جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همواره پژوهش در باب مسئله که خاستگاه دین یکی از مسائل اصلی و مهم در حوزه دین پژوهی بوده است. فلاسفه، متکلمین نسبت به این مسئله بی‌تفاوت نبوده‌اند و برای این پرسش که خاستگاه دین چیست؟ رهیافتهایی داشته اند. شیخ مفید(ع) که از میان متکلمین دارای تبحر فوق العاده‌ای در حوزه علم کلام و شناخت قرآن است، پاسخ های ارزشمندی را برای این سوال ارائه نموده است. از این پژوهش حاضر بر آن است که به بررسی و تحلیل خاستگاه اخلاقی دین از منظر این متکلم ارجمند امامیه بپردازد که در نتیجه می‌تواند پاسخ مناسبی به پرسش مذکور را ارائه نماید. فطرت الهی انسان، فلسفه‌ی خلقت بشر و انگیزه‌ی انسان برای کسب معرفت الهی از مواردی هستند که شیخ مفید(ره)، از آنان به عنوان خاستگاه‌های دین یاد می‌کند زمینه های اخلاقی دارند. از موارد دیگری که این متکلم شیعه، از آنان به عنوان خاستگاه دین نام می‌برد، می‌توان به عدل الهی و ضرورت وجود راهنمای الهی برای انسان اشاره نمود نیز به بیان خاستگاه اخلاقی دین می پردازد. که مورد اخیر را می‌توان مهم‌ترین و مفصل‌ترین بحث پیرامون خاستگاه اخلاقی دین برشمرد. در این موضوع به بحث ضرورت وجود پیامبران و ضرورت وجود امامان معصوم (ع) به صورت جداگانه پرداخته می‌شود. محقق بر آن است تا در این پژوهش به موارد ذکر شده از منظر دیدگاه کلامی شیخ مفید(ره) به تفصیل بپردازد و با توجه به قدرت و تبحر کلامی شیخ مفید(ره) توانسته است پاسخ مناسبی به پرسش مذکور را ارائه نماید.

با شروع دوران غیبت کبری ادبیات به کار رفته در علم کلام رفته رفته دچار تحول و دگرگونی گردید و متکلمان امامیه برای تبیین معارف کلامی و اعتقادی به رویکردی عقلانی و فلسفی با توجه به قواعد، مفاهیم، اصطلاحات و استدلالات مختلف فلسفی و عقلی روی آوردند که تا آن زمان چندان مورد توجه نبود و آموزه‌های اعتقادی نوعاّ با روشی نقلی و با توجه به ادله سمعی مورد اثبات و بررسی قرار می‌گرفتند، در این نوشته به جهت ضرورت شناخت صحیح تر و دقیق تر جریان ورود مباحث عقلی و فلسفی به علم کلام یا به عبارتی رویکرد کلام فلسفی، نقش شیخ مفید (ره) و ابواسحاق نوبختی (ره) در شروع و شکل‌گیری این جریان، در قالب شش محور که عبارتند‌ از: لطیف الکلام که در آن مسائلی همچون: تعریف و تقسیمات علم، تعریف وجود و عدم، تقسیمات وجود و خواص آن، جوهر و عرض؛ خداشناسی که در آن مسائلی همچون: اثبات واجب الوجود و تبیین صفات ثبوتی و سلبی او؛ عدل که در آن مسائلی همچون: اثبات عادل و حکیم بودن واجب و حسن و قبح عقلی؛ راهنماشناسی (نبوّت و امامت) که در ضمن آن مواردی همچون: ضرورت نبوّت و امامت، وجوب عصمت و افضلیت نبی و امام؛ فرجام شناسی که در آن مسائلی همچون: اثبات وجوب معاد، اثبات صراط،میزان، عذاب قبر و نظائر آن؛ با توجه به رویکرد مذکور مطرح شده و با روشی تحلیلی و توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی شواهد موجود در کتب کلامی ایشان مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در نهایت اثرات و کارکرد این جریان و رهیافت در آثار و افکار این دو اندیشمند سترگ نمایان خواهد شد.

شیخ مفید از جمله عالمان امامیه است که به عقل‌گرایی شهره است. عقل‌‌گرایی، معانی و سطوح گوناگونی دارد. یکی از کارویژه‌‌های عقل، ایفای نقش ابزاری در کسب معارف دینی است. فراتر از آن، برخی عقل را همچون منبعی مستقل در اخذ معارف تلقی کرده‌اند. اگر این دو معنا از عقل‌گرایی محور پژوهش قرار گیرد، این پرسش پدید می‌آید که آیا شیخ مفید، عقل را هم­سنگ و در عرض متون وحیانی، منبعی مستقل در کسب عقاید می‌دانسته یا برای عقل تنها نقش ابزاری قایل بوده است؟ این نگاشته از طریق بررسی و تحلیل متون کلامی شیخ مفید، به ضمیمه برخی تحلیل‌های تاریخ-کلامی، در پی یافتن پاسخ این پرسش است. در جست‌وجوهای انجام­شده در آثار شیخ مفید، دو دسته شاهد در پاسخ به پرسش فوق یافت شده است. دسته اول، مواردی است که شیخ مفید به طور مستقیم به مبنایش در جایگاه عقل در کسب معارف کلامی اشاره کرده است. دسته دیگر، مربوط به کاربردهای عملی احکام عقلی در تبیین مسائل کلامی است؛ هر چند برداشت نسبتاً رایج، بر منبع بودن عقل در کسب معارف کلامی از نگاه شیخ مفید گرایش دارد، امّا یافته‌های این پژوهش، شواهدی را نشان می‌دهد که این دیدگاه را با چالش مواجه می‌کند.

عالم ذر از مسائل دشوار و جذاب معارف دینی است که در قرآن به اجمال و در روایات با تفصیل بیشتر مطرح شده است. جریان عالم ذر از جهات مختلف مورد بحث و بررسی اندیشمندان علوم اسلامی قرار گرفته است. برخی به نمادین بودن جریان ذر حکم نموده و عده ای نیز آن را به عنوان امر واقعی پذیرفته اند. در دسته دوم کسانی عالم ذر را به معنای ظاهری تفسیر کرده و گروهی نیز، به تأویل و توجیه آن اقدام نموده اند. شیخ مفید با ملاحظه برخی جهات جریان ذر را تأویل نموده است. ملاصدرا نیز تأویلی حکمی از عالم ذر ارائه کرده است. سؤال تحقیق این است که نقاط اشتراک و اختلاف مواجهه و تأویل این دو اندیشمند شیعی نسبت به عالم ذر چیست؟ در این مقاله به روش تحلیل محتوا و شیوه مقایسه ای، مواجهه ملاصدرا و شیخ مفید مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته و نشان داده شده است که آن دو در برخی جهات مثل ارزیابی اعتبار سندی و تحقق ذرات بدون تعلق روح اختلاف، و در جهات دیگری مانند نفی تفسیر ظاهری، ارائه تأویل عقلانی و مواجهه با اشکالات با یکدیگر اشتراک نظر دارند.

حقیقت و ماهیت نفس، روح و بدن و رابطه آنها با یکدیگر از مسائلی است که تأثیر اساسی در آموزه انسان‌شناسی، معاد و سرنوشت اخروی انسان دارد. در این زمینه دو دیدگاه مطرح است: برخی متکلمان حقیقت انسان را جوهر مجرد متعلق به بدن می‌دانند؛ برخی متکلمان برآنند که نفس همین هیکل محسوس و مشهود است که روح در منافذ آن حلول کرده است. شیخ مفید از دیدگاه اول طرفداری کرده است و حقیقت انسان را جوهر بسیط و غیر مادی قائم به خود می‌داند و بدن را فقط وسیله کارکرد در ظاهر می‌داند، اما شاگرد وی سید مرتضی رویکرد دوم را پذیرفته است و اعتقاد به یگانگی نفس و بدن انسان زنده و مکلف را مجموع این شخص ظاهر و هیکل مشهودی می‌داند و روح یا به تعبیر وی هوایی لطیف در منافذ آن جاری است.