جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين بحث، ازجمله مجموعه جديد مباحث درس اخلاق استاد براي طلاب علوم ديني پيرامون برخي ارزش‌هاي اخلاقي است. در اسلام، كاري ارزش اخلاقي دارد كه داراي حسن فعلي و فاعلي باشد. در اصطلاحات فلسفي، كمالات دو قسم هستند: كمال اول كه ذاتيات شيء را تشكيل مي‌دهد و كمال ثانيه كه شامل عرضيات است. صفت اخلاقي، آنگاه «خوب» شمرده مي‌شود كه كمال ثاني براي انسان باشد. افعال انسان نيز زماني نيكو است كه كمال ثاني براي انسان باشد. منظور از «ارزش اخلاقي»، چيزي است كه با نيت فاعل ارتباط دارد و كمالي براي آن فاعل ايجاد مي‌كند. از سوي ديگر، هدف از آفرينش انسان، رسيدن به كمال و قرب الهي است. اين مسير طولاني، با انجام افعال اختياري و با افعالي كه موجب كمال و سعادت انسان است و انسان را به مرتبه‌اي كه فقط به خداي متعال دل ببندد و خدايي شود، ممكن است. عبادت و بندگي خدا، تنها راه رسيدن به كمال و قرب الهي است.

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي (ع) در باب اوصاف شيعيان واقعي. گفتيم كه از نظر امام كفر چهار پايه دارد، اما شك داراي چهار شعبه است. اين تعبير (پايه و شعبه) بيانگر اين است كه گويا شك‌هاي مزاحم ايمان چند نوع‌اند و كساني كه مبتلا به شك مي‌شوند چند دسته‌اند كه از ايمان، سعادت دنيا و آخرت محروم‌اند. مراء، يكي از شعبه‌هاي شك است؛ يعني كسي كه در مقام تحقيق بنا داشته باشد، همواره حرف ديگران را رد و در آنها تشكيك كند و هر حرفي را ابطال كند، دچار مراء شده است. خودباختگي و هراس دومين شعبه شك است. اگر انسان بر اثر تنبلي درباره مشكلات نينديشد، به ایمان صحیح دست نمی‌یابد و با هول ‌و ‌هراس، از حل مسائل عقب‌نشيني مي‌كند. شعبه سوم ترديد است. اينكه انسان نتواند در هر موضوعي به نتيجه‌اي قطعي برسد و در ميان ادلة مختلف حيران و سرگردان بماند. شعبه چهارم شك، بي‌خيالي در برابر حوادث است. بي‌خيالي و بي‌اعتنايي ماجراجويانه در باب مسائل ديني از جمله شعبه‌هاي شك است.

اين متن شرحي بر اوصاف شيعيان واقعي از منظر اميرمؤمنان علي(ع) است. از منظر آن حضرت، كفر بر چهار پايه استوار است: به عبارت‌ ديگر، چهار عامل ممكن است انسان را از شناخت حق منحرف كرده، به جاي ايمان او را در دام كفر بيفكند. اولين پاية كفر، تعميق است. معناي درست تعميق، دور افتادن از جاده است. دين حاوي مطالب اصولي و جزيي است؛ تعميقي كه موجب كفر است، رهاكردن متن دين و تمركز بر حاشيه است. پاية دوم كفر، تنازع است. نزاع مداوم و محكوم كردن ديگران همراه با شكست حرمت آنهاست. پاية سوم كفر، زيغ و كج‌فهمي است؛ چيزي اشتباه و كج فهميده شود. كسي كه دچار زيغ است، كار خوب در نظرش بد و كار بد، خوب جلوه مي‌كند و طبيعي است كه ايمان را بد و كفر را خوب بپندارد. چهارمين پاية كفر، شقاق؛ يعني خصلتي رواني ناشي از خودكم‌بيني است. حركت كردن برخلاف حقيقت و بدعت‌گذاري و مطرح كردن سخنان بي‌منطق، با انگيزه جلب نظر ديگران از ديگر پايه‌هاي كفر است.

براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) صبر، يقين، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختياري، گرچه كاملاً شخصي باشد، دو عامل انگيزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگيزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب يقين بيان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعايت حقوق ديگر افراد جامعه است كه از آن به «عدل» تعبير مي‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانين و حقوق دیگران اعتنا نمي‌كنند. واکنش مؤمن در برابر آنها جهاد ـ به معنای گسترده‌اش ـ است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهي‌ از منكر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمني‌كردن با فاسقان. حضرت مي‌فرمايند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَمَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ، وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَأَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شايسته) کند، مؤمنان را همراهي کرده و ايشان را توانا گرداند، و هرکه نهي ‌از منکر (ناپسنديده) نمايد ‌بينيِ كافرين را به خاک ماليده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهدة او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمني کرد و براي خدا خشمناک گرديد، خدا براي او [بر ضد آنها] به‌خشم آيد و در روز رستخيز او را خشنود مي‌گرداند.