جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«برهان صدیقین» یکی از مهم‌ترین برهان‌های اثبات وجود خداوند در فلسفه اسلامی است. شیوه‌ی استدلال در این برهان، به گونه‌ای است که چیزی جز هستی، حد وسط قرار نمی‌گیرد. این برهان اولین بار توسط ابن‌سینا مطرح شد و فیلسوفان پس از او، با ارائه تقریرهای متفاوت، به تدریج آن را کامل کردند. آخرین تقریر آن در دوره معاصر به وسیله علّامه طباطبایی، ارائه گردیده که مدعی است کمترین مئونه فلسفی و بیشترین درجه اتقان را دارد. در تقریر ایشان «واقعیت» جایگزین «هستی» شده و ادعا دارد که با پذیرش اصل واقعیت، وجود واجب‌الوجود اثبات می‌گردد. مقاله‌ی پیش‌رو با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و ارزیابی این تقریر پرداخته و سعی می‌کند میزان اتقان فلسفی این تقریر را نشان دهد. نتیجه‌ی این تحقیق حاکی از آن است که تقریر ایشان، نه تنها نسبت به تقریرهای پیشین، اتقان فلسفی لازم را ندارد که ای بسا نسبت به برخی از تقریرهای قبلی واجد اتقان کمتری نیز می‌باشد.

حشر انسان‌ها در موقف محشر، از مسلمات ادیان الهی بوده و به‌صورت‌های مختلف در منابع و معارف مأثور دینی وارد شده است. تبیین عقلی این‌ دسته مسایل، مورد تأکید بسیاری از اندیشمندان اسلامی بوده است. در این میان، نظام فلسفی صدرا با مبانی و اصول ویژه‌، ظرفیت تبیین این سنخ از مسایل را به‌صورت دقیق دارد. این جستار این مسأله را از منظر صدرا و با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. براساس اصول حکمت صدرایی -از جمله حرکت جوهری نفس انسانی، نوع متوسط بودن انسان و نیز قاعده اتحاد علم، عالم و معلوم و اتحاد عامل با عمل-، هر فرد انسانی برحسب علم و عملی که در نشئه طبیعت انجام می‌دهد صاحب ملکات و هیئت‌های راسخه‌ی در نفس می‌شوند که صدرا با الهام از قرآن کریم با عبارت «شاکله» بدان اشاره می‌کند. شاکله‌ی هر فرد صورت ملکوتی وی را تعیین می‌کند و فرد در محشر به همان صورت و به‌صورت نوع منحصر به‌فرد و متفاوت از افراد دیگر محشور می‌شود.

قادیانیه فرقه‌‌ی منسوب به اسلام است، ولی عالمان مسلمان، جریان فوق را منحرف از اسلام ‌می‌دانند؛ زیرا بعضی از باورهای آن، مانند الغای جهاد بالسیف مخالف قرآن و سنّت است. در پژوهش حاضر تلاش شده است مفهوم جهاد بالسیف از منظر غلام‌احمد قادیانی به‌شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. قادیانی نخست خود را مجدّد قرن چهاردهم خواند، سپس ادعا کرد که تجلی حضرت مسیح و مهدی موعود مسلمانان است و در نهایت،وی پا را از این فراتر گذاشت، خود را پیامبر خواند و جهاد بالسیف را عمل غیر دینی و مخالف اخلاق در دنیای امروز شمُرد. در نگاه او، اوضاع عصر حاضر با وضعیت صدر اسلام از هر لحاظ متفاوت بوده و اکنون جنگ، جنگ قلم است،‌ نه عصر جهاد با شمشیر؛ به این دلیل که: نخست این که در عصر حاضر کافران غالب‌اند و دیگری، اکنون کسی مسلمانان را از برپایی نماز، روزه، نماز جمعه و جماعات منع نمی‌کند. گفتنی است با وجود توجیه سخنان غلام‌احمد از سوی بزرگان قادیانیه، سخنان وی، مخالف آیات و روایات بوده، جهاد با عناوین زیر در همه‌ی اعصار و امصار واجب است: جهاد آزادی‌بخش، جهاد دفاعی، جهاد برای حمایت از مظلومان، جهاد برای محو شرک و بت‌پرستی.

مسأله‌ی خاتم انبیا و اولیا از جمله مسایل مهم در عرفان نظری ابن‌عربی و فلسفه‌ی ملاصدرا است. پرسش مطرح این است: خاتم انبیا و اولیا در اندیشه‌ی آنان چه کسی است؟ تردیدی نیست در اینکه در اندیشه‌ی این دو قطب عرفان و فلسفه، خاتم انبیا حضرت محمد (ص) است؛ اما اینکه خاتم اولیا کیست؟ اتفاق نظر وجود ندارد. در آثار ابن‌عربی از افراد مختلف به عنوان خاتم اولیاء نام برده شده است، این در حالی است که از نظر ملاصدرا خاتم اولیا حضرت مهدی (عج) است. دیدگاه این دو عارف و حکیم اسلامی در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد ابن‌عربی، در مورد خاتم اولیا دیدگاه روشن و یگانه نداشته است. مبتنی بر همین مفروض، -با اینکه خاتمیت حضرت مهدی (عج) بر اساس منابع اسلامی اثبات ‌شده است-، مسأله ختم ولایت، در عرفان ابن‌عربی گرفتار ابهام و باعث سوء برداشت گردیده است.

شیعه و سنی حاکمان مسلمان و جانشینان پیامبر(ص) را در طول تاریخ با نام و عنوان خاص «امام» یاد کرده است. منابع فراوان رواج این اطلاق را نشان می‌دهد. حال پرسش این است که میان انگاره‌سازی‌ها و برداشت‌های این دو گرایش فکری از مفهوم امامت و دلالت‌های ویژه این عنوان، چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ نوشته‌ی حاضر نشان داده که شیعه و سنی از این عنوان دو برداشت متفاوت دارد، بطوری که می‌توان گفت مفهوم امام در اطلاق دو گروه بیشتر به مشترک لفظی مانند است. از دیدگاه اهل‌سنّت امام کسی است که اداره‌ی امور روزمره جامعه را به عهده دارد. اما از نگاه شیعیان، امام علاوه برمسئولیت سیاسی، مسئولیت‌های گوناگون فرهنگی دارد؛ امام بایستی شریعت را از انحراف حفظ کند و نیز وظیفه دارد جان‌های آماده و مستعد را با هدایت به امر (نوعی هدایت تکوینی) به کمال برساند و فیض و برکت خداوند را -نه تنها به انسان‌ها بلکه- به تمام موجودات برساند. امام از نگاه شیعیان حتی اداره امور روزمره جامعه را مطابق خواست و رضایت خداوند اداره می‌کند، ولی از نگاه اهل‌سنّت این راهبری هر طوری است که ممکن شود.

پرسش از حقیقت و ماهیت انسان، از پرسش‌های اساسی فلسفه و پاسخ به این پرسش، مدار فلسفه‌ورزیِ فیلسوفان بوده است. ابن‌سینا، در قامتِ قُطبِ ‌بی‌رقیب فلسفه‌ی اسلامی، هم در استقلال و امتداد فلسفه‌ی اسلامی و هم پاسخ‌گویی به پرسش‌های بنیادین فلسفی، هم‌چنان بی‌رقیب است. ابداع در اصلِ مسأله و یا اقامه‌ی برهان نو، دو ویژگی شاخص نظامِ فلسفیِ سینوی است. برهان «انسان مُعلّق در فضا» یا «هواء طَلق» یکی از نوآوری‌های فلسفی او برای اثباتِ حقیقتِ نفس، تجرد نفس، غیریّتِ نفس و بدن و چگونگی علم به نفس است. ابن‌سینا در چند اثر فلسفیِ خویش از این برهان بهره جسته و آن را از قاطع‌ترین براهین برای اثبات مسایل پیش‌گفته دانسته است. این برهان، توجه فیلسوفان پس از وی را نیز جلب کرده است. مقاله پیش‌رو با اتّکاء به آثار ابن‌سینا و دیگر منابع حکمت اسلامی در صدد ارائه تقریر جامع از این برهان برآمده است. تبیین مدعیات و مفروضات نهفته در این برهان، اشاره به امتداد آن در آثار و انظار فیلسوفان مشایی، اشراقی، صدرایی و نوصدرایی و بازتاب آن در تاریخ فلسفه‌ی غرب، و اشاره اجمالی به بعضی از نقدها، از جمله مطالبی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

به رغم اهمیت دین به‌عنوان یکی از نهادهای بنیادین اجتماعی و فرهنگ به‌مثابه جامع‌ترین نظام معنایی هدایت‌گر اندیشه‌ها و کنش‌های بشری،‌ هنوز نقش دین در فرهنگ به‌طور واضح صورت‌بندی نشده است. هدف این نوشتار که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، نسبت‌سنجی میان دین و فرهنگ بر اساس سه‌گانۀ تعریف، خاستگاه و قلمرو است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در خصوص مقولات یاد شده، سه رهیافت وجود دارد. رهیافت نخست فرهنگ را منشأ دین در نظر می‌گیرد و رهیافت دوم معتقد به تعامل دین و فرهنگ است؛ اما بر اساس رهیافت سوم، فرهنگ دارای لایه‌های بیرونی و درونی/ ذاتی است و لایه‌های درونی آن، برگرفته از دین است و منشأ الهی دارد. بنابراین بر اساس رهیافت سوم، دین منشأ فرهنگ بوده و لایه‌های عمیق و درونی آن را شکل می‌دهد.

کاربست «عقلانیت میان‌فرهنگی» به‌مثابه منطق و چارچوب نظری گفتمانِ «صلح بین‌الافغانی» در این مقاله بررسی شده است. عقلانیت میان‌فرهنگی، عقلانیت ناظر بر گفتگویِ میان فرهنگ‌ها و ملت‌ها است؛ یعنی عقلانیتی که در مسائل بنیادین و مشترک بین‌المللی بر تعامل و گفتگوی سازنده میان فرهنگ‌ها تأکید دارد. هدف این مقاله که با روش تحلیلی_توصیفی سامان یافته، به کاربستن عقلانیت میان‌فرهنگی (عقلانیتِ گفتگو و درکِ حساسیت چندفرهنگی) در گفتگوی صلح گروه‌های قومی-سیاسی افغانستان است. عقلانیت، مفهوم چندسطحی و دارای لایه‌های مختلف است؛ ازاین‌رو از منظرها، رهیافت‌ها و پارادایم‌های مختلف، قابل بحث است. چنانکه یک پدیده انسانیِ تکامل‌پذیر است که متأثر از پیش‌فرض‌ها و نگرش‌های فرهنگی، دینی، مذهبی، سیاسی و قومی است و با تعلیم به تکامل می‌رسد. از منظر فلسفه علوم اجتماعی و فلسفه میان‌فرهنگی، عقلانیت محصول گفتگو، تعامل ارتباطی/اجتماعی، کار و استعداد زبانی است. ازاین‌رو گفتگوهای علمی، سیاسی و تعامل اجتماعی تولید معرفت و عقلانیت می‌کند؛ چنانکه نُطق/زبان، به‌تکوین و توسعه عقلانیت و معرفت یاری می‌رساند. افغانستان به‌عنوان یک کشور چندفرهنگیِ درگیر منازعات مزمنِ سیاسی، می‌تواند اختلافات خود را بر مبنای عقلانیت میان‌فرهنگی حل‌ و فصل نماید. این نوع عقلانیت، دلالت‌ها و اقتضائاتی دارد که التزام به آن امر حتمی است.

نوشتار حاضر به این پرسش پاسخ داده است که نسبت عدالت و حقوق بشر در مکاتب فلسفه حقوق چیست؟ در مقام پاسخ؛ دیدگاه‌های مکاتب مهم حقوقی-که در فلسفه حقوق مورد بحث هستند-را در نسبت‌سنجی عدالت و حقوق بشر بررسی نموده و به این نتیجه دست یافته است که: دیدگاه کسانی که اساساً نقش عدالت را انکار، یا کسانی که عدالت را هدف عالی و ارزش نخستین می‌پندارند، قابل دفاع نیست، بلکه دیدگاه سومی وجود دارد که با توجه به معیارهای که در منشأ الزام‌آوری، مبنا و هدف حقوق بشر دارند، قابل دفاع‌تر به‌نظر می‌رسد. طبق این دیدگاه، ریشه الزام‌آوری و مشروعیت قوانین حقوق بشر، در انطباق با اراده تشریعی الهی و در راستای تأمین اهداف مطلوب است. در این میان عدالت در عین حال که هدف حقوق بشر است، نقش ارزشی متوسط دارد که در راستای ارزش‌های عالی؛ یعنی سعادت جاودان انسان و تقرب وی به‌ خداوند متعال مفهوم واقعی پیدا می‌کند. با این منظور، مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با هدف بررسی نسبت عدالت و حقوق بشر در «منشأ الزام‌آوری»، «مبنا»، «هدف»، «وضع و کشف قوانین» از دیدگاه مکاتب حقوقی، تدوین شده و چیستی نسبت بین عدالت و حقوق بشر در مکاتب حقوقی را دریافته و تبیین کرده است.

این تحقیق با رویکرد فلسفی و با به‌کارگیری روش تحلیلی ـ توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای به تبیین نظریه صدرالمتألهین در باب علم الاهی می‌پردازد. در تبیین نظریه صدرا ابتدا سعی شده است نقد و بررسی‌های صدرا از دیدگاه دیگران موردمداقه قرار گیرد تا از خلال این نقد و نظرهای صدرا، دیدگاه او در بابِ علم الاهی روشن گردد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که ازنظر صدرا ذات حق به دلیل برخورداری از شدت وجودی، بالاترین مرتبه‌ی علم را نیز دارد، زیرا وجود در دیدگاه وی عین علم است و به‌تبع شدت وجودی، علم او نیز در عالی‌ترین مرتبه قرار می‌گیرد. به وزان وجود ما لایتناهی فوق ما لایتناهی که حضرت حق دارد علم او به ذاتش به همان وزان خواهد بود. ملاصدرا معتقد است که وجود اشیا برای خداوند عین علم او به آن‌ها است و میان علم به اشیا و وجود اشیا مباینت و مغایرت نیست. ازنظر وی معنای علم ذاتی تفصیلی قبل از ایجاد یعنی این‌که موجودات وجودشان نزد او مکشوف و مشهود است اما به نحو اکمل و پیراسته از ضعف‌ها و حدود نقایص.