جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قضاء و قدر یکی از مسائل مورد توجه انسان است و شبهات زیادی در این زمینه مطرح شده است. از نظر استاد مطهری ارائه نظریه صحیح درباره قضاء و قدر از نظر فلسفی و کلامی در حل شبهات مطرح شده درباره قضاء و قدر ضروری است. آنچه استاد مطهری در کتاب انسان و سرنوشت انجام داده است تلاشی در این جهت است. در این تحقیق کوشیده‌ایم تا به روش کتابخانه‌ای-رایانه‌ای مستندات روایی دیدگاه استاد مطهری در زمینه قضاء و قدر را با تکیه بر روایات دو کتاب توحید صدوق و کافی مورد بررسی و راستی‌آزمایی قرار دهیم. در پژوهش حاضر با بررسی شواهد روایی دیدگاه استاد مطهری این نتیجه بدست آمد که قضاء و قدر الهی از طریق نظام علّی و معلولی بر حوادث جهان تعلق می‌گیرد. همچنین سلسله اسباب و مسببات که شامل علل مادی و معنوی می‌شود، بخشی از نظام قضاء و قدر الهی است؛ و رویدادهای زندگی انسان تحت تاثیر هر دو دسته علل مادی و معنوی رخ می‌دهد. ولی انسان به همه‌ی آن علل آگاهی ندارد و همه‌ی این علل تحت اختیار او نیست. بنابراین در تفسیر وقایع زندگی دچار خطا می‌شود و همه سرنوشت را از اختیار انسان خارج می‌داند. در حالی که در اعتقاد به قضاء و قدر و توجیه حوادث باید به امر بین امرین معتقد بود یعنی نه انسان مجبور مطلق و نه مختار مطلق است. همینطور تمام عواملی که در پیدایش قضاء و قدر نقش ایفاء می‌کنند نه کاملا تحت اختیار انسان هستند و نه کاملا از محدوده اختیار بشر خارجند. بلکه وضعیتی کاملا بینابین وجود دارد و بر همین اساس در محدوده‌ای که اختیار بشر نقش آفرین است به همان اندازه برای انسان مسئولیت اخلاقی و رفتاری وجود دارد و می‌تواند سرنوشت خود را تغییر دهد.

تنزیه و تشبیه، دو مقوله از مباحث زیربنایی خداشناسی است و محدّثان و متکلّمان اسلامی بر طبق مبانی تفسیری و اصول استنباطی خود در حوزه‌ی قرآن و حدیث، به دو دسته‌ی تنزیهی و تشبیهی تقسیم ‌شده‌اند. گرچه در فلسفه و عرفان قسم سومی هم به نام توحید برآن دو افزوده‌اند. در این پژوهش، کتاب التوحید شیخ صدوق به عنوان اثر حدیثی کهن در موضوع تنزیه الهی، و کتاب التوحید ابن‌خزیمه به عنوان منبع مهمّ تشبیهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. و سؤالی مهم در این بین مطرح می‌شود که آن دو محدّث بزرگ برچه اساسی رویکرد خود را توحیدی می‌دانند. و کدام‌یک از آن دو به عنوان عقیده‌ی حقّ الهی قابل پذیرش می‌باشد. از مقایسه‌ی این دو اثر چنین برمی‌آید که شیخ صدوق با تکیه بر لغت، عقل، آیات محکم قرآن و روایات معتبر، تنزیه را برگزیده است؛ و ابن‌خزیمه با تعبّد صرف به ظاهر آیات و روایات، به تشبیه و جسم‌انگاری معتقد شده است. دستاورد این پژوهش مستقل، اثبات صحّت عقیده‌ی توحیدی است، که همان عدم جسم‌انگاری و تنزیه فراگیر الهی به لحاظ بساطت ذات و معنا شناختی صفات بر اساس کتاب التوحید شیخ صدوق می‌باشد، و این‌که جسم انگاری و تشبیه به هیچ وجه جایگاهی در قرآن، روایات و عقل ندارد و مبنای تفسیری ابن‌خزیمه به لحاظ ظاهرگرایی متعصّبانه در تبیین آیات و روایات و بی‌اعتنایی به قواعد عقلی، صحیح نیست. و دیگر این‌که روایت‌های تشبیهی آن کتاب به لحاظ دلالت، و در موارد زیادی به لحاظ صدور، غیر قابل پذیرش است. و با توجّه به شواهد مستند، شیخ صدوق کتاب التوحید را در پاسخ به عقاید تشبیهی حنبلیان و کرامیّه در اقلیم خراسان و نیشابور نوشته است. ابواب متناظر کتاب شیخ صدوق نشان‌گر آگاهی وی از مطالب کتاب التوحید ابن‌خزیمه است. درضمن، او با نقل گسترده روایت‌های توحیدی، زمینه‌ساز اقبال به مسائل توحیدی و شکل‌گیری نظرهای متفاوت در مقابل وی بوده است.