جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفتارهایی در ساحت «قواعد و روش‌های علم کلام» است. مطالب کتاب حاضر در طی دو بخش کلی تحت عناوین روش‌های کلامی و قواعد کلامی ارایه شده است. در بخش اول روش‌هایی چون: روش پژوهش و گفتمان کلامی، روش عقلی، روش تفکر عقلی فلسفی و غیرفلسفی، روش نقلی، روش استقرایی و تجربی، روش شهودی و عرفانی، روش جدلی و روش تمثیلی به اختصار معرفی و تبیین شده است. در بخش دوم نیز اصول کلی زیر بررسی شده است: قاعده وجوب بالذات، حسن و قبح عقلی، وجوب علی الله، قاعده لطف، قاعده اصلح، حکمت و غایت در افعال خداوند و قبح تکلیف به مالایطاق.

«القواعد الکلامیه»، کتابی است به زبان عربی که در شرح تعدادی از قواعد کلام اسلامی تالیف علی ربانی گلپایگانی، می‌ باشد. مولف در این کتاب به شرح و بررسی این قواعد پرداخته که عبارتند از: قاعده تحسین و تقبیح عقلی، عدل و حکمت، قاعده لطف و قاعده اصلح. این‌ ها قواعد کلامی هستند که بسیاری از مباحث کلامی عدلیه بر آن‌ ها مبتنی است.

القواعد الكلامية، كتابى است به زبان عربى كه در شرح تعدادى از قواعد كلام اسلامى تألیف على ربانى گلپايگانى. كتاب مشتمل بر مقدمه و نيز پيشگفتار مؤلف و چهار بخش مى‌باشد. برخى از مسائل علم كلام به بابى ويژه اختصاص ندارد، بلكه در تمام ابواب كلامى جريان دارد و مأخذ و منبع برخى مسائل كلامى قرار گرفته و به عنوان برهان و دليل بر آن‌ها مورد استفاده قرار مى‌گيرد. از اين رو با عنوان قواعد كلامى از آنها ياد مى‌شود، بر خلاف مسائلى كه اين گونه نيستند كه از آن‌ها به عنوان مسائل كلامى نام برده مى‌شود. مؤلف در اين كتاب به شرح و بررسى اين قواعد پرداخته كه عبارتند از: قاعده تحسين و تقبيح عقلى، عدل و حكمت، قاعده لطف و قاعده أصلح. اين‌ها قواعد كلامى هستند كه بسيارى از مباحث كلامى عدليه بر آن‌ها مبتنى است. نسبت اين قواعد به مسائل كلامى؛ همانند نسبت قواعد فقهى به مسائل فقهى است؛ بدين معنا كه مثلا در علم كلام، بحث از توحيد واجب تعالى و مراتب توحيد مساله‌اى كلامى است؛ اما بحث از حكمت خداوند سبحان، قاعده‌اى كلامى محسوب مى‌گردد، چرا كه بسيارى از مسائل كلامى بر آن مبتنى است. اولين قاعده كلامى كه مؤلف در اين كتاب به شرح و بسط آن مى‌پردازد، عبارت است از تحسين و تقبيح عقلى؛ از جمله مباحث كلامى كه بر قاعده مذكور مبتنى است، مى‌توان از امور ذيل نام برد: وجوب نظر في معرفت خداوند تبارك و تعالى، يا به عبارت بهتر لزوم بررسى درباره وجود خدا. اثبات عدل و حكمت خداوند قاعده لطف و نيز قاعده اصلح، هر دو مبتنى بر قاعده حسن و قبح عقلى هستند. بحث درباره اعواض و آلام و پاسخ‌گويى به مساله شر نيز مبتنى بر اثبات اين قاعده است. مساله حسن تكليف و وجوب آن نيز بر اين قاعده مبتنى است. حسن بعثت انبياء و در نتيجه ضرورت نيز توسط اين قاعده قابل اثبات است. عصمت پيامبران و نيز راهبران الهى نيز با توجه به اين قاعده قابل اثبات است. در اين بخش مؤلف درباره ارتباط اين قاعده با علم اخلاق و همچنين نقش آن در علم اصول فقه مطالبى را بيان نموده است. در ادامه مؤلف به سير تاريخى طرح مساله حسن و قبح عقلى در جهان اسلام اشاره كرده و تحولات آن را در علم كلام اسلامى مورد بررسى قرار داده است. سپس به موضوع عقل نظرى و عقل عملى اختصاص يافته و ضمن آن به موضوع عقل از نظر لغوى، كاربردهاى عقل در اصطلاح عالمان، بررسى ديدگاه‌هاى موافق و مخالف حسن و قبح عقلى، معرفى كاربردهاى واژه حسن و قبح و تعيين محل نزاع، اخبارى‌ها و مساله حسن و قبح عقلى و...پرداخته شده است. ذيل اين قاعده همچنين به يكى از مباحث مهم در موضوع حسن و قبح پرداخته شده كه عبارت است از، تبيين ملاك حسن و قبح به معنايى كه ميان معتزله و اشاعره مورد اختلاف است. در ادامه اين بخش به بررسى دلائل عقلى و نقلى عدليه بر حسن و قبح عقلى پرداخته شده است. ادله عقلى حسن و قبح عبارتند از: التزام به حسن و قبح حتى از سوى منكران شرايع. لزوم انكار حسن و قبح به صورت مطلق در صورت انكار حسن و قبح عقلى. لزوم انسداد باب معرفت الله تبارك و تعالى در صورت انكار حسن و قبح عقلى. سپس به معرفى و نقد ادله اشاعره مبنى بر انكار حسن و قبح عقلى پرداخته شده و در پايان اين بخش ديدگاه علامه سيد محمدحسين طباطبايى درباره حسن و قبح عقلى بيان گرديده است. بخش دوم كتاب به قاعده لطف اختصاص يافته و لطف از جهت لغوى و اصطلاحى تعريف گرديده و اقسام لطف(محصّل و مقرّب) معرفى شده و شرائط لطف و قيود آن بيان گرديده است. همچنين در اين بخش ديدگاه متكلمان درباره اين قاعده بيان گرديده و درباره تاريخچه ظهور اين قاعده و عامل ظهور آن در ميان متكلمان اسلامى سخن گفته شده است. بررسى مبانى لطف و ادله آن، ادله مخالفين قاعده لطف، مصاديق قاعده مذكور و ثمرات آن، قاعده لطف و حجيت اجماع و بررسى ماهيت لطف از ديدگاه كتاب و سنت موضوعات ديگرى است كه دراين بخش بدان‌ها پرداخته شده است. بخش سوم كتاب به معرفى و بررسى قاعده اصلح اختصاص يافته است. در اين بخش ديدگاه متكلمان اسلامى درباره اين قاعده، دلائل قول به وجوب اصلح بر خداوند، ادله منكران وجوب اصلح بر خداوند مورد بررسى قرار گرفته و نيز درباره اين قاعده با استفاده از روايات منقول از پيامبر و امامان معصوم عليهم‌السلام بررسى صورت گرفته است. بخش چهارم، كتاب به قاعده عدل و حكمت در كلام اسلامى اختصاص يافته است. فصل نخست اين بخش به مباحث مقدماتى درباره عدل مى‌پردازد و از معناى لغوى و اصطلاحى عدل، تاريخچه بحث از عدل در كلام اسلامى، ارتباط قاعده مذكور با قاعده حسن و قبح عقلى سخن گفته و درباره اين موضوع كه آيا عدل از جمله اصول دين است به بحث مى‌نشيند. فصل دوم اين بخش به براهين و دلائل عدل الهى اختصاص يافته است. در ادامه اين بخش هم از نتايج عدل و حكمت الهى سخن به ميان آمده و در پايان به برخى پرسش‌هاى مطرح شده درباره عدل الهى پاسخ گفته شده است.

مقصود از قاعده کلامی، گزاره ای کلّی است که می تواند در تعداد قابل توجهی از مسائل مهم کلامی مبنا و دلیل قرار گیرد. قواعد کلامی را در یک تقسیم می توان به قواعد مربوط به شناخت خدا و قواعد مربوط به شناخت افعال خدا تقسیم کرد. قسم اخیر به ابواب عدل، نبوّت، امامت و معاد مربوط می شود، اما بسیاری از این قواعد، مانند قاعده حُسن و قُبح عقلی، در همه این ابواب مورد استفاده قرار می گیرد. از این رو، همه این قواعد در بخش افعال الهی قرار داده می شود. این کتاب به نخستین و مهم ترین قاعده کلامی افعال الهی، یعنی قاعده حُسن و قُبح عقلی، اختصاص دارد. قاعده حُسن و قُبح عقلی یکی از قواعد پُر کاربرد در علم کلام است. بسیاری از مسائل کلامی، به ویژه مسائل مربوط به افعال الهی، مانند تفسیر عدل به این که خدا کار قبیح نمی کند، فاعلیت انسان و انکار جبر، تفسیر قضا و قدر به گونه ای که به جبر نیانجامد، پاسخ به شبهه شُرور که درصدد نسبت دادن فعل قبیح به خداست و حُسن تکلیف، بر اساس همین قاعده پایه ریزی شده اند. همچنین اثبات دیگر اصول دین، یعنی نبوّت، امامت، معاد و نیز لزوم ایمان به خدا، به درستیِ این قاعده وابسته است. مطالب کتاب در پنج فصل زیر تنظیم شده است: فصل اول: مقدمه و تاریخچه بحث فصل دوم: بررسی دیدگاه های مخالفانِ قاعده (اشاعره و فلاسفه) فصل سوم: بررسی دیدگاه های موافقان قاعده (امامیه و معتزله) فصل چهارم: تبیین دیدگاه برگزیده فصل پنجم: آثار و لوازم قاعده در بحث عدل الهی

کتاب حاضر که به زبان عربی نوشته شده شامل علم کلام به سبک و شیوه‌ی جدید است. مطالب عمده این کتاب عبارت‌اند از: تعریف علم کلام و فوائد و مرتبه آن و نام‌های دیگرش، وجوب معرفت و شناخت در اصول دین، اثبات آفریدگار، صفات آفریننده، نبوت، امامت و معاد. نویسنده به آیات و احادیث استناد کرده و با شیوه و روش تازه مطالب را مطرح نموده است.

نهاية المرام في علم الكلام كه مفصل‌ترين كتاب كلامى شيعه است، در قرن هشتم نوشته شده است. اين كتاب نزد خود مؤلف هم از جامعيت خاصى برخوردار بوده است، به طورى كه در كتاب‌هاى ديگرش(كشف المراد، نهج المسترشدين، كشف الفوائد و...) بعضى از مسائل را به اين كتاب ارجاع داده است. اين كتاب از يك مقدمه و سه مقاله تشكيل شده است. مقدمه در بيان شرف علم كلام، موضوع، غايت و مرتبۀ آن است و مقالات به اين شرحند: الف: بيان تقسيمات معلومات معلومات به معلومات موجود و معدوم تقسيم مى‌شوند و مباحث هر كدام در فصل‌هاى جداگانه مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مؤلف در بحث وجود به: بداهت مفهوم وجود، بيان ماهيت وجود، اشتراك وجود، زيادت وجود بر ماهيت، وجود ذهنى و مشكك بودن وجود، پرداخته است. او در زمينۀ عدم: بداهت تصور عدم، شيئيت نداشتن عدم و علم به معدومات را شرح مى‌دهد. معلومات از حيث وجوب، امكان امتناع تقسيم شده و در سه فصل، وجوب و احكام و امتاش و همين طور امكان و اقسام و احكام هريك از قسمت‌ها، مورد بررسى قرار مى‌گيرد. معلومات اولا به ماهيت، جزء ماهيت و خارج ماهيت و ثانيا به كلى و جزئى تقسيم مى‌شود و هر كدام از آنها مستقلا توضيح داده مى‌شود. ب: تقسيم موجودات به دو شيوه تقسيم موجودات به قدم و حدوث و تعريف آنها از منظر متكلمين و حكماء و شرح خواص و تقسيمات هر يك از آنها. موجودات طبق نظر اوائل به جوهر و عرض و اعراض خود به اعراض نه‌گانه تقسيم مى‌شوند كه مباحثشان عبارتند از: -بررسى جوهر و اقسام آن. -تقسيم و تعريف عرض. -اقسام عرض در سه مقاله شرح داده شده‌اند: مقالۀ اول: تعريف كم، اقسام كم، تعريف زمان، ابعاد ثلاثه، خلاء، مكان، مكان طبيعى و شكل طبيعى. مقالۀ دوم:-تعريف ماهيت بسيطه و اقسام كيف. -كيفيات فعليه و انفعاليه. -كيفيات استعداديه و انواع آن. -كيفيات مختصه به كميات. -كيفيات نفسانيه(علم، تعقل، قواى نفسانيه، اخلاق، علت لذت و ألم، بقاء كيفيات نفسانيه). مقالۀ سوم: شرح و توضيح: مقولات اضافه، أين، متى، وضع، ملك، أن يفعل و أن ينفعل. ج: تقسيم محدثات از ديدگاه متكلمين. بحث در مورد جواهر با محوريت: جوهر فرد، جسم، هيولى، احكام و عوارض اجسام. توضيح مباحثى نظير: سكون و احكامش، كون و انواعش، حركت و احكام و اقسامش.(اين بخش ناتمام مانده است.)

این مجلد از مجموعه چهار جلدی عقاید و معارف که توسط گروه تدوین دروس حوزه طراحی شده است بخشی از آن درباره کلیت علم کلام ، موضوع، فوائد و... و بخشی دیگر درباره خداشناسی می باشد.

این طرح شامل موارد زیر است : الف بررسی سیر تاریخی ورود مسائل کلامی به اصول فقه ب- بررسی ضرورت ورود مسائل کلامی به اصول فقه و عدم آن و تحقیق اینکه آیا اصول فقه را به گونه ای دیگر می شود پا یه ریزی کرد که بر مباحث کلامی استوار نباشد؟ نقد و بررسی تک تک قواعد کلامی راه یافته به اصول فقه، از دیگر موارد مطرح شده می توان به این موارد اشاره کرد : حسن و قبح عقلی، عصمت، بداء، قاعده لطف/