جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ ذهن بسط­یافته را در سال 1998 اندی کلارک و دیوید چالمرز، با تکیه بر مبانی جدیدی در فلسفۀ ذهن معاصر، مطرح کردند. متفکران این نظریه، با حفظ اصول ساختارگرایانه، از برون‌گرایی در محتوا به برون‌گرایی فعال منتقل می‌شوند. کارکردگرایی، اصل یکپارچگی علّی (سیستم یکپارچه)، اصل برابری و برون‌گرایی فعال مؤلفه‌های اصلی این نظریه هستند. در این نظریه بسط­یافتگی ذهن بر پایۀ بسط­یافتگی شناخت اثبات می‌شود. پذیرش یکپارچگی زبان و ذهن، بازتعریف نقش حافظه از بازنمایی به نقش خلاقانه، ارائۀ مفهوم معرفت‌شناسی بسط­یافته، پذیرش یکپارچگی ذهن با برخی ابزارهای الکترونیکی، پذیرش یکپارچگی عناصر فرهنگی با ذهن و پذیرش شناخت جمعی، ازجمله نظریات ارائه‌شده در پی تأثیر از نظریۀ ذهن بسط‌یافته هستند. این مقاله، با روشی تحلیلی، ابعاد مختلف این نظریه و لوازم آن را توضیح داده است.

در این تحقیق نشان خواهم داد نظام فلسفی ابن سینا واجد لوازمی عقل گرایانه است. عقل‌گرایی هستی شناختی بیان گر ایده‌ای متافیزیکی است که بیان می‌دارد واقعیت و ساحات آن برآمده از اندیشه و فعالیت هویتی مطلق و مجرد است. این معنا از عقل‌گرایی درست مشابه نظریه ایدئالسیم عینی در سنت فلسفی غرب است. شاخصه‌های نظریه عقل‌گرایی هستی شناختی ابن سینا عبارت است از، رابطه علی و معلولی میان هویات مجرد و موجودات مادی، سنخیت ذاتی میان این دو سنخ هویت و برونی بودن رابطه امر معقول و امر محسوس است. آموزه‌های فلسفی‌ای همچون نظریه صورت و ماده، ماهیت وتحقق کلی طبیعی، نظریه عنایت در علم الهی، عقل فعال و رابطه آن با موجودات و مراتب ادراکی نفس در نظر ابن سینا واجد دلالتهای عقلگرایانه است. دست آخر چنین نتیجه گرفته شد که فلسفه ابن سینا در سرشت خود فلسفه‌ای عقلگرایانه به معنای هستی شناختی آن است. این ایده در خوانش و ایجاد سازگاری میان عناصر مختلف این نظام فلسفی نقش مهمی ایفا می‌کند به طوری که نقش برخی از هویات وجودشناختی مانند ماده اولی، صورت‌های طبیعی و عقل فعال به شکل سازگارتری تبیین خواهد شد.

روزنبرگ با اشاره به استشهاد مخالفان به‌کشی به «حق مسلم حیات» و «ارجمندی استقلال اخلاقی» و استناد طرفداران آن به «امکان‌ جلوگیری از سوءاستفاده» و «لزوم اجتناب از رنج درمان‌ناپذیر»، بیان می‌کند که از نظر او، مناقشۀ ایشان ریشه در واقعیات ندارد بلکه حاصل اختلاف منظرشان در قلمرو حقوق انسانی و ناشی از آن است ‌که نوع «اخلاقی» فرد انسانی تابع «نوع طبیعی» یا نوع «کارکردی»‌اش تلقی شده است. با فرض تشخص همۀ موالید انسانی در بدو تولد، روزنبرگ در پاسخ به‌ این سؤال که آیا این تشخص مرتبه‌ای ثابت است یا زوال‌‌پذیر؟ طرفین را در نهایت اختلاف می‌داند. او نوع «اخلاقی» شخص را همچون نوع «حقوقی»، هویتی اعطایی و غیرمبتنی بر واقع می‌شمارد که دارای حق مطلق، سلبی و غیرفعال حیات است. وی با اشاره به خلط میان «جواز» و «مطلوبیت» اخلاقی به‌کشی، فلسفۀ تحلیلی را در جایگاه حل‌وفصل این التباس می‌داند، اما در نهایت، پسندیدگی اخلاقی به‌کشی را مسئله‌ای خاتمه‌نیافته دانسته، داوری در این‌باره را تابع عرف و تحولات علمی و لذا دست‌خوش تغییر تدریجی می‌پندارد. دیدگاه روزنبرگ دست‌به‌گریبان اشکالاتی ازجمله مصادره‌ای بودن دلایل، نسبی‌گرایی و تناقض است که همه به‌نوعی به نگاه ماده‌گرای او به حقیقت انسان بازمی‌گردد.

در معرفت شناسی معاصر، توجیه به معنای دلیل یا مبنا داشتن برای باور به یک گزاره است. با ترجمه ی سوال معرفت شناسی معاصر «چه توجیهی برای یک باور در اختیار است؟» به زبان ابن سینا به این سوال خواهیم رسید: «چرا یک قضیه باید مورد تصدیق واقع شود؟» پاسخ به این سوال سبب می شود که اولا منابع توجیه آشکار شود و ثانیا معلوم گردد که آیا با درون گرایی مواجه هستیم یا برون گرایی. بنا به درون گرایی، توجیه گرها باید مورد دسترسی درونی فاعل شناسا واقع شوند و بنابه برون گرایی توجیه گرها می توانند اموری خارج از دسترسی درونی فاعل شناسا نیز باشند. در آثار ابن سینا عمده ی نشانه های مرتبط با درون گرایی را در مباحث مربوط به حواس باطنی، احکام قضایا و عمده ی نشانه های مرتبط با برون گرایی را در مباحث مربوط به حواس ظاهری و عقل فعال می توان یافت. مبادی اقیسه نیز مبحثی است که هر دو دسته از نشانه ها را در خود جای داده است. با تحلیل نظر ابن سینا بر مبنای معرفت شناسی معاصر، به نظر می رسد که نظر او را بتوان درون-برون گرایی نامید. مواردی چون شهود، درون بینی، درون گرایی استنتاجی و توجیه استنتاجی می تواند وجه درون گرایانه دیدگاه ابن سینا و مواردی چون فرایندهای قابل اعتماد مانند ادراک حسی، توجه به کارکرد درست قوای شناختی در محیط مطلوب، منبع تولید باور وجه برون گرایانه دیدگاه ابن سینا در مسئله توجیه است.

مساله فطرت و به تبع آن خداشناسی و خداگروی فطری مساله ای دیرباز در اندیشه دینی است. در سنت اسلامی می توان به افرادی همچون علامه مجلسی و شهید مطهری و در سنت مسیحی به افرادی همچون کالون و پلانتینگا اشاره کرد. ابن عربی یکی از مهم ترین متفکران و نظریه پردازان در این عرصه است. او در مقام پاسخ به پرسش های حکیم ترمذی بحث مفصلی را درباره فطرت به صورت عام و فطرت انسان به صورت خاص در کتاب فتوحات مکیه مطرح کرده است. از نظر او فطرت انسان را، از حداقل چهار حیثیت وجودشناختی می توان مورد مداقه قرار داد که بر اساس هر یک از این چهار جنبه حکم خاصی در مورد فطرت حاصل می شود. او با استفاده از آیات فطرت و میثاق و نیز روایت مشهور از حضرت رسول (ص) مبنی بر تولد هر کودکی بر اساس فطرت، معتقد است که انسان دارای خداشناسی و خداگروی فطری است. تحلیل او از فطرت یک تحلیل عرفانی و در سازگاری با نظام عرفانی اوست.

ملاصدرا در کتاب های مختلف خود درباره معاد به عنوان اعتقادی محوری و اثرگذار سخن گفته است. از نظر او معاد به صورت روحانی و جسمانی محقق است. او معاد جسمانی را به یاری اصولی برآمده از نظام فلسفی خود به اثبات رسانده است. فارغ از هم سانی فراوانی که در تصویر معاد جسمانی در آثار گوناگون او دیده می شود، شمار اصول مورد استفاده او در این آثار متفاوت بوده و از شش تا دوازده اصل را در بر می گیرد. تجمیع این اصول با حذف موارد تکراری، شانزده اصل را در اختیار پژوهش گر قرار می دهد که مجموعه ای از اصول خداشناختی، انسان شناختی و وجود شناختی را دربرمی گیرد. طراحی چگونگی پیوند این اصول با یکدیگر برای رسیدن به مقصود ملاصدرا در اثبات معاد جسمانی، با همان تصویری که خود در اختیار ما می گذارد، روشن می کند که ملاصدرا در تصویر معاد جسمانی، از دو زبان وجودمحور و ماهیت محور بهره می گیرد. توجه به بیش تر انسان ها که با زبان ماهیت محور سخن گفته و این زبان را فهم می کند، ملاصدرا را ناگزیر به استفاده از این زبان ساخته است وگرنه او با ادبیات وجود محور می تواند تصویر مطلوب خود را ارائه کند. این نکته اساسی زمینه ای برای پژوهشگر فراهم می سازد تا نظریه ملاصدرا را در قالب زبان ماهیت محور یا وجود محور تقریر کند یا همانند خود او تعبیر های دوگانه را همزمان بکار برد.

چگونگی دستیابی بشر به حقایق ثابت و مشترک، مسئله‌ای اساسی است که آگوستین در مباحث معرفت‌شناختی با آن مواجه بوده‌است. وی در تبیین این مسئله از تئوری اشراق کمک می‌گیرد. عبارات دو پهلوی آگوستین در توضیح معنا و محتوای اشراق، عمدتاً مخاطب را با این مسئله مواجه می‌سازد که آیا اشراق نزد آگوستین همان قابلیت طبیعی عقل در ادراک است یا به دخالت امری الهی خارج از عقل در ادراکات بشری اشاره دارد. در این مقاله ضمن طرح دیدگاه‌های مختلف در باب تفسیر نظریة اشراق در آگوستین، تلاش کرده‌ایم تا تفسیر مطرح‌شده از سوی ژیلسون را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شارحان آگوستین مورد‌بررسی قرار دهیم که معتقد است آگوستین در فرایند شناخت بر هر دو بعد، یعنی قابلیت ذاتی عقل از یک سو و فعل اشراقی الهی از سویی دیگر تأکید داشته‌است.

پیشنهاد رویکردهایی که برای تبیین نظریه معرفت به مؤلفه دیگری غیر از توجیه متوسل شده و یا توجیه را از این ساختار حذف کرده اند، مهمترین بخش بدنه معرفت شناسی معاصر را تشکیل می دهد. معرفت شناسی فضیلت محور با تقریر ارنست سوسا از جمله این رویکردها است. در این رویکرد ابداع معنای جدیدی از مؤلفه سوم ساختار معرفت و جایگزینی آن به جای توجیه در سه مرحله صورت گرفته است. این مراحل عبارتند از نقد و حذف توجیه در معنای درون گرایانه آن، رفع اشکالات برون گرایان نسبت به توجیه و ابداع معنای شایستگی باور به جای توجیه.

عصمت انبیا از گناه از جمله مسایلی است که ملاصدرا به آن توجه نموده‌ است.او بیش‌تر مطالب خود را درباره‌ی عصمت در تفسیری که بر آیات قرآن دارد آورده است.ملاصدرا در تعریف عصمت،بیانات متفاوتی دارد که به‌رغم اختلافات‌ ظاهری،می‌توان همه‌ی آن‌ها به یک تعریف ارجاع داد.غالبا او تعاریف خود را نه به صورت کاملا مستقل،بلکه در لابه‌لای بیان ادله‌ی عصمت و هنگام تأویل‌ آیات مربوط آورده است.ملاصدرا در مورد حیطه‌ی زمانی عصمت،معتقد به‌ عصمت انبیا قبل و بعد از نبوت است.او انبیا را از کفر و شرک و از گناهانی که‌ منافی تبلیغ و رسالت است مطلقا-چه سهوا و چه عمدا-معصوم می‌داند. ملاصدرا دلایل موجود بر نفی کبیره‌ی سهوی قبل از بعثت و صغیره‌ی عمدی غیر نفرت‌آور و عدم جواز نسیان را کافی نمی‌داند و وجه ناکافی بودن برخی از این‌ ادله را نیز بیان می‌کند.او برای اثبات ضرورت عصمت انبیا،ده دلیل اقامه می‌کند. این استدلال‌ها مبتنی بر مقدمه‌ای شرعی بوده و ملا صدرا در بیان آن‌ها از فخر الدین رازی متأثر است.در مورد چگونگی حصول عصمت،او عصمت را یک‌ عطیه‌ی الاهی و مقام خدادادی می‌داند که نوع بشر به نفسه نمی‌تواند به این مقام‌ برسد،مگر با نصرت و تأیید الاهی،روش ملا صدرا در تفسیر آیات مورد تمسک‌ مخالفان عصمت،حمل این آیات بر ترک اولی است.

مساله رابطه دین و فلسفه از مسائل مهم در عرصه الهیات و فلسفه است که از دیر باز توجه فیلسوفان و متکلمان ادیان مختلف را به خود معطوف داشته است. ویتگنشتاین در دوره دوم حیات فلسفی خود با توجه به کاربرد کلمات برای شناخت معنای آن ها و با تاکید بر تنوع کاربردهای زبان و کثرت بازی های زبانی معتقد است که بازی های زبانی از نحوه های زندگی گوناگون نشات می گیرند و هر نحوه ای از زندگی دارای زبان خاص خود است. گفتار دینی هم یک بازی مستقل با زبانی یکتاست که در نحوه ای از زندگی حک شده است و قواعد و منطق خاص خود را دارد بنابراین، مفاهیم و گزاره های دینی در درون بازی زبانی دین معنا می یابد و زبان دینی فقط برای کسانی که در نحوه زندگی دینی شرکت دارند قابل فهم است . از نظر ویتگنشتاین کاربرد زبان در بیان باورهای دینی به هیچ وجه شباهتی با کاربرد آن در اظهار امر وتقع ندارد باور دینی گونه ای زیستن یا طریقه ای برای ارزیابی زندگی است تعهدی شورمندانه و تزلزل ناپذیر است که کل زندگی فرد را نظم و نسق می بخشد و مبینی بر شواهد و دلایل نیست از این رو نه از جانب علم و فلسفه مددی می یابد و نه هرگز گزندی می بیند. از سوی دیگر با این که فخررازی بر کار کرد عقل در اثبات حقانیت اصل دین و فهم معتقدات دینی تاکید می ورزد و منقولات را در پرتوی معقولات معتبر می شمارد در دوره متاخر به محدودیت و ناتوانای عقل در کار خداشناسید و دشواری کار حقیقت شناسی توجه می یابد و با گرایش به شیوه اهل عرفان راه عرفانی - قرآنی را برمی گزیند و بدین سان به ایمان گرایی خرد پیشه می گراید بدین معنا شیوه ای دوگانه در پیش می گیرد آن جا که براهین مناسبی در اختیار دارد با طیب خاطر از آن براهین استفاده می کند اما آن جا که دلایل را در اثبات یا نفی یک مساله یکسان یا آن ها را خلاف خود می بیند به ایمان محص متوسل می شود. او در ارزیابی های عقلانی مدعیات دینی برخی از آن ها را فراتر از عقل و استدلال های عقلنی می یابد و با حکم به خرد گریزی آن ها بر ایمان دینی در قالب وحی و شهود تاکید می ورزد. در این پژوهش دیدگاه فخررازی و ویتگنشتاین متاخر را در مساله رابطه دین و فلسفه با تاکید بر مبانی و پیش فرض ها و لوازم منطقی آن ها بیان کرده مقایسه و ارزیابی هر یک از این دو دیدگاه را وجهه همت خویش ساخته ایم.