جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مکتب رواقی یکی از مکاتب فلسفی است که در دوره‌ی یونانی‌مآبی به وجود آمد و طرفداران ‏زیادی پیدا کرد. این مکتب را زنون در یونان پایه‌گذاری کرد اما بعدها دامنه‌ی آن تا روم نیز کشیده شد. ‏به لحاظ تاریخی در این مکتب سه دوره‌ی متقدم، میانی و متأخر وجود دارد و در هر دوره برخی از ‏بزرگان رواقی این مکتب را سرپرستی کردند. فلاسفه‌ی رواقی فلسفه را به سه بخش منطق، طبیعیات و ‏اخلاق تقسیم کردند اما به اخلاق و حکمت عملی توجه بیشتری داشتند. اساس اخلاق رواقی بر اصل ‏تغییر ناپذیری قانون حاکم بر طبیعت استوار است. بر این اساس تغییر دادن این قانون در توان انسان ‏نیست و او تنها باید تمایلات خود را با این قوانین هماهنگ کند. ‏دانشمندان جهان اسلام با رواقیان آشنا بوده‌اند و در آثار خود به این مکتب و بزرگان آن اشاره ‏کرده‌اند. حتی برخی به تأثیر رواقیان در حوزه‌های مختلفی چون کلام، تصوف، منطق و فلسفه پرداخته-‏اند. در این میان برخی نیز چون ملاصدرا پا را از این فراتر نهاده و صاحب مکتب اشراق (سهروردی) ‏را به صراحت پیرو رواقیان معرفی کرده. ‏در این رساله نخست تاریخچه مختصری از رواقیان و آراء فلسفی ایشان ذکر شد. سپس در فصل ‏سوم، کلیه مواردی که گزارشی از آراء رواقیان در جهان اسلام مطرح شده است ذکر گردید و در فصل ‏چهارم به عنوان نمونه تأثیر این آراء بر فلسفه سهروردی مورد اشاره قرار گرفت. براساس آرائی که در ‏جهان اسلام به رواقیان نسبت داده شده است، به نظر می‌رسد رواقیان در آراء زیر با برخی از فلاسفه‌ی ‏اسلامی اتفاق نظر دارند: مقدار تعلیمی بودن جسم، عرض دانستن صورت نوعیه، موجود شدن اشیاء به ‏جعل بسیط ماهیت، ذهنی بودن وجود، معلول بودن ماهیت، نور غنی دانستن واجب، بالرضا دانستن ‏فاعلیت خدا، اضافه‌ی اشراقی بودن علم خدا به جواهر نورانی عقلی، نفی کردن سکون بین حرکات، ‏قائل شدن به بعد مجرّد بودن مکان و منطبق شدن آن بر تمام جسم، تقسیم عقول به قواهر اعلون و ‏ارباب اصنام و . . . همچنین در این رساله نشان داده شد که شیخ اشراق تحت تأثیر آراء رواقیان بوده ‏است، چنانکه ملاصدرا نیز وی را شیخ اتباع رواقی نامیده است.‏واژگان کلیدی: رواقیان، شیخ اتباع رواقیان، سهروردی، اهل مظال، اصحاب اسطوان، روحانیون

دانشمندان دوره اوّل یونان باستان قانون طبیعى را قانونى جهان شمول، ازلى، و بى همتا مى دانستند و از آن به عنوان بنیادى ترین منبع براى اخذ بهترین معیارهاى زندگى بشر یاد مىکردند. مشکلات معرفت شناسانه نسل اوّل سوفسطاییان تأثیرى عمیق در آراى فلسفى نسل هاى بعدى این نحله گذاشت؛ به طورى که در میان آنان، بر سر مسئله اعتبار قانون طبیعى اختلاف نظر پیش آمد. فیلسوفان یونانى که احکام عقل را پایه اى ثابت براى معرفت بشر مى دانستند، از سرسخت ترین حامیان قانون طبیعى در دوره یونان باستان به شمار مى آیند. رواقیان که نقش مهمّى در توسعه بحث قانون طبیعى داشتند، مفاد آن را «زیستن بر طبق طبیعت» مى دانستند.نوشتار حاضر به بیان انتقاداتى خواهد پرداخت که بر آموزه «قانون طبیعى» در دوره یونان باستان وارد است. این انتقادات در دو دسته جداگانه بیان مى شوند: 1) انتقاداتى که در مسئله قانون طبیعى، به طور مشترک، بر همه اندیشمندان دوره یونان باستان وارد است: ابهام مفهومى قانون طبیعى، ابهام مصداقى آن و نیز ابهام در وجه تسمیه آن در حکمت عملى یونان باستان؛ 2) انتقادات نه گانه اى که به طور مجزّا، به محتواى فکرى برخى از این دانشمندان مربوط است. این گزاره ها با عنوان «انتقادات مختص» بیان مى شوند.

هدف رساله حاضر آن است تا نشان دهد در بررسی تطبیقی رابطه دین و اخلاق میان فلسفه ی مسیحی آگوستین و فلسفه ی اسلامی غزالی، با توجه به نقطه تمایز اصلی آنها، آگوستین به عنوان فیلسوفی نو افلاطونی در ملاک تعیین ارزش اخلاقی فعل اختیاری انسان می پندارد که عقل آن را در وصول به سعادت نهایی انسان تشخیص می دهد و از طرفی تحت تاثیر آموزه های مسیحی، باور به گناه فطری و اندیشه ی نجات را اقتباس می کند که خود دلیلی بر اراده انسان است ولی به مسیحیت وفادار مانده و ملاک حسن و قبح را اطاعت از فرامین الاهی دانسته و قائل به حسن و قبح شرعی است و غزالی نیز به عنوان اندیشمندی اشعری مسلک، ملاک حسن و قبح فعل اختیاری انسان را مطابقت آن با فرامین الهی می شمارد و قائل به حسن و قبح شرعی است و از آنجا که جبر گرایی فاتالیستی و باور به خداوند به عنوان حقیقت محض مهمترین مبانی وجود شناختی تفکر اخلاقی این دو اندیشمند است، می توان در مورد آنها به نتیجه یکسان رسید و هر دو فیلسوف را از زمره ی قائلین حسن و قبح شرعی به شمار آورد.

مسأله جبرو اختیار از مسائلی است که ذهن اندیشمندان را از دیرباز تاکنون به خود مشغول داشته است. گروهی از متفکرین اراده و اختیار در افعال ارادی انسان را پذیرفته و براین باور هستند که انسان فاعل ارادی کردارهای خود می‌باشد. اما گروهی دیگر از اندیشمندان معتقد هستند که شرایط و عوامل بیرونی و درونی وجود دارد که بر افعال انسانی تأثیر می‌گذارد. از این رو انسان فاعل تام افعال اختیاری خود نیست.فخر رازی و اسپینوزا از جمله متفکرینی هستند که هر دو قائل به جبر پیرامون افعال انسانی هستند.اسپینوزا بر اساس مبانی جهان شناختیخود قائل به نوعی وحدت وجودی می‌شود از نظر وی فقط جوهر(خدا) وجود دارد و همه چیزحالات آن جوهراست. به اعتقاد وی هر چه در عالم رخ می‌دهد از جمله اراده انسان از طریق سلسله علت و معلول به خدا می‌رسد. و بر این باور است که چون همه چیز از ذات الهی ناشی می‌شود در نتیجه انسان آزادانه نمی‌تواند فعل خاصی را اراده کند. و نیز نمی‌تواند غیر از اراده خاصی که از او صادر شده اراده دیگری را پدید آورد. از این رو در عالم هستی همه چیز حتی افعال انسانی نیز بر اساس ضرورت و علت خاص خود رخ می‌دهد.فخر رازی دارای دو دوره حیات فکری است. فخر رازی متقدم در آثار مربوط به این دوره مثل « البراهین»و « المحصل» از نظریه جبر طرفداری می‌کند. اما فخر رازی متأخر با توجه به آثار این دوره مثل « تفسیر کبیر» معتقد به راهی میانه و متعادل می‌شود و بر این باور است که پذیرفتن جبر محض و یا قائل شدن به اختیار مطلق هر دو نادرست می‌باشد. و شیوه صحیح و درست، پذیرفتن راه میانه است. اگر چه نظریه افراطی و نظریه معتدل که همان کسب است نهایتاً به جبر منجر می‌شود.اسپینوزا و فخر رازی از این جهت که هر دو نگاه جبرانگارانه به افعال انسانی دارند دارای دیدگاه مشترک هستند. اما اسپینوزا اگر سخن از جبر می‌گوید دغدغه جهان شناختی دارد و در مقابل فخر رازی چنانچه نگاه جبرانگارانه دارد به خاطر دغدغه‌های خداشناختی است.در حوزه فلسفه اخلاق نیز چون هر دو قائل به جبر هستند افعال درست از نظر ایشان یعنی آنچه مطابق با سرنوشت و تقدیر انسان باشد و از سوی دیگر چون سرنوشت هر کسی با دیگری فرق دارد از این روی هر دو نسبی‌نگر هستند.

در این پایان نامه به بررسی جایگاه فضیلت در فلسفۀ اخلاق ارسطو و رواقیان پرداخته‌ شده است. به این منظور ابتدا اشاره‌ای به مفهوم طبیعت و فضیلت در فیلسوفان متقدمِ قبل از ارسطو و رواقیان داشته‌ایم و سپس به شرح کلی جایگاه طبیعت و فضیلت در فلسفۀ اخلاق ارسطو پرداخته‌ایم. در ادامه نظریات رواقیان به طور کلی و بعد دو فیلسوف رواقی متأخر، اپیکتتوس و مارکوس اورلیوس دربارۀ طبیعت و فضیلت مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که هدف از این تحقیق مقایسه‌ای نظام مند بین نظریات ارسطو و رواقیان در باب فضیلت و طبیعت به دلیل اهمیت نظریات آنان در این قلمرو می‌باشد، لذا در فصل آخرِ این تحقیق شباهت و تفاوتِ دیدگاه‌های آنها در رابطه با طبیعت و فضیلت در فلسفۀ اخلاق آنها تحلیل و تبیین شده است.

موضوع بسیار مهم در تحول اولیه‌ی مسیحیت تاثیر میراث عقلی دوره‌ی کلاسیک بر آن است. از این‌رو رابطه‌ی بین برخی از عمده‌ترین اجزاء نظام فکری یونان با آیین‌های اخلاقی و رستگارجویی در مسیحیت و هم‌چنین رابطه‌ی این نظام فکری با آموزه‌ها و ارکان کلام مسیحی به ویژه در دوره‌ی میانه، دغدغه‌ی اصلی این پژوهش محسوب می‌شود. رواقیون به دنبال فروپاشی نظام دولت‌شهری، اندیشه‌ها و آموزه‌هایی همچون لوگوس یا قانون ازلی و ابدی حاکم بر کائنات، برابری و برادری طبیعی ابنا بشر، نظریه‌ی دولت جهانی، دوگانگی قلمرو آسمان و زمین وغیره را در خود پروراندند و اندیشمندان مسیحی این اندیشه‌ها را در قالب دینی و با تعابیری همچون نظام الهی کائنات، برابری مومنان در همه‌ی شئون، امت مسیحی و غیره، تفسیر، بسط و تکامل بخشیدند. این پژوهش بر اساس رویکرد مضمون‌گرا در صدد بررسی شباهت‌ها و هم‌سنخی‌های محورها و ارکان نظریه‌ی رواقیون با اصول و آموزه‌های مسیحیت است. در این راستا سوال اصلی پژوهش عبارت است از اینکه: چگونه می‌توان گفت که رواقیون ضمن تکامل برخی اصول و آموزه‌های فلسفه‌ی سیاسی یونان باستان، در پیدایش و تکامل فلسفه‌ی سیاسی مسیحیت نقش مهمی داشتند؟؛ فرضیه‌ی پژوهش نیز عبارت خواهد بود از اینکه فلسفه‌ی رواقیون به عنوان میانجی، بسیاری از آموزه‌های اصلی تکامل‌یافته در فلسفه‌ی سیاسی یونان را به فلسفه‌ی سیاسی مسیحیت منتقل کرد.

در این پایان نامه به بررسیِ جایگاهِ تکلیف در فلسفه اخلاقِ رواقیان متأخر به ویژه در اندیشه هایِ اپیکتتوس و مارکوس اورلیوس پرداخته شده است. به این منظور در ابتدا به شرحی کلی از فلسفه اخلاقِ رواقیان پرداخته شده و آموزه هایِ آنها مورد بررسی قرار گرفته است و سپس با تأکید بر مفهومِ تکلیف در اندیشه هایِ‌ فیلسوفانِ رواقی، به بیانِ دیدگاههایِ این دو فیلسوف پرداخته شده است.هدف از این تحقیق، نظام مند کردنِ آموزه هایِ اخلاقیِ اپیکتتوس و مارکوس اورلیوس در حوزه اخلاق و اندیشه هایِ رواقیان است. و سعی شده که با توجه به مفهومِ تکلیف، مفاهیمِ به ظاهر متناقضِ فلسفه رواقی همچون تقدیر و مشیت با مفاهیمِ اراده آزاد و خودگردانیِ عقلانی، توجیه و رابطه آنها تبیین گردند.در این پایان نامه علاوه بر شرحِ آراء رواقیان –به ویژه اپیکتتوس و اورلیوس-، متن هایی نیز از این دو فیلسوف ترجمه، تحلیل و تفسیر شده اند و شباهت و تفاوتِ دیدگاههایِ آنها در رابطه با تکلیف در فلسفه اخلاقِ آنها تحلیل و تبیین شده است.

رواقیون برای اثبات مبانی و اصول اخلاق خود از از فلسفه، منطق، و طبیعیات استفاده کردند. رواقیون به اخلاق به عنوان علمی تجربی نگاه می کردند، و برای اثبات شیوه های اصولی خود، از تجربه پذیری امور و ار تباط علی و معلولی پدیده ها کمک می گرفتند. این خود یکی از دلایلی است که ثابت می کند رواقیون برای اثبات امور اخلاقی خود به قوانین طیبعی توجه داشتند. متافیزیک رواقیون نیز مانند متافیزیک دیگر مکاتب فلسفی، شبیه مکاتب ارسطویی، افلاطونی به موضوعات اخلاقی شبیه خیر و شر، فضیلت و رذیلت و غیره نیاز داشت. اما آنان این موضوع را بر اساس قانون طبیعی جهانی توجیه می کردند. رواقیون توانستند بر طبق این اصول نتیجه بگیرند آنچه که موافق با طبیعت است، موافق با خالق است، پس دارای ارزش مثبت خواهد بود. و آنچه که مخالف با این قوانین طبیعت است دارای ارزش منفی است.طبیعت هرچیزی در این است که از ساختارها و الگوهای رفتاری را که طبیعت جهان یا خالق اش در وجود او قرار داده است، پیروی کند. چرا که رواقیون اعتقاد داشتند که هر چیزی بر وفق طبیعت اتفاق می افتدو چون عقل بشر ناشی از طبیعت است، پس بایستی بر طبق طبیعت و هماهنگ با طبیعت عمل کند. زیرا در سراسر جهان اصول علی و معلولی حاکم است. دیدگاههای جهان شناسی آنان در اخلاقیات آنها بسیار تأثیر گذاشت. و اصولاً مکتب رواقی، بحث های فلسفی، طبیعت شناسی، و معرفت شناسی را برا استحکام پایه‌های اخلاقی‌شان استفاده می‌کردند. در واقع اخلاق رواقیون نوعی اخلاق طبیعت گرایانه است. زیرا آنها مهمترین اصول اخلاقی و حتی شناخت شناسی‌شان را بر حسب جهان بیرونی توجیه می‌کنند. پیامدهای عقلی رواقیون یعنی طبیعت گرایی، آنان توسط کانت و اسپینوزا مورد قبول واقع شد. پس باید مبانی اخلاق رواقی را باتوجه به دیدگاههای آنها در مورد انسان، جهان، طبیعت، و خدا توضیح داد.

به طور کلی می توان گفت که مکاتب فلسفی به سعادت بشر می اندیشند، و هدف زندگی را رسیدن به سعادت می دانند اما در تعریف و مصداق سعادت نظرهای متفاوتی وجود دارد. بعضی از مکاتب سعادت را به دنیا محدود کرده اند و رسیدن به لذت مادی را اوج سعادت بشر دانسته اند و بعضی از مکاتب گرایش به رهبانیت و دنیاگریزی را سعادت بشر دانسته اند و بعضی از مکاتب همچون مکتب ارسطو راه اعتدال در زندگی را، لازمه رسیدن به سعادت دانسته اند و آن ها اعتقاد دارند سعادت در شرایط دوری از افراط و تفریط حاصل می شود.مکتب رواقی، به عنوان یک مکتب اخلاقی که مبانی جهان شناختی کاملا ماتریالیستی دارد، فلسفه و هدف زندگی را در زندگاني مطابق با طبیعت می داند؛ بدین معنا که این مکتب معتقد است: اگر انسان مطابق با طبیعت زندگی کند، به سعادت خواهد رسید و نباید از اتفاق‌هاي ناگوار که به وسیله طبیعت ایجاد مي‌شود، شکوه نمايد و انسان باید بداند که طبیعت می‌تواند آنچه رابه او بخشیده است، باز پس گیرد.همچنین مکتب علامه طباطبایی ـ که برگرفته از قرآن مجید و معارف اهل بیت است ـ با استفاده از مبانی جهان شناختی، بر سعادت فردی و اجتماعی تاکید می کند؛ این مکتب، معتقد است که انسان باید اهدافی همچون: کسب علم، عبادت، خدمت به خلق را در جهت رسیدن به خدا داشته باشد. بنابراین، چون در این مکتب، همه چیز در نهایت به سوی خداوند باز می‌گردد انسان بايد، اهدافی را که در جهت بازگشت متعالی به سوي خداست را دنبال ‌کند.این دو مکتب ازجنبه تقدیرگرایی و اینکه منشا آفرینش جهان خدا است، تشابه دارند و وجه افتراقات این دومکتب این است که در مکتب رواقی اصالت با ماده است وخداوند و جهان مادی هستند و در مکتب علامه طباطبایی اصالت با روح است و خداوند از هرگونه ویژگی مادی مبرا است و در بحث فلسفه زندگی هیچگونه تشابهی ندارند.