جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آن جا که موضوعات متنوّع و فراوانی در اغلب سور قرآنی مطرح می‌شوند که گاه در نگاه نخستین، پراکنده و بی‌ارتباط و گسسته می‌نمایند، ضروری است از زوایای گوناگون؛ بی گمان باطل" پریشان گویی" از ساخت کلام الهی زودوده شود؛ زیرا اگر هر سوره حاوی پیام و محوری مشخص نباشد و موضوعات آن بر حول غرض و مقصدی نهایی استقرار نیابند؛ در چنین وضعیتی، دسته‌بندی مجموعه‌ای از آیات در هر سوره به صورت توفیقی چه دلیل قاطع و صریحی خواهد یافت؟ لذا کشف وحدت در کثرتی این چنین، اقدام بایسته‌ای است تا از رهگذر آن، مخاطب قرآن، در هر سوره با یک مجموعة منسجم، منظّم و هدف‌دار مواجه شود.نوشتار حاضر از طریق: 1- ارائه ویژگیهای نظام‌مند در سوره‌های قرآنی2- دلایل عقلی3- شواهد قرآنی و روایی، و ... 4- ارائه چند نمونه برای تأیید نظریه عهده‌دار این امر می‌باشد.

به سوره هایی که سجده واجب در آن است،"سور عزائم" اطلاق می شود. این سوره ها از دیدگاه دانشمندان امامیه عبارتند از:"سجده، فصلت، نجم، علق". تناسب میان مجموعه ای از سور یکی از انواع تناسب است. در این پژوهش با توجه به سیاق آیات، تفسیر و ارتباط بین آیات یک سوره، به بیان گونه‌هایی از تناسب در سور عزائم پرداخته شده است. دلیل وجوب سجده در سور عزائم علاوه بر روایات، فضای نزول سوره، و لحن آیات سوره است که این ویژگی در سوره های مستحب وجود ندارد. آیات واجب السجده در راستای محور سوره است. زیرا در هر سوره، بخشی از آیات به لحاظ درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند، ذیل یک محور فرعی قرار می‌گیرند. و این محور‌ها در یک نکته اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می‌دهد مشترکند. سجده، محور اصلی سوره سجده است،مبارزه با تکبر، محور اصلی سوره فصلت است. این محور در سوره نجم توجه به مسئولیت انسان است. و در سوره علق، درمان سرکشی انسان با سجده است. وجه مشترک این مجموعه عبارت است از: مکی بودن،امر به سجده، بیان معاد و نشانه‌های توحیدی، انذار و صفات معرضین از آیات الهی .

پیوستگی و نظم کلمات و انسجام معانی قرآن از موضوعاتی است که در دامن اعجاز قرآن رشد یافته است. یکی از ابعاد تناسب، پیوستگی میان مجموعه‌ای از سور است. سور حامدات با «الحمدلله» آغاز می شود و شامل سوره های فاتحه الکتاب، أنعام، کهف، سبأ و فاطر است. این پژوهش با توجه به معیارهای درون متنی و برون متنی، تفسیر و ارتباط آیات یک سوره، به بیان گونه هایی از تناسب در سور حامدات پرداخته است. محور مشترک تمامی این سور بیان اصول اعتقادی سه گانه توحید، معاد و نبوت با تکیه بر توحید ربوبی است. هر یک از سور حامدات از زاویه ای خاص به اثبات ربوبیت خداوند می پردازد و این دلیل ظهور متفاوت اصول سه گانه در این سور است. در یک نگاه کلی اصل معاد و نبوت نیز بیانگر ربوبیت تکوینی و تشریعی الهی است. آیات آغازین این سوره ها و فراوانی نام «الله» و «رب» در آن گواه دیگری بر تأکید این سور بر ربوبیت خداوند است. سوره فاتحه الکتاب جامع تمامی مطالب سور حامدات و سایر سور تفصیل این سوره به شمار می آیند. تناسب معنایی فضائل و خواص این سور و مکی بودن آنها از دیگر وجوه اشتراک سور حامدات است.

از آنجا که موضوعات متنوع و فراوانی در اغلب سور قرآنی مطرح می شوند که گه گاه در نگاه نخستین، پراکنده و بی ارتباط و گسسته می نمایند، لازم است از زوایای گوناگون، گفتمان کامل ِپریشان گویی ِدر ظاهر، و گمان باطل ِپراکنده گویی در باطنِ قرآن، نقد و بررسی شود. پیوستگی معنایی که ارتباطی تنگاتنگ با تناسب و ترتیب سور دارد از جمله مباحثی است که در متون گذشته و حاضر مورد غفلت واقع شده و عدّه ای نیز، تلا ش برای إرائه این نظریه را تکلّف مصنوع برشمرده اند. حال آنکه قرآن کریم که مجموعه ای از سوره ها است با توجه به معنادهی جمعی در روح و باطن آن هیچ وقت در اثر بهم خوردن ترتیب و چیدمان سوره ها، از هدف اصیل خود دور نمانده است. که اگر خلاف این می شد قطعاً در امر معنارسانی این طور جامع نبود ، این دلیل شاید مهمترین عامل برای کشف زیرساخت های قرآن و به گفته معصومین (ع) بطون آن به کار آید. از طرفی مخالفت دانشمندان در این زمینه فقط مربوط به گستره تناسب خواتم و فواتح سور می باشد که بحث هایی را برانگیخته است. پیوستگی معنایی را باید حاصل اتّصال نقاط مشترک تمام سوره ها، چون توحید، معاد، نبوت، اخلاق، ایمان و عمل صالح بر شمرد. این مفاهیم که در تمامی سوره ها گستردگی تام دارند، شبکه ها و میدان های معنایی را در بطن قرآن بوجود می آورند و باعث می شوند میان تمامی سور پیوندی گسست ناپذیر برقرار شود. بنابراین در صورت ترکیب هر چند سوره با هم و با هر نظم و ترتیبی، برون داد معنایی قرآن از کارکرد هدایتی آن باز نخواهد ماند. این پژوهش موضوع فوق را در پنج فصل به شرح زیر بررسی کرده است. فصل یک شامل کلیات، فصل دوم شامل جمع و ترتیب، در فصل سوم تناسب و اسلوب سوره های قرآن مبسوط بیان شده، در فصل چهارم پیوستگی معنایی بررسی شده و در فصل پنجم نتیجه گیری شده که سور قرآن در زیر ساخت خود دارای پیوندی حجمی و میدانی می باشند که به هیچ وجه تابعی از ترتیب و چیدمان سور نیست.

یکی از اصلی‌ترین مبانی نظری در زمینه انسجام سوره های قرآن، تعیین عامل وحدت‌بخش سوره است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و سوال اصلی پژوهش حاضر را شکل می‌دهد. رساله حاضر با روش مطالعه اکتشافی و واکاوی تحقیقات انجام شده در تبیین انسجام سوره‌ها و نیز گرته‌برداری از دانش‌های مرتبط، در پی تبیین شواهدی است تا نقش یگانه غرض را در انسجام-بخشی سوره‌ها تأیید نماید. تحلیل کتابخانه‌ای دیدگاه‌های مفسران در این زمینه مشخص نمود که عموم ایشان هنگام سخن از انسجام سوره‌ها، از تعبیراتی استفاده می‌کنند که به غرض سوره به عنوان عامل انسجام، رهنمون است. همچنین در مطالعه میان رشته ای مشخص شد سایر دانش‌های مرتبط با متن، نقش یگانه غرض را تایید کرده و قابل تطبیق بر سوره‌های قرآن می‌باشد. شواهد بدین قرار می باشد: عامل تکوین متن از لحاظ نظریه های ادبی معاصر، وجود غرض ارتباطی است؛ از نظر علم نحو، کلام، لفظی است که فایده و هدفی داشته باشد. تکوین سیاق نیز مشروط به وجود غرضی کلان در پس متن بوده و در علم بلاغت نیز تصریح شده است که اتصاف کلام به بلاغت مشروط به وجود غرض ثانوی(غیر از معنای ظاهری الفاظ) است. به علاوه، در مباحث روش تحقیق ثابت شده است که انسجام متون تحقیقی، در صورت تعیین مسئله و هدف، محقق شده و متون موضوع محور مثمر ثمر نخواهند بود. در فلسفه علوم نیز گفته می شود عامل وحدت و تمایز علوم از یکدیگر، دست کم در علوم ارتباطی، غرض آن علم است. در این رساله همچنین با مطالعه تطبیقی دستاورد‌های جدید در زمینه سیاق جامع، نشان داده شده است که کشف غرض سوره از طریق قواعدی به دست می آید که به کشف و تحلیل سیاق جامع سوره می پردازد. در نهایت با تطبیق دستاورد‌های بدست آمده این رساله بر سوره های قرآن، وجود ثمراث شناختی، یعنی درک حکیمانگی ساختاری و محتوایی سوره ها، و نیز ثمرات کاربردی، یعنی امکان ارائه تفسیری کاملتر و دقیق تر از سوره ها، به شکلی عینی نشان داده شده است.

معنای تحت الفظی یک پاره گفتار همیشه با معنای مورد نظر گوینده یا نویسنده یکسان نیست. به بیان دیگر معنای حقیقی هر جمله به نقش گفتاری آن بستگی دارد که معمولا در یک بافت مناسب آشکار می شود. این موضوع درباره قرآن کریم نیز که ماده ای زبانی است مصداق دارد. در این پژوهش نقش های گفتاری آیات جزء بیست و نهم قرآن کریم براساس منابع تفسیری مورد تجزیه و تحلیل گفتمانی و متنی قرار گرفته است. نتایج بدست آمد حاکی از آن است که آیات جزء بیست و نهم 33 نقش گفتاری مختلف ایفا می کنند که از آن میان نقش های توصیف تعلیل و دستور به ترتیب پر بسمامدرین نقش ها می باشند. به همین ترتیب سه نقش عذر جواز و دعا کم بسامدترین نقش های به کار رفته در این جزء می باشند. نتایج بدست آمده همچنین نشان می دهد که 11 سوره جزء بیست و نه قرآن از لحاظ فشردگی معنایی با یکدیگر تفاوت دارند. سوره های ملک و انسان به ترتیب دارای بیشترین و کمترین فشردگی معنایی اند. و در نهایت اینکه مشخصه های نحوی مشترک مشاهده شده میان نقش های گفتاری هم طبقه مورد بحث قرار گرفته است.

خداوند در چند آیه، اعجاز قرآن را به رخ بشر می‌کشاند و به همه انسانها اعلام می‌کند که اگر در وحیانی بودن این مجموعه هدایت تردید دارید و فکر می‌کنید می‌توانید مانند آن را تهیه کنید پس کتابی همانند آن بیاورید. بلندی فصاحت و بلاغت قرآن از تصور هر انسان خردمندی بالاتر و برتر است؛ تا آنجا که چهارده قرن است فریاد مبارزه طلبی و اعجازآمیز بودن آن در جهان طنین‌انداز است و به همه جهانیان اعلام کرده که اگر جن و انس دست به دست هم داده و همه امکانات را به کار گیرند نظیری برای قرآن نمی‌توانند ارائه کنند. اعراب با این که در ادبیات، سخن‌وری و شعر مقامی ممتاز در آن روزگار داشتند جرأت مقابله با قرآن را نداشتند؛ گرچه عده‌ای از دشمنان لجوج همواره در کوشش بوده‌اند که وانمود کنند تحدی و مبارز‌ه‌طلبی در طول تاریخ از عصر نزول و پس از آن از ناحیهمخالفان قرآن اجابت شد و نوشته‌هائی را به عنوان معارضه با قرآن ارائه کرده‌اند و اخیراً با انتشار آنها بر روی شبکه اینترنت جملات بی‌محتوائی را پردازش کرده و با سرقت از آیات قرآن مجموعه‌ای را گردآوری کرده و درصدد اثبات امکان تقلید از قرآن برآمده‌اند. در تحقیق حاضر کوشش شده است با روشن نمودن مفهوم تحدی و بیان انواع تحدی و وجوه اعجاز قرآن، به بررسی تطبیقی با جملات معارضان به ویژه در عصر اخیر پرداخته شود و با تبیین راز هماوردناپذیری قرآن نشان داده شود که مدعیان تحدی در قول و فعل خود مصیب نبوده‌اند.

پژوهش حاضر به منظور بررسی نظریه وحدت موضوعی سوره ها و پاسخگویی به شبهات مطرح شده در این رابطه فراهم آمده است و در پنج فصل تنظیم شده است. بررسی و نقد دلایل موافقان و مخالفان وحدت موضوعی سوره ها و بررسی روشهای کشف غرض اصلی هر سوره از دیگر مباحث اصلی این پژوهش است. به منظور محک زدن میزان توانایی روشهای ذکرشده به عنوان نمونه سوره الملک بررسی شده است . در انتها گزارشی از سبک های نمایش وحدت موضوعی سوره ها ارائه گشته است.

به رغم وجود تنوع و تعدد موضوعات در بسیارى از سوره هاى قرآن که در نگاه ابتدایی، بدیهى می نماید؛ برخى قرآن پژوهان معاصر، معتقدند آن سوى این کثرت و تنوع ظاهرى، غرض و موضوع واحدى نهفته است و میان تمامى آیه هاى یک سوره و موضوعات به ظاهر پراکندة آن، پیوندى اجتناب ناپذیر و ناگسستنى با موضوع و غرض اصلى سوره برقرار است؛ آنان این ویژگى - وحدت موضوعى - را از معجزات برتر و مقتضاى بلاغت و حکمت الهى مى دانند. هرچند از سوی طرفداران این نظریه، تلاش هایی گسترده برای اثبات «وحدت موضوعی سوره های قرآن» انجام گرفته است، اما ضعف ها و کاستی هایی در دلایل ارائه شده وجود دارد که مانع از پذیرش این نظریه خواهد شد. در این نگاشته دلایل و شواهد این نظریه نقد و بررسی می شود. افزون بر کاستی های موجود در دلایل این نظریه؛ ناسازگارى نظریه با تنوع آشکار موضوعات در بسیارى از سوره ها؛ فقدان معیاری اطمینان بخش؛ خطر تفسیر به رأى؛ دشوارى دست یابى به موضوع اصلى در هر سوره، فقدان اشارتى در قرآن و کلام معصوم، تشتت و اختلاف فراوان در موضوعاتی که از سوی طرفداران این نظریه برای هر سوره معرفی شده است، به مثابة دلایلی هستند که به نفی و انکار نظریة وحدت موضوعی می انجامد.

در نگاشتة پیشین با نام «وحدت موضوعی در ترازوی نقد» (نک: پژوهش‌های قرآنی، ش55-54، ص206) به تفصیل ضعف دلایل این نظریه بیان شد؛ علاوه بر ناتوانی دلایل ارائه شده، می‌توان افزود دلایل و شواهدی وجود دارد که اثبات می کند تلاش برای موضوعی واحد برای تمامی سوره های قرآن، امری ناممکن است؛ «ناسازگارى این نظریه با اسلوب حاکم بر قرآن»، «فقدانِ معیار و میزانی مطمئن و فراگیر»، «دشواری و صعوبت دست یابى به غرضى واحد»، «فقدان اشارتى از معصوم(علیه السلام)»، «مقایسه قرآن با کتاب‌های علمی رایج بشری در دو حوزه محتوا و اسلوب»، «نزول تدریجی آیات قرآن»، «خطر تفسیر به رأی» و «تشتت آراى طرفداران نظریة وحدت موضوعی در تعیین غرض اصلى سوره‌ها»، از جمله دلایل و شواهدی است که در این نگاشته ارائه شده است.