جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهین یکی از بزرگترین فلاسفه اسلامی است که فلسفه را با عرفان عجین نموده است. پژوهش حاضر با عنوان حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله شاهدی بر رویکردفلسفی و عرفانی صدرالمتألهین بر مهمترین اصل عرفانی است . حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله- اولین تجلی و اولین تعین ذات احدی است. او ظهور مقام غیب الغیبی است، که به لحاظ مقام جمع الجمعی جمیع تعی نات را شامل می شود. او مظهر و صورت اسم اعظم الهی است. الله اسم اعظم، مجمع جمیع اسماء و صفات و کمالات است، چون اسم از حیث ذات و مرتبه بر تمام اسماءبرتری و تقد م دارد، بالضروره مظهر آن نیز بر تمام مظاهر و مراتب هستی برتری و تقد م دارد وبدین جهت حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله او ل صادر از باری تعالی است، چرا که صادربلاواسطه باید اتم مناسبتها را با مصدر خود داشته باشد و از میان موجودات تنها حقیقت محمدیه صل الله علیه و آله دارای چنین ویژگی است، نه آن گونه که حکماء می گویند عقل او ل، بلکه عقل اول، اولین ظهور حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله است. حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله دارای جمیع مقامات است و به حسب مدارج علمی و عینی در هر مقامی اسم و شأن خاص دارد.از مهمترین آنها نفس رحمانی، حق مخلوق به، عماء، قرآن، حقیقةالحقائق و باء... است، ام ا ازویژگی ها و آثار حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله خلافت و ولایت الهی است، مقام اعلای خافت کلیه و خلافت کبری و ولایت کل ه و ولایت مطلقه الهی ه از اوصاف و نعوت حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله است که در وجود محمدی صلی الله علیه و آله پدیار گشته است. زیراحضرت محمد صلی الله علیه و آله صورت اجمالی و ظاهر حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله تلقی می شود. در مجموع مباحث رساله در چهار فصل تنظیم شده است: فصل او ل: کلی ات: در این فصل واژه حقیت، حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله و مترادفات آن از منظر فلاسفه و عرفاء وصادر نخستین در ادیان مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. پس از تعریف ظهور و تجل وآثار آن، به مراتب ظهور و جایگاه حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله در فصل دوم پرداخته شده است. فصل سوم به اثبات صادر نخستین و مصداق آن از منظر اختصاص دارد و در فصل آخر به آثار و ویژگیهای حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله اختصاص دارد.

«المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة» نام رساله مختصر صدر المتالهین است که در مباحث فلسفی و همراه شواهدی از آیات و روایات نگاشته شده است. «المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة»، رساله‌ اى است موجز و استدلالى از صدر المتالهین، در مباحث حکمت متعالیه که با روش فلسفى و شواهد از آیات و اخبار، به زبان عربى نوشته شده است. این کتاب در واقع خلاصه همه مباحثى است که آخوند در کتاب اسفار و دیگر کتب خود؛ همچون مبدا و معاد و شواهد الربوبیة مطرح کرده است. فصول و مطالب این کتاب از آن رو که مباحث مبدا و معاد را به رشته تحریر کشیده است، گویى آیینه‌ اى از ظهور فیض ربانی و تجلی رحمانی را به نمایش مى‌ گذارد و حکمت جویان را به سیر و سفر در ظهورات اسماء و صفات مى‌ برد. به اعتقاد پروفسور هانری کوربن المظاهر الالهیة گزارشى است از مجموع مطالب فلسفى و کلامى از زاویه حیات معنوى. این کتاب را مى‌ توان یکى از بهترین کارهاى ملاصدرا برشمرد، نه به سبب انبوه مسائل فلسفى، بلکه به سبب ظرافت‌ ها و ریزه کارى‌ هایى که در آن به کار رفته است. در عین حال یک دوره حکمت متعالیه و حکمت عرشیه و قدسیه است.

وحی از جمله مسائلی است که همواره مورد توجه متفکران به ویژه دانشمندان اسلامی بوده است و آنها به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته اند. صدرالمتالهین نیز در آثار خود به تحلیل و بررسی وحی پرداخته است. آنچه این مقاله در پی شناسایی آن است اینکه ملاصدرا تحلیل عقلی از وحی ارائه کرده و رویکرد غیرزبانی نسبت به وحی دارد، اما در عین حال رویکرد زبانی وحی را نیز اتخاذ می کند و این رویه ای است که صدرالمتالهین در جمع بین نظرات همواره داشته است و در این مورد نیز سعی وافر در جمع بین نظرات فلاسفه و متکلمان دارد. شناسایی نظرات وی در حقیقت وحی و گستره آن و نظرگاه ایشان در باره کلام الهی و بیان نقاط ضعف و قوت نظریات این حکیم متاله، ما را در چگونگی تشکیکی که وی در کلام الهی بیان داشته است بیشتر آشنا می کند.

چگونگی علم خداوند به مخلوقات خود، پیش از ایجاد و پس از آفرینش، همواره برای فلاسفه مساله ای دشوار و مورد اختلاف بوده است، تا جایی که در مباحثی مانند علم به جزئیات زمانی و متغیر، برخی از فیلسوفان متهم به کفر شده اند. دیدگاه فیلسوفان مشائی و اشراقی از یک سو، تاثیر مکتب عرفانی و آیات قرآنی از طرف دیگر، موجب پر بار شدن این مبحث در حکمت متعالیه گردید. نظریات حکمای پیش از صدرالمتالهین تبیین قابل قبولی در باب علم الهی ارائه نکرده و هر کدام، به ویژه در علم ازلی خداوند به ممکنات و نیز علم به جزئیات متغیر مادی، با مشکلاتی مواجه اند. با طرح و تحلیل «وجود رابط» توسط ملاصدرا، تبیین دیگری از علم خداوند قابل ارائه است، به گونه ای که مشکلات دیدگاه های پیشین را ندارد. مطابق این بیان ذات خداوند به نحو بساطت، دارای جمیع کمالات آفریده های خود، پیش و پس از خلقت است. از طرفی وجود ممکنات اعم از مجردات و مادیات، امور کلی و نیز جزئیات متغیر، شانی جز وابستگی و تعلق به علت خویش ندارند و به همین خاطر عین حضور نزد خداوند هستند. این همان علم کامل مطلق خداوند نسبت به مخلوقات خود در تمام مراتب آنهاست.

از دیر باز « سعادت حقیقی» در کنار کمال، خیر و لذت های انسان مورد گفتمان حکیمان و فیلسوفان بوده است. به خاطر گستردگی این مفاهیم، به ویژه سعادت حقیقی، رویکردها و دیدگاه-های گوناگونی در باره آن وجود داشته و تاکنون هیچ ملاک مورد توافق همگانی ارائه نشده است. بدین روی، در این مقاله کوشش شد، تا زوایای ناپیدای سعادت حقیقی آشکار و لایه های گوناگون آن در عرصه های مختلف دنیا و آخرت از منظر صدرا معرفی شود. بر این اساس، رهیافت ها و فرضیه های «سعادت مادی و حسی» «سعادت روحانی» و «سعادت باطنی و نشاط درونی» به عنوان فرضیه های احتمالی و رقیب و «سعادت جامع نگر» با رویکرد خاص صدرایی، به عنوان «خود شکوفایی عقلی و سعادت حقیقی» فرضیه اصلی تحقیق، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.در این مقاله با کمک مبانی نظری مانند: اصالـه الوجود، تشکیکی بودن وجود، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، حرکت جوهری و اختیار انسان، رابطه دنیا و آخرت، اتحاد نفس با قوا، و اتحاد عاقل و معقول به راحتی امتیاز دیدگاه صدرالمتالهین با حکیمان دیگر در رهیافت جامع نگر روشن گردیده و سعادت حقیقی تثبیت شده است.بنابراین، از دیدگاه صدرا، سعادت یا حقیقی یا غیر حقیقی است؛ این دو یا دنیوی یا اخروی می باشند؛ این چهارتا، یا وابسته به حواس ظاهری، باطنی و قوای تحریکی است، یا معلول عقل نظری و عقل عملی است؛ سعادت حقیقی انسان مربوط به عقل انسان به دلیل اتم بودن، اقوی، الزم، اشد و اکثر بودن آن است. هرکدام این سعادت عقل نظری و عملی یا حداقلی یا حد متوسطی یا حداکثری هستند.

عقل به مثابه یکی از ابزارهای شناخت و معرفت انسانی جایگاه رفیعی بین فلاسفه و اندیشمندان دارد، اما در عرفان بسیاری از عارفان، عقل را حجاب شناخت و معرفت می دانند، موضوع اصلی در عرفان نظری ابن عربی و نگرش عرفانی ملاصدرا، شناخت اسما، صفات و افعال حق تعالی است. ابن عربی در عین احترام به جایگاه عقل، عقل نظری را در معرفت به حق عاجز و ناتوان می شمارد و معتقد است عقل در شناخت حق تعالی دو مقام و مرتبه دارد: یکی مقام ادراک و دیگری مقام قبول و پذیرش، عقل را در مقام ادراک و شناخت ذات حق و بعضی از مراتب تعینات و تجلیات حق، ناتوان معرفی می کند. اما عقل را در مقام پذیرش و قبول، قادر به شناخت حق می داند و برای آن محدودیتی قائل نیست. ملاصدرا نیز برای عقل در شناخت حق و اسما و صفاتش حد و مرزی قائل است و معرفت حقیقی را از راه شهود قلبی و فراتر از استدلال عقلی می داند. وجه مشترک ملاصدرا و ابن عربی در این است که هر دو معتقدند، راه های حسی و عقلی برای رسیدن به همه جنبه های عالم واقع، ناقص و ناتمام هستند، اما همین ابزارهای شناخت یعنی حس و عقل و خیال را مظهری از مظاهر حق می دانند که انسان باید حد و حدود هر یک را بداند و هیچ کدام را ملاک قضاوت نهایی در مورد ناشناخت ها قرار ندهد. در این مقاله ابتدا نظر ابن عربی و سپس دیدگاه ملاصدرا طرح و به دنبال آن وجوه اشتراک و افتراق آنها در مورد عقل بررسی می شود.