جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید اجتماعی که اصطلاحی نوپدید و از جمله مباحث کلام اجتماعی است، براساس تحقیقات قرآنی انجام شده و با الهام از جمله کلیدی لااله الاالله و بسیاری از آیات توحیدی، دارای دو مؤلفه اصلی نفی عبودیت غیر خدا و اثبات وحدانیت و ربویبت الهی است که مطابق آیات قرآن هر کدام دارای مؤلفه‍های فرعی هم هستند. نظر به اینکه ابعاد و هویت اجتماعی توحید در انظار نوع متفکران مسلمان به روشنی تبیین نشده، این تحقیق به دنبال پاسخ به این سوال است که مؤلفه‍های توحید اجتماعی چه بازتابی در آراء مفسران داشته و با توجه به دلالت آیات و روایات، عبودیت که معنای پایه‍ای توحید اجتماعی است در فرهنگ قرآنی به چه معناست؟ این تحقیق که با اتکاء بر ظواهر آیات دال بر مباحث توحیدی و رویکرد تحلیلی سامان یافته، نشان می‍دهد باوجود دلالت صریح آیات توحیدمحور بر دو مولفه‍ توحید اجتماعی، غالب مفسران همانند نوع متکلمان و فلاسفه، کمتر به بعد نفیی توحید پرداخته‍اند و تنها برخی از ایشان به دوسویه‍بودن حقیقت توحید در قرآن توجه داشته و با تمسک به روایات تفسیری، «عبادت» را «اطاعت» معنا کرده و بر نفی اطاعت مطلق از غیر خداوند که همان بعد اجتماعی توحید است، تاکید داشته‍اند. شاهد صدق این برداشت، شواهد روایی در ترادف اطاعت و عبادت است. خوانش اجتماعی از توحید، عبادت را از انحصار در معنای متبادر فقهی و مناسکی آن خارج ساخته و با معادل‍‍گرفتن آن با مفهوم اطاعت و توسعه معنایی عبادت و معبود نفی هرگونه اطاعت استقلالی و کورکورانه، سلطه نظامی، سیاسی، قانونی، فرهنگی و اقتصادی را نتیجه می‍دهد.

تبیین کارکردهای دین یا آموزه‏های آن از جمله «توحید» و لوازم آن از مسائل اثرگذار فلسفۀ دین است. در این زمینه، مسئلۀ این پژوهش تبیین کارکردها و لوازم توحید اجتماعی در فلسفۀ علم اقتصاد با محوریت قرآن است و هدف نشان دادن تأثیرات توحید اجتماعی در پیش‏فرض‏های نظری علم اقتصاد، مفاهیم اقتصادی، نوع نگرش به برخی احکام اقتصادی، و اهداف علم اقتصاد بر اساس قرآن است. روش تحقیق اتکا بر ظهور آیات دالّ بر توحید اجتماعی، آیات دربردارندۀ مضامین اقتصادی، و مراجعه به تفاسیر اجتماعی با رویکرد تحلیلی‌ـ استدلالی است. کارکردهای الهیاتی توحید اجتماعی در پیش‏فرض‏های علم اقتصاد با محوریت قرآن در مردود ‏‏بودن نظام‏های اقتصادی غیر الهی، اعتقاد همگانی به تأثیر مشیت خداوند در امور اقتصادی و نتایج اجتماعی آن، و ارائۀ تحلیلی مستدل از سنت‏های الهی در اقتصاد به وقوع می‏پیوندد. در کارکرد تحولیِ توحید اجتماعی مفاهیم اقتصادی هویتی توحیدی‌ـ اجتماعی می‏یابند و جاودانگی و فراتاریخی بودن احکام اقتصادی اسلام برای همۀ جوامع ثابت می‏شود. نیز طراحی نظام اقتصادی در جهت تحقق عبودیت اجتماعی و استقلال اقتصادی جوامع دو کارکرد توحید اجتماعی در هدف علم اقتصاد است. این بازتفسیر از توحید ظرفیت علم اقتصاد را ارتقا می‌دهد و گامی به جلو در مسیر اسلامی‏سازی و تأمین مباحث نظری آن خواهد بود.

هدف این مقاله تبیین کارکردهای «توحید اجتماعی» در جامعه توحیدی از منظر قرآن است. توحید اجتماعی با رویکردی جدید در فهم اصل اعتقادی توحید، ماهیت ذاتی اجتماعی توحید را که تاکنون از منظر متکلمان مسلمان مغفول مانده، آشکار می‌سازد. این خوانش از توحید، کارکردها و ثمرات مختلفی دارد. نظر به نوپدیدبودن این رویکرد در فهم توحید و ناپیدابودن کارکردهای آن در جامعه و خلاء پژوهشی در این زمینه، مقاله حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای و بهره‌گیری از آیات قرآن و تفاسیر اجتماعی، کارکردهای توحید اجتماعی در جامعه را استخراج نموده است. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد توحید اجتماعی در کارکردی بینشی، مبانی انسان‌شناختی و جهان‌شناختیِ حاکمیت نظام توحیدی بر جامعه را تولید می‌کند و از حیث عینی و عملی، کارکردهای خاص اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تربیتی و روان‌شناختی در جامعه دارد. نتیجه اینکه به دنبال ایجاد، ترویج و غلبه گفتمان توحید اجتماعی، جامعه توحیدی در مسیر تکامل و تعالی قرار خواهد گرفت.

هرمنوتیک فلسفی مدعی است فهم به جهات مختلف زائیده شرایط تاریخی و لزوما متأثر از آن است و با تغییر آن شرایط فهم هم متغیر و متناسب با شرایط جدید شکل می‌گیرد؛ باعتقاد گادامر فهم تابع حیثیت های مختلف تاریخی است، مثل افق معنایی مفسر، پیش‌فرض‌های او، شرایط و سئوالات فعلی او و به گفته هیدگر، تابع پیش‌داشت ها، پیش‌دید‌ها و پیش فهم‌ها است که همه حیث وجودی انسان اند. این حیثیت ها هستند که مشخص می‌کنند انسان چگونه بفهمد؛ اینها قالب اصلی فهم های بعدی هستند و خود نیز حالت سیالیت و تأثر از شرایط و اوضاع و احوال تاریخی را دارند؛ فهم همواره حاصل امتزاج افق‌های تاریخی ودر نتیجه مقتضی تولید معنای جدید است نه بازتولید معنای مراد مؤلف؛ از همین رو امکان رسیدن به مر مراد مؤلف وجود ندارد. حیثیت‌های فوق الذکر و عوامل دخالت کننده در فهم خود قابل ملاحظه و مطالعه استقلالی نیستند. در مقاله حاضر سعی بر این است که به این موضوع پرداخته شود. دقت و تدبر در آیات نشان‌گر آن است که دلالت دسته های مختلف آیات مستقلا یا با افزودن برخی ملاحظات عقلی، با دیدگاه تاریخمندی ذاتی فهم توافق ندارد بلکه خلاف آن قابل اصطیاد از آیات است.

نقش عقل در فهم متون دینی و میزان کاشفیت و حجیت آن در تولید معرفت از مباحث مطرح بین اندیشمندان بوده است. این مساله به­صورت خاص در شکل­گیری تفاسیر ادبی-اجتماعی معاصر تاثیر داشته است. کاربست عقل در این رویکرد که در واکنش به آسیب­های غلبه تفکر سلفی­گری عقل­ستیز در جهان عرب بود و تحت تاثیر جریان­ فکری نومعتزله و آشنایی با مطالعات غربیان شکل گرفت، در محورهای متفاوت از تفاسیر عقلی رایج نمایان شد و لوازم خاصی در تفسیر و فهم قرآن و معرفت دینی به دنبال داشت. توسل به عقل خودبنیاد، علم­زدگی، تحلیل­ ادبی-فرهنگی از مفاهیم قرآنی، تمسک به عقل مستقل از روایات در برداشت­های فقهی، مصادیق کاربست عقل در این­گونه تفاسیراند که در آراء طه­حسین، عبده، خولی، بنت­الشاطی و خلف­الله مشاهده می­شوند. مهمترین آسیب این کاربست­ها در مسائل و مباحث فلسفه دین مانند تعاریف و تحلیل­های شاذ از وحی، نبی و معجزات انبیاء؛ تحلیل بی­سابقه زبان و قصص قرآن؛ حداقلی­کردن و عرفی­سازی فقه و تعصبات قومی-عربی دیده می­شود. در این­میان کمترین آسیب در تفسیر بنت­الشاطی است، ضمن اینکه وی نیز از سنت روایی تفسیری فاصله گرفته ­است. نتیجه اینکه کاربست عقل در تفاسیر ادبی-اجتماعی معاصر، تابعی از مکتب اومانیسم است که در آن اجتهاد غیر ضابطه­مند قرآن­پژوه محوریت دارد. در این رهیافت تفسیری، عقل، امری متعالی، قدسی و متصل به وحی نیست. اساسا نگاه ادبی به متون مقدس، فروکاهش دین به امری فرهنگی-اجتماعی و تعین اصالت عقل انسان را درپی داشته است.

امین‌خولی، نواندیش مصری، قرآن را متنی ادبی و در عین حال وحیانی و مقدس می‌داند که باید همانند متون ادبی انسانی فهم شود. او هدفِ نزول را هدایت و هدفِ تفسیر را فهم ادبی دانسته و آن را مقدم بر تمامی فهم‌ها معرفی می-کند. این شیوه موجب شده وی میان قرآن‌پژوهان مصری و ایرانی طرفداران و منتقدانی داشته باشد. نواندیشان، وی را متعصب به سنت می‌دانند و سنتیان وی را به نواندیشی و سنت‌گریزی متهم می‌کنند. این چالش موجب شد مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد انتقادی، عوامل شکل‌گیری این نظریه را واکاوی کند. حاصل اینکه خولی تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی، جنبش ادبی مصر و رومانتیسیسم عربی، با الهام از آراء عبده و طه‌حسین، از مطالعات زبان‌شناسی غربی و پژوهش‌های عهدینی بهره گرفته و در طراحی نظریه تفسیر ادبی، با درنظرداشتن آثار جاحظ، جرجانی و شاطبی، ریشه این نظریه را در اندیشه متقدمان نشان داده است. با شناسایی عوامل شکل‌گیری این نظریه و بعضا بیان اشکالات مرتبط با آن، زمینه برای نقد علمی و منصفانه میسر می‌شود.

جریان فکری «تفکیک» که از حیث زمانی به دو دوره متقدم و متاخر تقسیم می¬شود، ضمن نگاه سلبی به عقلِ فلسفی در فهم قرآن، صرفا تفسیر بر اساس سنتِ صحیح را می-پذیرد. معاصران این جریان نسبت به متقدمان، رویکرد متعادل‌تری درپیش¬گرفته، با تعریف خاصی از عقل، کارکردهایی برای آن در تفسیر قائلند. مقاله حاضر به روش اسنادی در گردآوری اطلاعات و با رویکرد انتقادی، مبانی و روش تفسیری ایشان را با محوریت آثارشان به صورت مصداقی ارزیابی کرده و درصدد اثبات این فرضیه است که مبنا و روش تفسیری تفکیکیان معاصر باوجود امتیازاتی مانند اهتمام ویژه به فهم الهی قرآن یا به¬کارگیری عقل تحلیل¬گر، با کاستی¬ها وآسیب¬هایی مواجه است. مهمترین نقد، تقلیل معارف عمیق قرآنی به دلالت تطابقی و ظاهری، حجت¬دانستن ظهورات شخصی و مانع¬تراشی در معرفت-بخشی برخی آیات است. این جریان همچنان¬که مخالفان خود را متهم به تحمیل یافته¬های بشری در تفسیر قرآن می¬کند، خود نیز بدون ارائه نظام دقیق از رویکرد معرفت¬شناختی و الزامات منظومه فکری¬ش، با پیش¬فرض¬های تفکیکی در مبنا و روش تفسیری، فهم خود از قرآن را همان معنای مستفاد از عقل فطری می¬داند. این امر وزانت علمی این جریان را فروکاسته و آن را در جایگاهی فروتر از سایر رهیافت¬های تفسیری قرار می¬دهد.

یکی از مسائل مهم فلسفة دین، جهان‌شمولی و کیفیت پاسخگویی دین و قرآن به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی به مسائل نوپدید علی‌رغم نزول در شرایط خاص تاریخی است. در رویکرد تاریخ‌مندی قرآن که زادگاه آن کشورهای عربی است و بعضاً ملهم از مباحث هرمنوتیک فلسفی و القائات مستشرقان شکل گرفته، پیام‌های قرآنی تاریخ‌مند تلقی شده‌اند. این موضوع در جای خود به‌تفصیل نقد و دلایل اثبات فراتاریخی بودن قرآن به‌تفصیل بیان شده است، اما این امر حائز اهمیت و نیازمند تبیین است که در سبک بیانات قرآن، چه سازوکارهایی به‌کار رفته تا فراتاریخی‌بودن قرآن را تضمین کند؟ نوشتار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی پس از بیان وجوه نافی تاریخیت قرآن مانند حل پارادوکس ظاهری بیان پیام‌های جاودانه به‌دنبال سبب نزول خاص و تاریخی نبودن نوع مکتوبات و معاهدات بشری و تعمیم این شیوة عقلایی به قرآن، به وجوه اثبات‌کنندة فراتاریخی ‌بودن قرآن مانند تعبیة سازوکار پاسخگویی به تمام مسائل نوپدید در دل قرآن با نصب مفسر معصوم، دلالت خطابات عام قرآنی و نیز مبارزة نفس‌گیر با فرهنگ جاهلی اشاره می‌کند و سپس نشان می‌دهد صنعت التفات، نتیجه‌گیری‌های کلی از حوادث جزئی، تجرید حوادث تاریخی از جزئیات، ضمیمه کردن پیام‌های کلی در لابه‌لای ذکر حوادث و غلبة جنبة هدایتی گزارش‌های تاریخی قرآن بر جنبة تاریخی، سازوکارهای پیش‌بینی‌شده برای فرازمانی و فرامکانی‌بودن پیام‌های قرآن‌اند.