جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر با هدف بررسی گزارش‌های موجود در مدخل «امامت» دایرة‌المعارف اسلام لیدن هلند (EI2) و در پاسخ به این پرسش‌ها نگاشته شده است که باورهای شیعیان دوازده‌امامی تا چه میزان در مقاله «امامت» منعکس شده و اعتبار و اصالت این گزارش‌ها در منابع معتبر شیعی تا چه میزان تأییدپذیر است؟ مسئله اصلی به سه حوزه ساختارشناختی، محتواشناختی و روش‌شناختی تجزیه می‌شود و در این مقاله به دو بخش اول می‌پردازیم. یافته‌های پژوهش حاکی است که محتوای مقاله قابلیت بالایی دارد که تلقی به قبول گردد یا دست‌کم تفسیر درست و منطبق با منابع معتبر شیعی از آن ارائه شود، اما اختصار و ایجاز مقاله در بخش‌های گوناگون به تصویر ارائه‌شده از آموزه امامت صدمه زده است. دسته‌بندی خوارج در میان شیعیان و نپرداختن به برخی زیرموضوعات امامت از مشکلات و توجه به اهمیت موضوع و نیز دسته‌بندی امامت در موضوعات اصولی از نقاط قوت ساختارشناختی مقاله است. در بخش محتواشناسی اغلب گزارش‌ها را به صورت کلی می‌توان پذیرفت، اما نواقص و ناگفته‌های ضروری مقاله غیرقابل چشم‌پوشی ارزیابی می‌شود. نوشتار حاضر در بخش گردآوری مطالب از روش کتابخانه‌ای استفاده کرده و در بخش اندیشه‌ورزی از روش تحلیلی و مقایسه‌ای بهره برده است.

كتاب المعتمد في أصول‌الدين، اثر محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام معتزلی که به تحقیق ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، رسیده است. قصد ابن ملاحمی در این کتاب، مناقشه در مبادی فرقه‌های (مسلمان یا غیر مسلمان) مخالف با توحید، مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان در همان قالب و به همان اندازه‌ای است که مشایخ معتزله در کتاب‌های مختصر و متوسطشان، انجام می‌دهند. ساختار: کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در سه جزء است و هر جزء در قالب ابواب و فصولی ارائه شده است. برخی منابع کتاب از این قرار است: الآراء و الديانات، كتاب الأدوات، تاريخ ابن أبي‎‌‌‌‌خيثمة، شرح الجمل و ال‎قود، المجسطي، تفسیرهای عباس بن یزید بحرانی و ولید بن ابان، جوابات التستريين، كتاب الدواعي و الصوارف، كتاب المحيط بالتكليف، كتاب من قال بالعدل من المحدثين، رسائل منسوبة إلی قابوس بن وشمکير و... گزارش محتوا: ابن ملاحمی در مقدمه قصد دارد بزرگ‎ترین تألیفات ابوالحسین بصری در علم کلام، یعنی کتاب تصفح الأدلة را خلاصه کرده و درعین‌حال نواقصش را تکمیل کند و در برخی مباحثش تجدید نظر نماید. بصری در این کتاب، ادله معتزله و همچنین مخالفان آنان را تصفّح کرده؛ یعنی مورد نقد و بررسی قرار داده است. ابن ملاحمی تلاش کرده که کتابی جامع ارائه دهد که اشکالات ابوالحسین را در آن تکرار نکند. ابوالحسین بصری در کتابش بسیاری از ادله ضعیف و مسائل بدیهی را هم ذکر کرده که حذف آنها از کتاب، هیچ آسیبی به مطلب نمی‌رساند. ابن ملاحمی خوارزمی، می‌گوید استدلالات جدیدی را در این نوشتار، ارائه نموده و به مسائلی که در آن با ابوالحسین بصری، اختلاف نظر دارد اشاره کرده است. البته وی تأکید می‌کند که مسائل اختلافی‌اش با بصری کم است. ابوالحسین در هنگام نگارش بابی درباره انکار رؤیت خدا در آخرت توسط مؤمنین، از دنیا رفت. ابن ملاحمی آن را با همان سبک و سیاقی که بر اصل کتاب حاکم بود، به پایان رساند؛ مخفی نماند که بخش موجود از کتاب «المعتمد» از پایان کتاب «تصفح الأدلة» جز اندکی، تجاوز نکرده است. بااینکه «تصفح الأدلة» ابوالحسین بصری، مصدر اصلی و نمونه اصلی ابن ملاحمی برای نگارش این کتاب بوده، اما وی از کتاب‌های دیگری نیز (به‌صورت بررسی مستقیم یا غیر مستقیم) برای این منظور استفاده کرده است که البته اکثرشان مفقود شده‌اند؛ او از میان کتاب‌ها و رسائل ابوالحسین بصری به کتاب‌های «الغرر» و «شرح العمد» (شرح کتاب العمد قاضی عبدالجبار) و... استناد کرده است. ملاحمی در موارد بسیاری به مؤلفات قاضی عبدالجبار اشاره کرده و از آن نقل می‌کند، به‌ویژه کتاب «المغني» که البته نسخه‌ای که از این کتاب در دست ابن ملاحمی بوده، با نسخه منتشرشده از آن تفاوت دارد. وی کتاب «المحيط بالتكليف» و شرح و تعلیقه آن و «كتاب الدواعي و الصوارف» و «شرح الجمل و العقود» نیز بهره برده است... معظم استشهادات ملاحمی در این اثر به کتاب‌های دیگران، به احادیث و اخبار است... مهم‎تر از همه استشهادات او با عباراتی ناشناخته از کتاب «الآراء و الديانات» حسن بن موسای نوبختی است. باارزش‎ترین نقل قول‎های وی، گزیده‌های طولانی از کتاب «المقالات» ابوعیسای ورّاق است. قصد ابن ملاحمی مناقشه در مبادی فرقه‌های مخالف با توحید مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان به همان اندازه و صورتی است که مشایخ معتزله در کتاب‌های مختصر و متوسطشان، انجام می‌دهند. نویسنده از کتاب ابوعیسای وراق که آن را «الديانات» نامیده، به‌عنوان یکی از مصادر اصلی خود استفاده کرده و در بخش‌هایی از کتاب المعتمد، با اصول مادی‌گرایی (الدهرية)، مانویت، دیهانیه، مرقیونیه [مذهب مارسیون] و برخی فرقه‌های دوگانه‌پرست (ثنوی) کوچک مناقشه کرده است. ابن ملاحمی، در ابتدای کتاب، مطالبی را که در آن بیان کرده، چنین شرح می‌دهد: هدف ما از این کتاب، تصحیح ملت پیامبرمان محمد(ص) در کلیت و تفاصیل آن است. مخالفان ما دو قسم می‌شوند: برخی (دیگر فرقه‌های مسلمان) کلیت مورد قبول ما را قبول دارند و در تفاصیل با هم اختلاف داریم و برخی دیگر اساسا بر قبله ما نیستند که خودشان بر اقسامی هستند: برخی مانند اهل تعطیل و دهریون و... معتقد به هیچ مذهب و آئینی نیستند، برخی دیگر مانند ثنویون معتقد به مذهب خاصی هستند، ولی از اساس و در توحید با ما اختلاف دارند و برخی دیگر مانند براهمه، توحید و اثبات صانع و... را قبول دارند، ولی پیامبری را نمی‌پذیرند و برخی دیگر مانند یهودیان و نصرانیان فی‌الجمله توحید و عدل را قبول دارند، ولی در تفاصیل آن با ما اختلاف دارند؛ یااینکه اقرار به پیامبری دارند، ولی پیامبری حضرت محمد(ص) را نمی‌پذیرند. اما اختلافات میان فرقه‌های مسلمان را نیز این‌گونه می‌توان بیان داشت که برخی معتقدند خداوند در صفات ذاتیه‌اش واحد است. برخی دیگر هستند که قائل به قدمایی در کنار خدا شده‌اند. برخی (مانند مشبهه) معتقدند خداوند جسم است. برخی مانند مجبره معتقدند خالق افعال بندگان خداست و... وی در قسمتی از کتاب درباره دیصانیه می‌نویسد: اکثر عقایدشان با نظریات مانویان موافق است؛ فقط در برخی موارد با آنان مخالفند که از جمله این موارد است: اعتقاد به اینکه ظلمت، مرده و غیر حساس است و عالم و قادر نیست، بلکه راکد غیر متحرک است و افعالش به‌صورت طبعی از وی صادر می‌شود؛ [یعنی] علم و قدرت و حس و قصد و تحرک، فقط مختص به نور است. دلیل آنان در بیان این نکته این است که ظلمت ضد نور است و ازاین‌رو باید صفاتش نیز در تضاد با صفات نور باشد. ابن ملاحمی قول آنان را با توضیح مطلبی که سابقا بر آن استدلال کرده، ابطال می‌کند؛ وی می‌نویسد: سابقا بیان کردیم که ظلمت، فقدان (نبود) نور است در چیزهایی که پذیرای آن هستند. وی درباره مرقیونیه نیز می‌نویسد: آنان معتقدند که خدای متعال حق است و کسی را یارای دفع و ابطال وی نیست. آنان همچنین معتقدند که شیطان نیز (بدون اینکه مخلوق خدا باشد) موجود است. پیروان مریقونیه معتقدند: در میان خدا و شیطان وجود ثالثی هست که از خدا پایین‎تر و از شیطان بالاتر است که در میان طبع سلیم انسانی به ودیعت نهاده شده است. شیطان و ظلمت بر آن می‌شورد و با آن می‌آمیزد و از این آمیزش، عالم پدیدار می‌شود. آمیزش شیطان با او به این دلیل است که از فعل او بهره ببرد، قبائحش را نیکو کند، مرگش را حیات بخشد و قساوتش را نرم کند. سپس، شیطان نیروها و دغدغه‌هایش را در عالم برپا می‌دارد تا به وسوسه بپردازد. از قوا و نیروهای او بروج دوازده‌گانه، ستارگان هفت‌گانه، خورشید و ماه و... هستند... هرچیز [زشتی] در دنیا، مانند حیوانات درنده‌ای که دیگران را شکار می‌کنند و می‌خورند و... از شیطان است و خدای بزرگ، آن را نیافریده است، بلکه خالقش شیطان رجس نجس است. نیروهای شیطان بر عالم تسلط یافته و وی به تدبیر در آن مشغول است. سازنده درختان مثمر و غیر مثمر اوست. اوست که زندگانی زمینیان را در فصل‎های چهارگانه ترتیب می‌بخشد... وضعیت کتاب: فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و سایر فهارس فنی شامل (فهرست اسامی مردان و زنان و اعلام، اسامی فرقه‌ها، طایفه‌ها و جماعت‎ها، اسماء کتاب‌ها و رسائل و نام شهرها و مکان‌ها) در انتهای آن آمده است. مقدمه مؤلف، شناسنامه کتاب و صفحه روی جلد آن، به زبان انگلیسی پس از فهارس فنی در انتهای اثر ذکر شده است. در تحقیق اکثر مطالب کتاب به دو نسخه منحصربه‎فرد دانشگاه بزرگ صنعا به شماره‌های 213 و 214 اعتماد شده است. محققان کتاب از دارالکتب قاهره، قاضی اسماعیل اکوع (مدیر آثار و کتابخانه‌های جمهوری عربی یمن)، که در چاپ کتاب و قاضی علی سلیمان (وزیر اوقاف جمهوری یمن)، که در دستیابی به کتابخانه دانشگاه بزرگ یمن، یاری‌رسان بوده‌اند، تشکر کرده‌اند و مراتب سپاس‎گزاری‌اشان را از استاد رضوان سید (مدیر انتشاراتی در بیروت) ابراز کرده‌اند.

جهت مطالعه متن کتاب به آدرس زیر مراجعه کنید: https://www.iicss.iq/?id=232

خلافة محمد صلی الله علیه و آله، پژوهشی پیرامون خلافت نخستین نوشته ویلفرد مادلونگ، اسلام‌پژوه، محقق و مستشرق مسیحی است. وی با استفاده از منابع فراوان، کتاب را درباره جانشینی پیامبر (ص) و بررسی خلیفه واقعی ایشان تألیف کرده است. این کتاب از ماجرای بیعت با ابوبکر آغاز شده و تا آغاز دوره مروانیان را دربرمی‌گیرد. مادلونگ، انگیزه خود را در تألیف کتاب، تجدید نظر در بی‌اعتمادی شدید اغلب مورخان غربی به منابع اسلامی مربوط به صدر اسلام و افسانه کهن شمردن آنها و نگاهی دوباره به تحلیل این رخدادها بر پایه نزدیکترین منابع به آن دوره معرفی و به کوشش خود برای ایجاد توازن مناسب بین اختصار و وفادار بودن به متون و روایات تصریح کرده است. مؤلف ابتدا با نگاهی به موضوع خویشاوندی در قرآن به نقش خانواده‌های پیامبران پیشین در حمایت از انبیاء و هم وراثت آنان می‌پردازد و و نتیجه می‌گیرد که بر اساس قرآن، جانشین طبیعی پیامبر (ص) نمی‌تواند ابوبکر باشد. وی می‌نویسد: تا آنجا که قرآن، افکار محمد (ص) را بیان می‌کند روشن است که او در نظر نداشت أبوبکر جانشین طبیعی او باشد و نه به انجام این کار رضایت داشت. مادلونگ در ادامه مقدمه، دیدگاه‌های دو شاهد واقعه یعنی عایشه و عبدالله بن عباس را بررسی کرده است. این بحث او در حقیقت واکنشی است به گفتار آن دسته از محققان غربی که گزارش‌های این دو را تعصب‌آمیز و تحت تأثیر حب و بغض‌ها معرفی کرده‌اند و مواردی را که به نفع شیعیان است، از جعلیات دوره‌های بعدی دانسته‌اند. وی همچنین در ابتدای کتاب، دو شجره از خاندان هاشم و امیه و همچنین سه صفحه گاهشمار حوادث مهم تاریخ صدر اسلام ارائه می‌دهد. کتاب در ۴ فصل و یک خاتمه ادامه می‌یابد: ابوبکر: جانشین رسول خدا و خلافت قریش. مادلونگ در این فصل، بازگو کننده حوادثی است که در سقیفه بنی ساعده گذشت و به چگونگی انتخاب ابوبکر و دیگر حوادت، مفصلا اشاره می‌کند. عمر: امیر مؤمنان، شایسته سالاری اسلامی، شورا و امپراتوری عربی. مؤلف در این بخش بیشتر درباره چگونگی توزیع قدرت سیاسی از سوی عمر به ویژه در ارتباط با بنی هاشم و علی (ع) بحث کرده است و البته اشاراتی هم به مسائل مهمی جون ماجرای قتل خلیفه و مسأله فتوحات دارد. عثمان: خلیفه خدا و فرمانروایی بنی عبد شمس. محور اصلی مطالب این بخش، مسأله زمینه‌ها و مسائل مربوط به ماجرای قتل خلیفه است که در ذیل دو بخش «اعترافات علیه خلیفه» و «بحران و شورش» سامان یافته است. مؤلف در این بین به دیگر حوادث عصر عثمان اشاره دارد. علی: واکنش بنی هاشم نسبت به خلافت. این بخش با عنوان «اختلاف در جانشینی و جنگ جمل» و با بحث درباره چگونگی به خلافت رسیدن علی (ع) و سپس ورود به ماجرای جنگ جمل آغاز می‌شود و با عنوان «معاویه و صفین» که طبعا ویژه بررسی واقعه صفین است تداوم می‌یابد و سرانجام با بحثی تحت عنوان «حکمیت، شورش خوارج و سرانجام کار» بررسی درباره حوادث عصر امیرمؤمنان و شهادت آن حضرت به پایان می‌رسد. خاتمه: بازگشت نظم به جامعه و تشکیل سلطنت خودکامه. بررسی چگونگی بیعت با حسن بن علی و چاره‌اندیشی معاویه برای روی کار آمدن و حوادث عصر اموی تا مرگ نخستین خلیفه مروانیان مطرح شده است.

در صد سال اخیر، تلاش مستشرقان در تعیین زمان ساخت و انتشار روایات اسلامی، عرصه‌های موضوعی مختلفی را در بر گرفته است. در این میان، تعدادی از محققان غربی با تمرکز بر احادیث مهدوی، از الگوهای چندگانه‌ای برای تاریخ‌گذاری آن‌ها بهره برده‌اند. بررسی تحلیلی و انتقادی مهم‌ترین کارهای مستشرقان در زمینه تاریخ‌گذاری احادیث مربوط به نام و نسب امام مهدی؟عج؟؛ موضوع نوشتار جاری است. در این زمینه به طور خاص سه کار پژوهشی شاخص از مادلونگ، گورکه و ایلاد وصف تحلیل گردیده و وجوه مثبت و منفی آن‌ها مشخص شده‌اند. بنابر یافته پژوهش جاری، به‌‌رغم سودمندی استفاده از روش‌های مرسوم تاریخ‌گذاری روایات، نتایج این روش‌ها به دلایلی همچون وجود پیش‌فرض برساخته بودن و عدم اصالت احادیث، استقصای ناتمام روایات و نیز لحاظ نکردن یا توجه گزینشی به ویژگی‌های راویان، مورد تردید و اشکال است.

کتاب حاضر نسخه برگردان دو مجموعه خطی از آثار ابن‌ابی‌جمهور احسائی اندیشمند شیعی است که اصل آن در کتابخانه مدرسه مروی در تهران است. در مقدمه کتاب، ویژگی‌های متن‌شناختی و نسخه‌شناختی هریک از رساله‌های نه‌گانه معرفی شده است و در ادامه، نخست به زندگی ابن‌ابی‌جمهور اشاره می‌شود و سپس گاهشمار پژوهش‌های جدید در باب زندگی و آثار این اندیشمند خاطر نشان می‌گردد. «ابن ابی جمهور احسائی» از متکلمین امامی مذهب سدة دهم هجری است که ضمن سفرهای فراوان، مشهد را پایگاه تدریس خود قرار داده بود و در آن‌جا با دانشمندان اهل سنت نیز به مناظره می‌پرداخت. مجموعة حاضر مشتمل است بر نه رساله از آثار ابن ابی جمهور که از نسخه‌های خطی آنها عکس گرفته شده و در دو بخش تنظیم گردیده است. بخش اول این مجموعه دارای شش رساله است که به ترتیب عبارت است از: رساله (1) اثر اصلی ابن‌ابی‌جمهور مسلک الافهام فی علم الکلام است که پس از استقبال علاقه‌مندان از آن، خود وی شرحی بر آن نگاشته است با عنوان المجلی. همچنین ابن‌ابی‌جمهور به نگارش حاشیه بر مسلک الافهام با عنوان النور المنجی من الظلام همت گمارده است. مسلک الافهام دارای دو بخش اصلی در باب توحید و افعال حق تعالی است.   رساله (2) قبس الاقتداء فی شرائط الافتاء و الاستفتاء رساله‌ای است در تأیید اجتهاد و نفی تقلید از مردگان و شرایط فتوا دادن و درخواست کردن فتوا. رساله (3) کاشفة الحال عن احوال الاستدلال رساله‌ای است مفصل در باب اصول فقه با یک مقدمه و پنج فصل. رساله (4) البوارق المحسنیة لتجلی الدرة الجمهوریة این رساله در شرح اثر دیگری از ابن ابی جمهور با عنوان الدرة المستخرجة من اللجة فی الحکمة است. رساله (5) ذکر مستحقی الزکوة. رساله‌ای است مختصر در تفسیر آیة شصت از سورة توبه. رساله (6) رسالة فی النیة و ذمّ الوسواس فیها. رساله‌ای است در باب نیت در اعمال.   بخش دوم این مجموعه نیز دارای سه رساله است که به ترتیب عبارتست از: رساله (1) الرسالة البرمکیة فی فقه الصلاة الیومیة این رساله اثری است فقهی در باب احکام نمازهای روزانه.  رساله (2) المشهدیة فی الاصول الدینیة و الاعتقادات الحقیة بالدلایل الیقینیة رساله‌ای است مختصر در اصول دین. رساله (3) عروة المستمسکین بأصول الدین رساله‌ای است مختصر و منحصر به فرد در اصول دین و همانند مسلک الافهام در دو بخش توحید و افعال حق تعالی.   در پیشگفتار بیست‌و دو صفحه‌ای کتاب به انگلیسی ضمن بررسی زندگی و آثار ابن‌ابی‌جمهور احسائی خاطر نشان می‌شود که برخی از اندیشمندان اسلامی مانند شهرزوری به نگارش زندگی‌نامه اندیشمندان پیشین و به ویژه استاد خود سهروردی اهتمام کرده‌اند، از این رو می‌توان از رهگذر این نوع نگارش‌ها به زوایای پنهان زندگی و آثار آنها دست یافت. اما در باب زندگی و آثار ابن ابی جمهور بیشتر منابع همان آثار برجای مانده و اجازه‌های صادر شده از وی است. اشمیتکه بر پایة آثار و اجازات ابن ابی جمهور کوشیده است بخش‌هایی از رخدادهای زندگی وی را آشکار سازد. همچنین یکی از اجازات وی را که برای محمد بن صالح الغروی در دهم جمادی الاول در مشهد صادر شده است در هفت صفحه تصحیح و به چاپ رسانده است. در پایان بخش اول و بخش دوم کتاب، فهرستی از آیات، احادیث، اشعار، اعلام، مکان‌ها، اقوام و مذاهب، و کتاب‌ها قرار دارد.

این مقاله به معرفی کتاب المناظرات نوشته ابوعبدالله جعفر بن احمد بن هیثم می پردازد که توسط ویلفرد مادلونگ و پاول واکر چاپ و منتشر شده است. این اثر سندی مهم در رابطه با عقاید اسماعیلیان و عقاید آنان راجع به امامت است.