافی است، همچنین شیوه جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و ابزار جمع‌آوری اطلاعات کتب، مجلات علمی و فیش‌برداری بود. بر این اساس با بررسی آثار و منابع مرتبط، دیدگاه آن‌ها در مورد ارزش استخراج شده و توصیف گردید، سپس گزاره‌های به دست آمده مورد تفسیر روان‌شناختی و تحلیل و نتیجه‌گیری قرار گرفت. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بر اساس دیدگاه گوردن آلپورت، ارزش بر مولفه‌های توجه، ادراک، فرآیندهای شناختی، انگیزش، بلوغ شخصیت، معنای زندگی، فرآیند کامل شدن و عمل فرد نقشی تعیین‌کننده دارد. همچنین بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی، ارزش‌ها از الزامات انجام اعمال انسان و واسطه میان ذهن و عمل انسان هستند که از ادراکات اعتباری تولید می‌شوند. ضمن آن که بر اساس این دیدگاه ارزش بر مبادی تولید اعمال انسان از جمله صورت علمیه، شوق و قوه فعاله تاثیر می‌گذارد و بر غایت انسان و حرکت او به سمت کمال و سعادت نقشی تعیین‌کننده دارد.

پولس به‌عنوان بحث‌انگيزترين الهي‌دان مسيحي، که برخي او را مؤسس دوم شريعت مسيحي مي‌دانند، سخناني دربارة انسان و شايد با محوريت انسان دارد که به‌راستي اساس انديشه‌هاي الهياتي او در مسيحيت است؛ ايده‌هايي دربارة چيستي انسان، معيار انسانيت، ويژگي‌هاي روح، اختيار، سرشت انساني، کرامت انسان و...، که همچون ريسماني انديشه‌هاي پولس را به‌هم متصل مي‌کند. استنباط و بررسي اين انديشه‌ها نقش ويژه‌اي در فهم مسيحيت پولسي دارد. روش ابتکاري نگارنده براي استنباط انديشه‌هاي پولس، صرفاً استفاده از نامه‌هاي او براي تفسير انديشه‌هاي او (تفسير پولس به پولس) بوده و براي نقد اين انديشه‌ها بر آموزه‌هاي کتاب مقدس تأکید شده است تا از اين منظر به تصوير دقيقي از انديشه‌هاي انسان‌شناختي او و نقدهاي آن نائل آيد.

فيزيکاليسم در قرن گذشته کمابيش بر مباحث فلسفه ذهن سيطره داشته است. يکي از مهم‌ترين استدلال‌هايي که در جهت رد فيزيکاليسم اقامه شده است استدلال معرفت نام دارد. اما اين استدلال به سهم خود با مخالفت‌هاي متنوعي روبه‌روست. هدف مقاله بررسي استدلال و ارزيابي وثاقت آن در برابر يکي از مهم‌ترين دسته اشکالات وارده بر آن يعني نظريه توانايي است. بدين جهت نخست به جايگاه استدلال معرفت در مباحث معاصر فلسفه ذهن اشاره کرده‌ايم. سپس با ارائه‌ تقريري منتخب، تصويري روشن از اين استدلال فراهم کرده‌ايم و پس از آن به توضيح نظريه توانايي و تلاش‌هاي طرفداران آن در نقض استدلال معرفت روي آورده‌ايم. بنا بر نظر منتخب مي‌توان نظريه توانايي را در دو ادعا خلاصه نمود: آموخته جديد مري از گونه دانش‌هاي چگونگي است و دانش‌هاي چگونگي درحقيقت از سنخ توانايي‌اند. در انتها با بررسي بيشتر به اين نتيجه رسيده‌ايم که هر دو ادعا قابل نقض هستند و از اين جهت نظريه توانايي قادر به رد استدلال معرفت نیست.

از مهم‌ترین مسائل در ساخت تمدن نوین اسلامی، تعیین اولویت میانِ سیاست‌ها و اقدامات کلانی است که باید در فرایند تأسیس و تکامل این تمدن مراعات شود و دیدگاه‌‌های مختلفی در پاسخ به این مسئله وجود دارد. پیچیدگی این مسئله باتوجه‌به ماهیت ارزشی تمدن نوین اسلامی دوچندان است؛ زیرا کسی که مثلاً اقتصاد یا امنیت را در یک زمان خاص یا به‌صورت مطلق در اولویت قرار می‌دهد، آن را از حیث اخلاقی نیز در اولویت می‌داند؛ اما آیا اخلاق می‌تواند اولویت امری را در چنین سطحی تعیین کند؟ اگر می‌تواند، با کدام معیار؟ این مقاله از طریق روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر مبانی فلسفه اسلامی، امکان طبقه‌بندی افعال و برنامه‌های کلان براساس اخلاق‌ را تبیین می کند؛ معیار ثبوتیِ طبقه‌بندی اخلاقی سیاست های کلان را تحلیل می‌کند؛ و درآخر چهار معیار اثباتی برای تشخیص اولویت سیاست‌های کلان براساس معیارهای اخلاقی ارائه می دهد.

در مقاله پیش‌رو این مسئله به بحث گذاشته شده که چگونه می‌توان تعریف واحدی از زیبایی ارائه کرد که اتصاف وجودات امکانی و وجود واجب‎تعالی بدان منعی نداشته باشد؟ نویسندگان تلاش کرده‌اند با ایده گرفتن از روش «تحلیل مفهومی» شیخ اشراق و با استناد بر آرای هستی‌شناختی صدرالمتألهين، تعریفی عام از زیبایی ارائه کند؛ به نحوی که هم وجود واجب و هم موجودات امکانی را دربر گیرد. زیبایی مبتنی بر تشکیک خاصی وجود عبارت است از: «تحقق نحوه وجودِ کمالی در صورت»، و بر پایه وحدت شخصی وجود عبارت است از «نحوه تجلی یا ظهور کمالات وجود مطلق در صورت». با اضافه کردن قیوداتی به تعریف یادشده، می‌توان تعاریف اختصاصی از زیبایی نیز ارائه کرد. نویسندگان جهت دستیابی به تعاریف عام و خاص یادشده با انکار مستدل حیثیت ماهوی برای زیبایی، حیثیت وجودی را برای آن ثابت دانسته است و در ادامه به تحلیل و استخراج مفاهیم فلسفی پرداخته‌اند که بیانگر نسبت وجود و زیبایی هستند.

وقتی درباره امور رایج زندگی سخن می‌گوییم، گفتار ما مملو از بیان اموری است که اگر بخواهیم واقعیت فلسفی آنها را نشان دهیم، با پرسش‌های دقیقی مواجه می‌شویم که قبلاً کمتر به آنها توجه شده است؛ اموری که سرتاسر زندگی انسان را اشغال کرده‌اند؛ مثل آدرس، خانه، محل کار، پول، سازمان، حساب بانکی، حوزه، دانشگاه، رئیس جمهور، تورم، نهادها و سنت‌های اجتماعی، قانون و ... . البته این امور از قبیل امور فیزیکی یا دیگر واقعیت‌های عینی‌ای مثل اوصاف وجودی اشیاء نیست. بلکه از سنخ اموری هستند که اندیشمندان مسلمان آنها را امور اعتباری می‌نامند. به طور کلی، از مهم‌ترین و دشوارترین پرسش‌های فلسفی‌ای که درباره این امور مطرح است، تحلیل وجودشناختی آنهاست؛ اینکه آیا می‌توان آنها را واقعیت‌هایی در عالم وجود قلمداد نمود؟ موطن تحقق این امور کجا است؛ ذهن است یا خارج از ذهن؟ اگر ذهن است، ذهن فاعل معتبر است یا پذیرندگان امر اعتباری؟ ذهنی‌بودن امور اعتباری به چه معناست؟ چه نسبتی میان این امور ذهنی با دیگر امور ذهنی، طبیعی و فیزیکی برقرار است؟ این مقاله در قالب تحلیل‌های فلسفی و بر اساس مبانی رایج حکمت متعالیه، این نتیجه را می‌دهد که امور اعتباری، واقعیت‌هایی وابسته به فاعل‌های معتبری هستند که از طریق رابطه علّی هستی‌بخشی موجود می‌شوند. در این رابطه، میان مصادیق عمل اعتبار و امر اعتباری تعدد خارچی وجود ندارد و واقعیت اعتباری وجودی ظلّی نسبت به عمل اعتبار است.

انسان به طور طبیعی و عادی این‌گونه می‌اندیشد که با اشیای طبیعی همان‌گونه که هستند، تعامل دارد. این پندار تا حدودی درست است؛ لکن برخی اندیشمندان متأخر در تبیین لایه‌ای عمیق‌تر از حیات انسانی معتقدند که بشر در طبیعت صرف، زندگی نمی‌کند؛ زیرا بسياري از اشیا در زندگی این موجود عجیب، معانی طبیعی خود را ندارند و انسان در تعامل با طبیعت اين اشیا را آن‌گونه که هستند در نظر نمی‌گیرد، بلکه آنها در زندگی انسان معانی ویژه‌ای دارند که حاصل فاعلیت ذهنی انسان است. این اندیشمندان مسئله زیست انسان در جهان‌هایی ساختگی را مطرح می‌سازند و هریک در تبیین آن، راهی ویژه برگزیده‌اند؛ اما نویسنده پژوهش مفصلی درباره چیستی عمل اعتبار و واقعیت‌های اعتباری انجام داده و نظریه جدیدی در این زمینه دارد که از آن با عنوان «نظریه واقعیت‌های اعتباری» یاد می‌کند. بر پایه این نظریه، انسان بر اساس اموری که می‌توان آنها را زمینه‌های اعتبار نامید، برای هر چیزی که با آن تعامل دارد، هویت‌هایی ذهنی ایجاد می‌کند که معنا و واقعیت آن شیء برای وی خواهد بود. هویت‌های ذهنی مزبور وقتی که در کنار هم و به صورت مجموعی در نظر گرفته شوند، جهانی را می‌سازند که می‌توان آن را جهان اعتباری یا ساخته انسان دانست. براین‎اساس انسان در فرایند حیات خود دو جهان اعتباریِ جهان ـ ذهن و جهان ـ ساخت را ایجاد، و در آن زیست می‌کند.

ما در اقيانوسي از امور اعتباري زندگي مي‌کنيم؛ امور خاصي مانند پول، بانک، تورم، سنت‌هاي اجتماعي، دانشگاه، رئيس‌جمهور و قوانين که از واقعيت‌هاي عيني و فيزيکي نيستند و ويژگي‌هاي فيزيکي ندارند. تلقي عمومي از اين واقعيت‌ها آن است که انسان‌ها اين امور را ايجاد مي‌کنند، اما پرسش مهمي که در اين باب مطرح مي‌شود، اين است که چرا موجودي مثل انسان، دست به ايجاد چنين اموري مي‌زند؟ آيا انسان نمي‌تواند بدون اعتبار اين امور، به اهداف خود برسد؟ اين مسئله در انديشه هر دو متفکر صاحب‌مکتب در حوزه امور اعتباري، يعني علامه طباطبائي و جان سرل مطرح مي‌شود که چرا انسان‌ها در زندگي خود اموري همچون پول، ازدواج، ملکيت، بانک و سازمان را ايجاد يا ابداع کرده‌اند و جايگاه اين امور در فرايند تحقق عمل انساني چيست؟ در اين نوشتار، براي پاسخ به اين پرسش، ابتدا انديشه علامه و سرل در اين زمينه بررسي، و سپس چهار تحليل نو از چرايي و ضرورت صدور اعتبار بيان مي‌شود.