جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌الله محمدهادی معرفت یکی از علمایی است که به بحث تفسیر علمی قران پرداخته است. ایشان یکی از علمای مشهور شیعه و پژوهشگر قرانی است که آثار علمی ایشان، در باب شناخت قران و مفسران و همچنین تفسیر قران کریم، مورد مراجعه‌ی بسیاری از دانش‌پژوهان در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های اسلامی قرارگرفته است؛ این نوشتار تلاشی اندک است در جهت تعریف صحیح تفسیر علمی از دیدگاه آیت‌الله معرفت و تبیین مبانی و اصول و بیان ملاک و معیارهایی که از دیدگاه این عالم بزرگوار در تفسیر علمی قرآن نیاز است تا مفسر در هنگام تفسیر آیات علمی قرآن آن‌ها را مبنا قرار دهد. دلایل موافقان و مخالفان این نوع از تفسیر قرآن در حد ظرفیت این نوشتار موردبررسی قرارگرفته و راهکارهای اساسی برای داشتن تفسیری صواب و معتدل از آیات علمی با توجه به دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت ارائه و بیان‌شده است. در فصل اول کلیات پژوهش و مفهوم شناسی بیان‌شده است و در فصل دوم تفسیر علمی در اندیشه و آثار آیت‌الله معرفت بررسی‌شده است. فصل سوم تحت عنوان «مبانی تفسیر علمی » و فصل چهارم «ضوابط تفسیر علمی » از دیدگاه آیت‌الله معرفت سخن به میان آمده؛ در فصل پنجم نیز بررسی تفسیر علمی و بیان امتیازات و آسیب‌های آن اشاره‌شده و در پایان نتیجه‌گیری ارائه گردیده است.

تأملی در آفرینش موجودات زنده و نظریه تکامل از دیدگاه قرآن است. نویسنده معتقد است موضوع نظریه تکامل، وسیع تر از چیزی است که معمولاً در محافل مذهبی مورد بحث قرار می گیرد و یادآور می شود که برخی این موضوع را با عنوان خلقت انسان معرفی می کنند و برخی دیگر «نظریه تطور» می نامند، اما از ابتدا، آیاتِ مربوط به خلقت حضرت آدم(ع) را مطرح می کنند، و نکته دیگر این که نظریه تطور با نام داروین گره خورده است. نویسنده برخی از نظرات مختلف دانشمندان را آورده، سپس نقد کرده است. وی معتقد است مهم ترین مسئله ای که بین دانشمندان زیست شناس مورد اختلاف است، علت بروز تغییرات است و گرنه آنان وجود تأثیرات متقابل بین طبیعت و جانداران و بین جانداران و سایر عوامل، در تنظیم جمعیت و بقای جمعیت یا نوع یا صنف سازگارتر را مسئله ای قطعی می دانند. نویسنده در ادامه اشکالات وارد شده بر نظریه تکامل را در قالب شش ایراد بیان کرده است. در بخش پایانی از آیات قرآن چنین نتیجه گرفته شده که تحولات طبیعت، در زمان های گذشته به صورت ناگهانی بوده است.

سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام که به لحاظ جغرافیایی پیدایش و رشد و به دلیل آموزه های دینی پیوندهای عمیق و غیر قابل انکاری دارند، و نیز به دلیل پیروان پر شمارشان می توانند جاذبه های فراوانی برای این گونه مطالعه ها داشته باشند . نوشته حاضر نگاهی است به یکی از بحث انگیزترین و در عین حال فراگیر ترین و نمایان ترین آموزه های این سه دین، یعنی شریعت . این نوشته که به نام جایگاه شریعت در عهدین و قرآن ارایه می شود تلاش می کند تا جایگاه شریعت را در سه متن مقدس این ادیان بررسی کند، روشن است که در این نوشته مراد جوهره شریعت است و نه احکام تشریعی و نیز بستر بحث متون مقدس عهدین و قرآن است و نه نظر فلاسفه و متکلمان این سه دین اگر چه ممکن است برای تایید بعضی از مطالب از نظر مفسران نیز بهره بجوییم

در مسئله «احباط و تکفیر »، بحث ها و گفتمان های متعددی میان مذاهب اسلامی صورت گرفته است. در میان علمای شیعه نیز با وجود اشتراکاتی، نظیر قبول وقوع اجمالی «حبط اعمال » و «تکفیر گناهان »، اختلافات و تفاوت هایی در کیفیت وقوع آن در اعمال و قبول مفاهیم نزدیک به این دو مفهوم، نظیر «موازنه » و «موافات » در اعمال و رفتار انسان دیده می شود. با توجه به اینکه این مسئله صبغه کلامی و اعتقادی بیشتری دارد، با این وجود مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان، نظیر آیت الله معرفت و علامه طباطبائی قرار گرفته و هریک با نگاه کلان به آیات این موضوع، دیدگاه ها و نظرات خود را مطرح کرده اند. آیت الله معرفت قائل است که مسئله «احباط » منحصر به اعمال کافر و مشرک ازدنیارفته است و با تلفیق بحثی از قرآن و سنت، به تبیین آن پرداخته؛ ولی علامه طباطبائی با تقسیم بندی گسترده در مورد رابطه اعمال خوب و بد و آثار متقابل آن، در برخی نظرات خود قائل است که «احباط » می تواند نسبت به برخی اعمال شخص مسلمان نیز صورت بگیرد. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی سعی شده است، ضمن مشخص کردن چهارچوب بحث و سیر علمی هر دو دانشمند، به نقاط اشتراک و افتراق هریک دراینباره پرداخته شود.

در فصل اول به طرح بحث، طرح سوالها، طرح موضوع تحقیق و هدف از آن و در انتها شرح فصول این تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم به تاریخ خشونت ضد اهل بیت و شرح شواهد و نمونه های اعمال خشونت به معنی وسیع کلمه نسبت به اهل بیت، نوادگان و شیعیان آن پرداخته شده است. در فصل سوم تفسیری درباره مفهوم آزارهای زبانی، آغاز، بنیان گذاران، اهداف، آثار و نیز بیان نمونه های تاریخی آزارهای زبانی در مفهوم وسیع کلمه نسبت به سه طبقه فوق آمده است. در فصل چهارم به بیان داستان منع از نقل و تدوین حدیث نبوی، عوامل، اهداف و آثار آن و سپس شرح موارد زیادی از اخفا و انکار فضائل اهل بیت برمی خوریم. در فصل پنجم پدیده جعل و تحریف حدیث نبوی بررسی و بعد از آن برخی احادیث جعلی بیان و نقد می شود و تبعات سو هر یک و نیز اصل صحیح حدیث یا تاریخ تحریف یا جعل شده گفته می آید.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است، که در فهم قرآن و روایات به ویژه برخی ‌آیات مربوط به اسما و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. ‌عدم پذیرش آن به معنای نادیده ‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب ‌اسلامی و دانشمندان مسلمان، در رابطه با تأویل متون مقدس، ‌آرای مختلف داشته‌اند. تا جایی که ‌برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم گردیده‌اند. ‌اولین اختلاف در مورد چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که ‌اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم؛ بلکه مسأله‌ای مستقل و در ‌قواره‌ی راسخان در علم و مطهَّرین است. آیت الله معرفت نماینده گفتمان سنتی و نصر حامد ابوزید ‌نماینده گفتمان تجدّدگرایی با نگاه حداقلی به آن، تأویل را از سنخ مفاهیم، نوعی تفسیر، و با قواعدی ‌ساده ‌برای همه افراد جایز می‌دانند. علاوه بر این مشترکات، شباهت‌هایی دیگر و تمایزهایی میانِ ‌رویکرد تأویلی این دو اندیشمند معاصر وجود دارد. تاریخمندی، بشری شدن دین و قرآن، ‌نسبی‌گرایی، پلورالیسم و سکولاریسم، تأثیر رویکرد تأویلی ابوزید بر باورهای دینی است‌.‌‌ در مقابل، ‌جاودانگی، الهی بودن دین و قرآن، واقع‌گرایی و عصمت انبیا را می‌توان از آثار و لوازم معرفتی رویکرد ‌تأویلی آیت الله معرفت بر باورهای دینی نتیجه گرفت. ‌ ‌ ‌

درباره تفسیر علمی، شرایط و ضوابط آن، دیدگاه‌ها و رویکردهای متفاوتی وجود دارد که عوامل متعددی در این اختلاف و دیدگاه‌ها نقش داشته است، ولی یکی از مهم‌ترین عوامل عبارت است از نوع نگاه مفسران به جایگاه علوم در فهم قرآن؛ به طوری که بین برخی نومعتزله مثل نصر حامد ابوزید در اثر شرایط زمانی و پیشرفت‌های علمی، نگاه جدیدی در تعامل با قرآن مطرح شده است؛ چرا که آگاهی از پیشرفت و اقتدار غرب، ایشان را واداشته با انگیزه نواندیشی، بین دین و مدرنیته سازگاری برقرار کنند و نیز بر آن داشته که رویکرد علمی را در تفسیر آیات قرآن مورد توجه قرار دهند. از این رو این دسته از دانشمندان، با توجه به اینکه که نوع نگاهشان به رویکرد تفسیر علمی اشتباه است، قائل به تأویل‌پذیری بسیاری از آیات قرآن و اثرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه و سیلان داشتن معانی قرآن و تاریخمندی قرآن شدند و هم عملاً معیارها و ضوابط تفسیر قرآن را رعایت نکردند و اما با وجود این، داعیه نواندیشی و تفسیر علمی داشتند. با تتبع در آثار و اندیشه‌های آنان درمی‌یابیم که این نوع برداشت‌ها هم دارای آسیب‌های مبنایی و غایی بوده و هم آسیب‌های روشی را در بر دارد. اما آیةاللّٰه معرفت ضمن اینکه تفسیر علمی را موجب فهم بهتر آیات علمی می‌داند، قائل است که باید معیارهای تفسیر علمی رعایت شود و همواره بر این نکته تأکید دارد که باید از علوم قطعی استفاده کرد و با دور بودن از محاذیر تاریخمندی قرآن و تأویلات نابه‌جا در تفسیر قرآن، از آسیب‌های تفسیر علمی به دور بود. ما در این مقاله با تطبیق بر دیدگاه و نظرات آیةاللّٰه معرفت، دیدگاه نصر حامد ابوزید را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم.

محمدهادی معرفت (1309-1385ه.ش) از قرآن‌پژوهان معاصر و برجسته شیعی می‌باشد که به‌ویژه با تألیف کتاب گرانقدر «التمهید» در حوزه علوم قرآنی و ارائه نظریات بدیع شناخته شده است. وی بر پایه سه منبع اصلی مورد استفاده‌ خود، یعنی قرآن، تألیفات حدیثی و اسناد تاریخی، بر آن است تا گره‌های موجود در مفاهیم قرآنی را با محوریت آیات باز نماید. مرحوم معرفت با توجه به سابقه علمی خود در این زمینه، تلاش دارد به ارائه پیشنهادات بدیع و مستدل در مصادیق مختلف علوم قرآنی بپردازد. در این مقاله بر زمینه‌های تدوین نظریات علوم قرآنی آیت الله معرفت و به‌طور خاص، بر ابعاد تاریخی، کلامی، عصری-اجتماعی مورد نظر ایشان تمرکز نموده و در پی آن هستیم که نشان دهیم رویکردهای «حفظ تراث»، «نوآورانه»، «شبهه‌‌شناسانه و پاسخ‌گویانه» و «وحدت‌گرایی» در مطالعات و آرای قرآنی وی نقشی بسزا داشته است. نوشتار حاضر با بررسی زمینه‌های شکل‌گیری نظرات قرآنی مرحوم معرفت از محیط، مکتب، منابع و فضای حاکم بر اجتماع نتیجه‌گیری نموده که به میزان اثرپذیری مرحوم معرفت از بسترهای مذکور و اثرگذاری بر جریان‌های عصری غالب، رویکردهای متفاوتی از جانب ایشان اتخاذ شده است.

نظریه‌پردازی در خصوص آغاز دوره روش‌های تفسیری از مهم‌ترین مباحث تاریخ تفسیر است. از دیدگاه استاد محمدهادی معرفت، شروع دوره عقل‌گرایی یا اجتهاد در تفسیر، هم‌زمان با عصر تابعین بوده و پیش از آن، روش مرسوم میان صحابه مبتنی بر نقل و روایت گزارش شده است. این نظر با دیگر مباحث ایشان در خصوص ویژگی‌های تفسیر صحابه – که در کتاب تفسیر و مفسران آمده – مغایرت دارد. به‌علاوه انطباق این دیدگاه با مستندات تاریخی، روش مفسران شیعه و سنی و نصوص قرآنی محل بحث است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی برمبنای منابع کتابخانه‌ای به تحلیل و نقد نظر آیت‌الله محمدهادی معرفت پرداخته است. نتایج نقد و تحلیل مسأله نشان می‌دهد که تأکیدات قرآن‌کریم، توصیه‌های نبی‌مکرم(ص) و اهتمام برخی از بزرگان صحابه بر تعقل، استنباط و اجتهاد در کشف مراد آیات موجب شد تا روش عقل‌گرایی و اجتهاد از همان سال‌های ابتدای بعثت و هم‌زمان با حیات پیامبر(ص) مرسوم شود. این شیوه تفسیری به دوره تابعان اختصاص ندارد؛ جز اینکه از گسترش و پردازش بیشتری برخوردار گردید.