جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پاسخ يازده سؤال است در موضوعات علوم قرآن، فقه، حديث، عقائد و كلام با عنوانهاي مساله و فصل كه از شخصي از منطقه ساري كه از او با عنوان « السيد الفاضل» تعبير شده ارسال شده و شيخ به آنها پاسخ گفته است. سؤالات يازده گانه عبارت است از: المسألة الاولي في المتعة و الرجعة؛ المسألة الثانية في الاشباح و الذر و الارواح؛ المسألة الثالثة في ماهية الروح؛ المسألة الرابعة في ماهية الانسان؛ المسألة الخامسة في عذاب القبر؛ المسألة السادسة في حياة الشهداء؛ المسألة السابعة حكم من قال بالجبر و جوز الرؤية؛ المسألة الثامنة الاختلاف في ظواهر الرويات؛ المسألة التاسعة في صيانة القرآن من التحريف؛ المسألة العاشرة في تزويج ام كلثوم بنت اميرالمؤمنين و بنات الرسول؛ المسألة الحادية عشرة في اصحاب الكبائر. در آن از «الاشباح و الاظلة» محمد بن سنان غالي و المسائل المصرية ابن جنيد ياد شده است و از بنو نوبخت و جبائي (235-303ق) و ابن اخشيد و اعوازي از بزرگان معتزله نقل قول دارد. اين كتاب به سال 1413هـ ق به كوشش صاحب عبدالحميد (به مناسبت كنگره هزاره شيخ مفيد) و به نقل فهرست كتابخانه سپهسالار تهران 5/560 به كوشش شيخ محمدرضا كتبي در يك مجموعه [ص 41-66] در نجف اشرف به چاپ رسيده است. به نظر ميرسد نسخه موجود فاقد برخي از مسائل باشد. نسخه شماره 21/78 اين كتابخانه نيز برخي از اين مسائل را دارا است. (سيد محمود مرعشي) آغاز كتاب: بسمله و به نستعين الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين و صلي الله علي محمد خاتم النبيين و علي اهل بيته الطاهرين. و بعد فقد وصل المدرج المنطوي علي المسائل الواردة من جهة السيد الشريف الفاضل اطال الله في عز الدين و الدنيا مدته و ادام تأييده و نعمته و وقفت علي جميعها و ضاق المدرج عن اثبات اجوبتها فامليت ذلك في كتاب مفرد ... المسئلة الاولي ما قول الشيخ المفيد ... فيما يروي عن ... الصادق ... في الرجعة انجام كتاب: و فيما ذكرناه ادلة يطول شرحها و الذي اثبتناها مقنع لمن تامله ان شاءالله و قد امليت في هذا المعني كتابا سميته الموضح في الوعد و الوعيد ان وصلي الي السيد الشريف الفاضل الخطير ادام الله رفعته اغناه عن غيره من الكتب في المعني ان شاء الله [الذريعة 5/222؛ مرعشي 1/286و 10/92و 25/91 و 32/527 و 37/152؛ خاندان ميبدي 100؛ كتابخانه ملي 19/286؛ دليل المخطوطات 1/254؛ دانشگاه تهران 9/948 و 16/399؛ مرعشي 28/575؛ الذريعة 20/351؛ مدرسه صدر بازار 3/682؛ مكتبة الزهراء ص 92؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 293؛ عكسي مركز احياء 7/203؛ التراث العربي 7/203]

عقيده زيدي ها راجع به اينكه فرزندان حسن و حسين عليهما السلام در امامت مساوي هستند، شيخ مفيد در اين رساله پاسخ ميگويد. (سيد احمد اشكوري) در يك باب و چند فصل. در ديباچه مي نويسد: در شيعه اختلاف نيست. پس از پيامبر ولايت بعلي و از او بدو فرزندش حسن و حسين رسيد و از اين مرتبه ببعد ميان شيعه اثني عشريه و جاروديه و زيديه جدايي هايي است. سپس با عنوانهاي: قالت الجارودية، و قالت الامامية نظريات آنها را بيان مي كند. در امامت مفيد اين رساله را بصورت مناظره بن اماميه و جاروويه وزيديه ساخته. آغاز كتاب: الحمدلله رب العالمين. . اتفقت الشيعة العلوية من الامامية و الزيدية الجارودية علي أن الامامة كانت عند وفاة النبي لامير المؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام و انها كانت للحسن بن علي ... انجام كتاب: و هو طرف من جملة قد بسطها في غير هذا الكتاب من كتبي و امالي في الامامة و استقصيت فيها الكلام و الله المحمود و هو المستعان و صلي الله علي سيدنا محمد بن عبدالله سيد البشر و علي أخيه علي بن أبي طالب الطاهر المطهر و علي ذريته الابرار الصفوة من عترته الغرر و سلم كثيراً كثيراً. [مجلس شورا 7/64 و 7/271؛ رجال نجاشي 283-285؛ كتابخانه ملك 9/154؛ مرعشي 1/91و 1/267 و 1/285؛ عكسي مركز احياء 7/209؛ التراث العربي 3/91؛ ذريعه 20/351 با عنوان مسائل الزيدية؛ مكتبة اميرالمؤمنين 4/263]

در اين كتاب از اعمال و اشعار ابوطالب استدلال ميكند بر اينكه دين اسلام را قبول نموده و مسلمان شده است، اين كتاب همان است كه در ذريعه 2/512 ذكرش رفته، و گويا همان كتاب «‌ايمان ابي طالب» شيخ مفيد باشد كه در ص 513 همان مجلد مذكور است، زيرا روش كتاب بي شباهت به روش مفيد نيست. (سيد احمد اشكوري) اين كتاب بسال 1150 ق. به زبان عربي تحرير يافته در آن نويسنده مي خواهد با ذكر دلائل و مدارك متعدد براي ابي طالب عموي پيغمبر اسلام اثبات اعتقاد بدين اسلام كند. (انوار) درباره ايمان ابي طالب عم پيامبر اسلام دانشمندان كتابهاي بسيار نوشته اند كه فهرست آنها در ذريعه (510/2) و پايان چاپ الحجة علي الذاهب الي تكفير ابي طالب أليف شمس الدين ابي علي فخاربن معد موسوي (نجف 1351) آمده است نسخه ما چنانكه در پايان آن يادشده گويا ا زشيخ مفيد محمد بن نعمان بغدادي باشد كه نجاشي در رجال از آن ياد كرده و مجلسي در هنگام نگارش بحار آن را دردست داشته است (5/1فصل 1) «دانش پژوه» ظاهراً قسمتي است از رساله سيد مرتضي علم الهدي. در باب ايمان ابو طالب چند رساله ميشناسيم و عبدالحي رضوي كاشاني فصل 17 كتاب حديقة الشيعه را به آن اختصاص داده. (عبدالحسين حائري) آغاز كتاب: الحمدلله ولي الحمد و مستحقه و صلواته علي خيرته من خلقه محمد و آله، و بعد أطال الله بقاء سيدنا الاستاد الجليل. انجام كتاب: و ايراد جميعه يطول و فيما أتيناه منه و من دلائل ايمانه برسول الله كفاية و بلاغ و الحمدلله ... [مرعشي 1/282؛ مجلس شورا 7/270؛ موسسه آية الله بروجردي 1/225؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 80؛ عكسي مرعشي 5/268؛ رايانه آستان قدس]

اعتبار عقل و ادراكات عقلي در نظر شيخ مفيد، محرز است و جاي هيچگونه مناقشه‌يي ندارد. بحث در مورد حجيت يا عدم‌حجيت عقل استقلالي از ديدگاه اوست. عبارت وي مبني بر اينكه «عقل در دانش و نتايجش محتاج سمع است»، محل نزاع آراء شده است. شارحان از اينگونه عبارات شيخ‌مفيد برداشتهاي مختلفي داشته‌اند و ميتوان آنها را ذيل دو ديدگاه دسته‌بندي نمود كه ديدگاه دوم خود مشتمل بر دو رويكرد است. نكته قابل ذكر اينست كه هر دو ديدگاه با بخشي از عبارات شيخ‌مفيد ناسازگار است. نگارنده پس از بررسي و نقد ديدگاههاي موجود، قائل به جدايي مقام نظر و عمل است. بدين معنا كه بنظر ميرسد هرچند شيخ‌مفيد در مشي علمي خود معتقد به حجيت استقلالي عقل است، ولي در مقام نظر، اقوالش متفاوت است و نميتوان نظري بدون مناقشه را در آثار او در باب حجيت يا عدم‌حجيت عقل خودبنياد مشاهده كرد. عقل و مسائل پيراموني آن از جمله تعريف، كاركردها و حجيت عقل و همچنين رابطة عقل و وحي، از ديگر مباحث مطرح شده در اين نوشتار است.

شأن، کارویژه‌ای است که جایگاه امامت، به صورت انحصاری آن ‌را اقتضا می‌کند. گرچه در میان آثار متکلّمان مسلمان به محتوای این آموزه به صورت پراکنده توجّه شده است، امّا اوّلاً، اصطلاح «شأن»، در ادبیات سنّتی استفاده نشده و ثانیاًّ، بررسی مقایسه‌ای این مسئله در میان جریان‌های داخلی شیعی صورت نپذیرفته است. بنابراین، شایسته است با همین ادبیات و با نگاهی نظام‌مند و نوین به این مسئله پرداخته شود. شئون امام از جمله مسائل مهم امامت‌پژوهی است که از ابعاد مختلف تکوینی، تشریعی، فردی و اجتماعی برخوردار است. هدف از این نوشتار، بررسی مقایسه‌ای دو تصویر شیعی از شئون امام با محوریّت دیدگاه الهادی ‌الی ‌الحق (زیدی) و شیخ‌ مفید (اثنی‌‌عشری) و تحلیل تبعات پذیرش شئون در هر دو اندیشه است. الهادی‌، با توجّه ‌به تعریف زیدیه از امامت، در مرجعیّت علم دینی، کلیّت مرجعیّت سیاسی و مرجعیّت اقتصادی، با شیخ مفید، هم‌عقیده است و با بیان کارکردهای خاص سیاسی، همچون اصل دعوت به خود، قیام مسلحانه و... اختصاصات دیدگاه زیدیه را در این مسئله برجسته می‌کند. بر این اساس، شئون جهادی و قیام‌گونه در زیدیه، امامت را بیش از هر چیز، ساختاری جهادی بخشیده و امامت را به امری سیاسی و حاکمیتی شبیه ساخته است. شیخ مفید با توجّه ‌به گستره تعریف امامت، به ریاست دنیایی و دینی در کنار دیگر شئون اجتماعی و اخروی که زیدیه نیز به آن باور دارند، از شئون تکوینی امام در عالم ماده، همچون معجزه، شئون اخروی، رهبری دینی و دنیایی نام می‌برد. بر اساس دیدگاه او مبنی بر عصمت، امام در همه شئون خود، اعم از شئون اجتماعی یا الهی، مدیریتی سرآمد و خطاناپذیر دارد و این مسئله امامت در امامیه را امری بی‎بدیل می‌سازد.

براساس طبقه بندی علوم ابونصر فارابی، علم مدنی (اجتماعی) مسلمین شامل دو علم کلام و فقه است و می توان مدعی شد که اندیشه مدنی (اجتماعی)، عمدتاً توسط فقها ـ متکلمین رقم خورده است. در این دوره تاریخی حداقل سه کلان مسئله غیبت کبرای امام دوازدهم شیعیان، ترجمه علوم یونانی و تأثیرات آن در محیط بغداد و حکومت سیاسی آل بویه سهم مهمی در تحولات آن دارند. شیخ مفید، به عنوان فقیه ـ متکلم بزرگ شیعی و بنیانگذار مکتب کلامی ـ فقهی بغداد، نقش مهمی در تحولات مدنی و اجتماعی شیعیان در این دوره حساس تاریخ تشیع داشته است. در این مقاله کوشیده ایم با اتکا بر این مقدمه و با بهره گیری از روش شناسی بنیادین، مبادی معرفتی و غیرمعرفتی مؤثر بر شکل گیری اندیشه اجتماعی (مدنی) شیخ مفید احصا و صورت بندی شود. در این صورت بندی، به تأثیرات مکتب قم (شیخ صدوق و شیخ کلینی) به عنوان مبادی معرفتی شیخ مفید و صورت بندی جدید شیخ مفید از این مبادی معرفتی با نظر به شرایط تاریخی ـ اجتماعی خاص خود اشاره شده است. در پایان به ضرورت تحقیق درباره اندیشه اجتماعی دیگر فقها ـ متکلمان شیعی قبل و بعد از شیخ مفید نیز اشاره کرده ایم.

اعتبار اخبار آحاد در اعتقادیات از بحث­برانگیزترین مسائل در میان عالمان در حوزۀ معرفت دینی است. حجیّت این قبیل اخبار در نگاه اصولی با دو مشکل اساسی روبروست: عدم کاشفیّت ذاتی در روایات آحاد که این دسته روایات را در مقابل متواترات در طبقۀ ظنون قرار می­دهد و فقدان اثر عملی در عقاید. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، در پی بررسی عوامل رویکرد اختلافی شیخ صدوق و شیخ مفید، پیرامون عمل برپایۀ خبرهای واحد ظنّی (ثقه)، در حوزۀ اعتقادیات است که در ظاهریکی به حجیّت این گونه خبرباور دارد و دیگری هیچگونه اعتباری برای آن قائل نیست. در این راستا برخی عوامل، زمینه‌ساز تفاوت رویکرد شیخین در رویارویی با حدیث آحاد و در پی آن حدیث ضعیف و اعتبار آنها محسوب می­شود: 1. شیخ صدوق به مستنداتی در باب مفهوم و مصادیق خبر آحاد دست یافته که بر شیخ مفید، مجهول مانده است. 2. شیخ مفید نیز برای اخبار آحاد، اعتبار قائل بوده، مگر اخبارآحادی که از سوی عامّه وضع شده بود. 3. شیخ صدوق نظیر متکلّمان شیعی زمان خود خبر واحد را علم آور نمی دانسته و اعتقادی به خبر آحاد نداشته است. 4. یکی از مفاهیم خبر آحاد ثقه، خبر ضعیف است و این مفهوم در منظر شیخین به سبب قرائن مورد توجه شیخین متفاوت بوده و بدیهی است، این رویکرد اختلافی در مفهوم حدیث ضعیف در پذیرش اعتبار و یا عدم اعتبار خبر آحاد از سوی ایشان تأثیر گذار خواهد بود.

شیخ مفید از عالمان برجسته و سرآمد شیعه در قرن چهارم هجری قمری است. نظر به صبغه­ی کلامی اغلب آثارش، بیشتر در زمره متکلمان به شمار آمده و دیدگاه‌های تفسیری او کمتر مورد توجه قرار گرفته؛ تمامی تفسیر قرآن توسط شیخ مفید نیز در دسترس نیست، لکن در میان برخی از آثار به جا مانده از او می­توان به مبانی و آرائ تفسیری اش دست یافت؛ برای داشتن تحلیلی درست از نظریات تفسیری و کلامی شیخ مفید، سزا است نخست مبانی او در تفسیر قرآن بیان گردد که از جمله مبانی مهم او در میان مبانی صدوری، قدسی بودن الفاظ قرآن است؛ در این نوشتار به بررسی قدسی بودن الفاظ قرآن در میان آثار شیخ مفید پرداخته شده و نتایج حاصل از آن چنین است که قدسی بودن الفاظ قرآن از منظر شیخ مفید، امری مسلّم و شامل تمامی قرآن می­باشد؛ قدسی بودن ملازم الهی بودن الفاظ قرآن و سلامت نص و حکیمانه بودن آن نیز هست که در این مقاله به تحلیل تلازم آنها از منظر شیخ مفید پرداخته شده است.