جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«التاویل فی التفسیر بین المعتزلة و السنة» نوشته دکتر السعید شنوقة ، استاد زبان عربی در دانشگاه الطارف الجزائر، و به زبان عربی است. این کتاب به بررسی «تاویل» از دیدگاه معتزله ، با محوریت تفسیر کشاف زمخشری ، و دیدگاه اهل سنت می‌پردازد. البته مباحث کتاب منحصر به کتاب کشاف نیست بلکه موضوع از دیدگاه هردو گروه معتزله و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نقد و ردیه‌های اهل سنت بر معتزله مطرح می‌شود. مراد نویسنده از واژه «تاویل» اجتهاد و اعمال رای در تفسیر است. معتزله در مقام تایید و انتصار اصول خمسه خود؛ یعنی توحید ، عدل ، وعد و وعید ، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر به تاویل آیات قرآن روی آورده‌اند و در این بین زمخشری لغت و نحو را در تحکیم و تثبیت تفکر اعتزالی به خدمت گرفته است. زمخشری در « الکشاف » کوشیده است برخی از مفردات یا عبارات را که با عقیده او سازگار نبوده به نحوی توجیه کند. برخی فرضهای مجازی و دیریاب در این تفسیر یافت می‌شود که مفسر به این وسیله می‌کوشد از اعتقادات اعتزالی خود دفاع کند. اما اهل سنت، علیرغم اعتراف به جایگاه علمی این تفسیر، از آراء اعتزالی آن دل خوشی ندارند. در این کتاب به بحث و بررسی درباره «تاویل» ‌های صورت گرفته در تایید اصول خمسه معتزله پرداخته شده و ردیه‌های اهل سنت بر ایشان بیان شده است. نویسنده در آغاز به مباحثی چون معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، فرق تفسیر با تاویل و معنای لغوی و اصطلاحی تاویل، مراحل اساسی تفسیر یعنی تفسیر در عصر صحابه ، عصر تابعین ، عصر تابعین تابعین و ویژگی‌های تفسیر در هریک این سه مرحله، پیدایش فرق اسلامی، انواع تفسیر ( تفسیر ماثور و تفسیر به رای ) می‌پردازد. پس از آن به عوامل ظهور فرقه معتزله، تبیین اصول خمسه ایشان و نیز بررسی تفسیر از دیدگاه معتزله پرداخته می‌شود. در ادامه به بررسی مذهب اعتزالی با توجه به تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و چگونگی استخدام لغت و نحو توسط زمخشری برای تثبیت افکار و عقاید اعتزالی توضیح داده شده است. همچنین کیفیت بهره گیری زمخشری از نص قرآنی و قرائت‌های متناسب با تفکر اعتزالی و نیز کاربرد مجاز و تشبیه در تاویل آیات قرآنی برای تثبیت عقاید اعتزالی و نیز تاویل آیات با دلیل عقلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و ردیه‌های اهل سنت بر این تاویلات نیز بیان شده است.

بحث متشابهات قرآن از جمله مباحثی است که برخی ها را دچار سردرگمی و باعث بروز اختلاف میان برخی شده است . کتاب حاضر به این موضوع مهم پرداخته و سعی می کند بحث متشابهات را از طریق مسائل فنی کلام عرب(قواعد عربی) حل و اثبات نماید.

از دیرباز موضوع تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه و تبیین معنای تأویل، مورد توجه مفسران قرآن بوده و دربارۀ سه موضوع: محکم، متشابه و تأویل بحث‌های گسترده‌ای انجام گرفته است. بیشترین بحث‌ها به تعیین معنای متشابه مربوط می‌شود که در میان انظار گوناگون دو نظر طرفدار بیشتری دارد. متشابه یعنی عوالم غیبی مانند: برزخ و صراط و امثال اینها و متشابه یعنی صفات خبری که به‌ظاهر حاکی از تجسیم و تشبیه خداست و نظریۀ اخیر مد نظر نویسندۀ این مقاله هم قرار دارد. واژۀ تأویل در قرآن در موارد متعددی به‌کار رفته است، مانند تبیین اسرار کارهای به‌ظاهر نازیبا در مورد مصاحب موسی؛ بیان اسرار عمل به قانون‌های الهی؛ تبیین واقعیت رویا؛ نمایان شدن همۀ حقایق قرآنی در روز قیامت و سرانجام تأویل متشابه. نظریۀ برگزیدۀ تأویل متشابه، تفسیر آیه در پرتو آیات محکم است و به یک معنا از ظهور افرادی دست برمی‌داریم و به ظهور جملی اهمیت می‌دهیم. مثلاً آنجا که می‌فرماید: آسمان و زمین را با دست‌های خود آفریدیم، با توجه به قراین، منظور نفی شریک و همیار در آفرینش است یا در مورد آدم که می‌گوید: با دو دستم او را آفریدم، مقصود عنایت به آفرینش اوست. فتنه‌گران به ظاهر إفرادی تمسک می‌جویند و اذهان را مشوش و عقاید تشبیه و تجسم را ترویج می‌کنند ولی راسخان در علم به واقعیت آیات متشابه پی برده‌اند و به هر دو ایمان راسخ دارند و از تأویل آن آگاه هستند.

تأویل و تأویل پذیری آیات وحی، از موضوعات پیشینه دار و عمده علوم قرآنی قلمداد شده است. هر مفسری به پیروی از نص قرآن و سنت، خود را ناگزیر دانسته و می داند از اینکه وجود لایه های معنایی ناپیدا و پشت پرده مفهوم ظاهر و آشکار گفته های خداوند را مورد تأکید قرار دهد. در کنار اعتراف صریح و روشن همه مفسران به وجود چنین حقیقتی در رابطه با قرآن، اختلافاتی شدید و حیرت افکنی نیز در همین رابطه میان ایشان به چشم می خورد که محور آن پاسخگویی به پرسشهایی از این قبیل است: آیا تأویل قابل دستیابی و در خدمت هدایت انسانهاست؟ تأویل پذیری وصف تک تک آیات قرآن است یا به دسته معینی از آنها اختصاص دارد؟ چه کسانی، با چه ویژگیهایی و با استفاده از چه وسیله ای مجاز به تأویل می باشند؟