جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

التشيع في الأندلس، از آثار مختصر دكتر محمودعلى مكى است كه در آن پيدايش و فعاليت شيعه در اندلس را از زمان فتح آنجا تا پايان دولت اموى بررسى كرده است. نام كامل اين كتاب عبارت است از «التشيع في الأندلس منذ الفتح حتى نهاية الدولة الأموية» اين كتاب، مقدمه ندارد و همچنين مباحثش به بخش و فصل و... تقسيم نشده است. در اين كتاب، مطالب متعددى تحت عناوينى گوناگون، مانند پيدايش حزب شيعى در مشرق، اقتدار حزب اموى در اندلس از زمان فتح اسلامى، سقوط خلافت اموى در مشرق و استقلال عبدالرحمن در اندلس و... آمده است. شيوه بحث نويسنده، تحليل تاريخى است كه بر اساس زمان وقوع حوادث تنظيم شده است. استاد رسول جعفريان در انتقاد از مطالب اين كتاب بر چند مطلب تأكيد كرده است: الف)- مؤلف، على‌رغم آنكه كوشيده است تا موضع علمى و بى‌طرفانه‌اى داشته باشد، در مواردى گرفتار لغزش و تعصّب شده است....؛ ب)- نكته دوم عدم دقت وى در ضبط درست برخى از وقايع تاريخى است كه نمونه آن نقل خبر فرار شمر بن ذى‌الجوشن به اندلس است كه به‌هيچ‌روى درست نمى‌نمايد. نمونه ديگر آنكه خبر مسموم شدن مالك اشتر را توسط معاويه، نسبت به قيس بن سعد بن عباده دانسته است؛ بااين‌حال، تلاش وى در نقل اخبارى پراكنده در زمينه تاريخ تشيع در آن ناحيه قابل توجه بوده و به لحاظ انضباط داخلى، بحثى مفيد و قابل استفاده است؛ ج)- نكته ديگر اينكه مؤلف در آغاز، معانى تشيع را روشن نكرده و على‌رغم آنكه در لابه‌لاى كتاب اشاراتى به فرقه‌هاى شيعى دارد، اما يك روحى كلى براى تشيع فرض كرده و بر مبناى آن از تاريخ تشيع سخن گفته است. اين روح كلى از نظر وى مسائلى است از قبيل باطنى‌گرى، تأويل‌گرايى، پرداختن به غيب و كهانت و پيشگويى و نهايت اعتزال. اينها مسائلى است كه بيشتر در حوزه تفكر باطنى اسماعيليه مطرح بوده است؛ د)- آگاهى‌هاى مؤلف از تشيع امامى، تنها به كتاب «ضحى الإسلام» احمد امين خلاصه شده و كمترين ارجاعى به منابع ديگر سنى - چه رسد به شيعه - در اين اثر ديده نمى‌شود. البته در مورد نكته اخير گفتنى است كه اشكال استفاده نكردن از منابع ديگر - به‌جز كتاب «ضحى الإسلام» احمد امين - مربوط به نگارش اوليه اين كتاب است كه به‌صورت مقاله بوده و در كتاب حاضر برطرف شده، ولى ساير اشكالات و از جمله اشكال عدم استفاده از منابع شيعى متأسفانه همچنان در كتاب حاضر باقى است. گفتنى است كه كتاب حاضر را كه قبلاً به‌صورت مقاله‌اى منتشر شده بوده، استاد حجت‌الاسلام رسول جعفريان، از عربى به فارسى ترجمه كرده و بخش نخست كتابى به نام «تشيع در اندلس» قرار داده و همراه با ترجمه مقدمه دكتر عزالدين عمر موسى بر كتاب «دررُ السمط في خبر السبط» و با مقدمه و حاشيه‌هايى توضيحى و انتقادى منتشر كرده است

التشيع في الأندلس الخلافة الحمودية العلوية ، از آثار دكتر كاظم شمهود طاهر است كه در آن پيدايش و فعاليت شيعه در اندلس را از زمان فتح آنجا بررسى كرده است. اين كتاب، مقدمه ندارد. در اين كتاب، مطالب متعددى تحت عناوينى گوناگون، مانند پيدايش حزب شيعى در مشرق، فاطمیون در اندلس، اختلاف علویون در اندلس و آثار دولت شیعی در اندلس آمده است. شيوه بحث نويسنده، تحليل تاريخى است كه بر اساس زمان وقوع حوادث تنظيم شده است.

بنی رَزین از خاندان‌های مشهور بربر در اندلس بودند که نیای آنها همراه با طارق بن زیاد وارد اندلس شده بود. آنها نخست به قُرْطُبَه و سپس به سمت ثغور رفتند و در سَهْله یا شَنْتَمَرِیّه شرقی از توابع شَنْتَبَرِیّه مسکن گزیدند. این منطقه در دوره امویان منطقه‌ای نظامی در ثغر اوسط بود و از این رو ساکنان آن می‌توانستند نقش مهمی در تداوم قدرت اموی در این منطقه ایفاء کنند. بنی رَزین و حاکمان آنها که همانند دیگر بربرها از عرب‌ها و حکومت اموی ناراضی بودند، نقش دوگانه‌ای در دوره امویان بازی کردند. آنها در عصر امارت و به ویژه خلافت، به قدرت امویان اندلس گردن نهادند؛ اما در اوایل قرن پنجم و با استفاده از ضعف حکومت اموی اعلام استقلال کردند و در شَنْتَمَرِیّه شرقی حکومتی مستقل تشکیل دادند. بنی رَزین و حاکمان آنها در قرن پنجم برای حفظ منافع خود هیچ‌گاه در مناقشات و اختلافات سیاسی همسایگان دخالت نکردند؛ اما با خلفای اموی از در مخالفت و ناسازگاری وارد شدند. رفتار حاکمان بنی رَزین مؤیّد این دیدگاه است که بنی رَزین همانند دیگر بربرها در زوال و سرنگونی حکومت اموی و تضعیف قدرت مسلمانان در اندلس نقش مؤثری داشته‌اند.

اندلس به عنوان غربی‌ترین منطقه از سرزمین‌های اسلامی از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای نزد مسلمانان برخوردار بوده و همانند دیگر مناطق مورد توجه گروه‌ها و فرقه‌های مختلف از جمله شیعیان قرار داشت، اما به دلیل سلطه امویان بر آنجا و دشمنی آنان با علویان و جریان‌های منسوب به آنها و نیز گسترش مذهب مالکی، اندیشه‌های شیعی با سرکوب شدید مواجهه شده و اجازه ظهور و بروز نمی‌یافتند. در چنین فضایی دانشمندان هم یا به دلیل هم فکری با جریان سیاسی، مذهبی حاکم و یا به خاطر ترس از آن توجه چندانی به اندیشه‌های شیعی و گرایش به سوی اهل بیت (ع) نداشتند. اما در لایه‌های پنهان افکار آنان و عموم جامعه تمایل به سوی خاندان پیامبر (ص) وجود داشت و هر گاه فرصت پیدا می‌کرد خود را نشان می‌داد چنان که پس از سقوط امویان و شکل گیری حکومت حمودیان علوی نسب به یکباره شاعران فراوانی به دربار آنان روی کرده و اشعاری سروده و تقدیم آنان کردند که نه تنها بیانگر دوستی و علاقه آنان به خاندان رسول خدا (ص) بود بلکه گاه تصریح در تشیع آنان داشت.البته بسیاری از دانشمندان اندلس دیدگاه احترام آمیزی نسبت به خاندان رسول خدا داشته و از آنان به نیکی یاد کرده‌اند این مهم را می‌توان از متون مختلف تفسیری ، روایی ، فقهی و اصولی ، تاریخی ، عرفانیو ادبی مشاهده کرد . البته تفاوت‌هایی در نگاهاندیشمندان مختلف دیده می‌شود. توجه شاعران و عرفا و صوفیان به اهل بیت نسبت به دیگران بیشتر است و دیدگاه محدثان و مفسران و مورخان تحت تأثیر جریان‌های سیاسی و مذهبی قرار داشته در نقل گزارش‌ها و روایات مربوط به اهل بیت(ع) دارای رنگ و بوو جهت گیری سیاسی و مذهبی است.در این پژوهش ضمن اشاره به وضعیت سیاسی و مذهبی اندلس تلاش می‌شود تا میزان توجه و نوع نگاه اندیشمندان اندلس به خاندان پیامبر (ص) از لابلای متون آنان تبیین شود.