جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تمدن پارسی دارای سنت مستمر اندیشه فلسفی است که بیش از دو هزار و نیم سال به طول انجامیده است. جلد پنجم و پایانی «مجموعه‌ای از فلسفه در ایران» به بررسی هفت قرن بین حمله مغول تا پایان دوره قاجار می‌پردازد. این جلد به سه بخش تقسیم می‌شود: «مکتب شیراز» که اهمیت آن برای ترکیه عثمانی و هند مسلمان اکنون مشخص شده است. «مکتب اصفهان» که نشانه ادغام حدود هشت قرن اندیشه اسلامی است. و سرانجام «مکتب تهران»، جایی که فلسفه سنتی با تفکر مدرن در ایران مواجه شد. این مجلد برای شناخت سنت فکری اسلامی نه تنها در ایران بلکه در ترکیه عثمانی و هند مسلمان بسیار حائز اهمیت است.

فیلسوفان مکتب شیراز، که پس از خواجه نصیرالدین طوسی و پیش از میرداماد میزیسته اند، در اندیشه ها و نوآوریهای ملّاصدرا و حکمت متعالیه او نقش بسزایی داشته اند؛ ولی هنوز آثارشان ناشناخته مانده است. در این مقاله، همراه با مراجعه مستقیم به نسخ خطی موجود از آثار فیلسوفان مکتب شیراز (صدرالدین دشتکی، غیاث الدین دشتکی، و جلال الدین دوانی)، به نقد و بررسی یکی از بحث هایی پرداخته میشود که ملّاصدرا در آن نوآوری خاصی داشته است: بحث «وجود ذهنی». در مناظرات دشتکیها با دوانی، نکات بسیار ارزشمندی درباره این موضوع به چشم میخورد که به راه حل نهایی ملّاصدرا کمک شایانی نموده است.

در میان عارفان و حكیمانی كه در ذیل عنوان «مكتب شیراز» قرار داده شده اند، معنای زیبایی از موضوع های اصلی است. آنان زیبایی را نه به مفهوم مدرنش كه با نام “aesthetics” شناخته می شود بلكه به معنایی خاص كه در عرفان و حكمت اسلامی از آن سخن گفته شده است، می شناسند. با توجه به این مقدمه، «هنر» هم كه درواقع امروزه مراد از آن «هنرهای زیبا» (fine arts) است، با در نظر گرفتن تغییر اساسی كه در معنای زیبایی در دوره مدرن رخ داده، مفهوم دیگری نزد حكمای شیراز داشته است. در این مقاله، حكمت زیبایی و هنر در مكتب شیراز با تكیه بر آرای یك عارف ـ روزبهان بقلی شیرازی (522 ـ606) ـ در موضوع زیبایی و یك حكیم برجستهٴ شیرازی ـ قطب الدین شیرازی (634ـ720) ـ در موضوع هنر از این حوزه و براساس كتاب كلیدی هر یك ـ عبهرالعاشقین و دره التاج ـ شرح داده خواهد شد.

در فلسفة اسلامی، هر چند مباحث "وجود شناسی" جایگاه بسیار مهمی دارد و بخش اعظمی از مباحث و مسائل را به خود اختصاص داده است، ولی مباحث "معرفت شناسی" به دلایل مختلف، تفصیل چندانی نیافته است. یکی از معدود مسائلی که به تفصیل در فلسفة اسلامی از آن بحث شده است و می توان آن را ذیل بحث "معرفت شناسی" گنجانید، مسألة "وجود ذهنی" است. اما بین محققان تاریخ فلسفه، چنین مشهور است که این بحث از فخر رازی آغاز گشته، سپس از طریق خواجه نصیرالدین طوسی به فیلسوفان مکتب شیراز رسیده و در آن جا بسط و تفصیل یافته و سرانجام نزد ملاصدرا راه حل نهایی پیدا کرده است. در این مقاله نشان خواهیم داد که علی رغم این ادعا، مباحث وجود ذهنی از جمله اثبات وجود ذهنی، ماهیت وجود ذهنی، شبهات مربوط به آن و پاسخ این شبهات، همه، نزد فیلسوف بزرگ جهان اسلام، ابن سینا، مطرح شده است و وی فیلسوفانه به همة آن‌ها پرداخته است و همة فیلسوفان بعد از او، در این مسأله از وی متأثرند.

مکتب شیراز به دلایل بسیاری قابل اهتمام و پژوهش است. این مکتب هم حلقه پیوند مکتب مراغه ـ به تعبیر برخی مکتب تبریزـ و مکتب اصفهان است و هم احیاء کننده سنت اشراقی و هویت ایرانی اسلامی. برخلاف باور بسیاری از مستشرقان که ابن رشد را پایان حیات فلسفه اسلا می می پندارند، مکتب شیراز توانست سنت فلسفی را استمرار بخشیده و فیلسوفان برجسته ای را در حیات عقلی ایران عرضه نماید. یکی از ویژگیهای برجسته که کمتر مورد تحقیق و مطالعه واقع شده است، گرایشهای اشراقی فیلسوفان مهمی چون جلا ل الدین دوانی و غیاث الدین دشتکی است. هر دو فیلسوف نسبت به کتاب پراهمیت هیاکل النور واکنش نشان داده و با دو رویکرد مختلف بر آن شرح نوشتند. این اثر یکی از نوشته های مهم سهروردی در سنت ایرانی اشراقی است که وی را با دیدگاه شیعی اسماعیلی پیوند میدهد. در دوران انحطاط پس از سده ششم، علامه دوانی و خانواده دشتکی به این اثر بمثابه احیاء کننده هویت و فکر ایرانی اشراقی توجه نشان داده و آراء مهم سهروردی در سه حوزه تفکر اشراقی، نظریه امامت و هویت ایرانی را بسط دادند. این نوشتار در صدد مطالعه اثر هیاکل النور سهروردی و شرح آن توسط علا مه دوانی است.