جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) صبر، يقين، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختياري، گرچه كاملاً شخصي باشد، دو عامل انگيزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگيزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب يقين بيان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعايت حقوق ديگر افراد جامعه است كه از آن به «عدل» تعبير مي‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانين و حقوق دیگران اعتنا نمي‌كنند. واکنش مؤمن در برابر آنها جهاد ـ به معنای گسترده‌اش ـ است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهي‌ از منكر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمني‌كردن با فاسقان. حضرت مي‌فرمايند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَمَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ، وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَأَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شايسته) کند، مؤمنان را همراهي کرده و ايشان را توانا گرداند، و هرکه نهي ‌از منکر (ناپسنديده) نمايد ‌بينيِ كافرين را به خاک ماليده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهدة او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمني کرد و براي خدا خشمناک گرديد، خدا براي او [بر ضد آنها] به‌خشم آيد و در روز رستخيز او را خشنود مي‌گرداند.

اين متن شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي (ع) در باب اوصاف شيعيان واقعي. آن حضرت ايمان را بر چهار ستون و پايه قرار داده كه عبارتند از: صبر، يقين، عدل و جهاد. در جلسات گذشته سه ركن نخست و ارتباط اين چهار رکن را با يکديگر و تأثير آنها را در تقويت ايمان بيان كرديم. اكنون به بررسي و تفسير آن ركن چهارم از منظر آن حضرت، يعني جهاد مي‌پردازيم. حضرت در اين زمينه مي‌فرمايند: «والجْهِادُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالصِّدْقِ فِي الْمَوَاطِنِ وَشَنَآنِ الْفَاسِقِينَ»؛ و جهاد از ميان آنها بر چهار گونه است: امر به ‌معروف و نهي ‌از ‌منکر، راستي در گفتار، و دشمني بدکاران. حضرت در اين كلام به شرح مبسوط ركن چهارم ايمان مي‌پردازد.

اين بحث شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي(ع) در باب اوصاف شيعيان واقعي. آن حضرت مي‌فرمايند: «وَالْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ وَغَوْرِ الْعِلْمِ وَزُهْرَةِ الْحُكْمِ وَرَسَاخَةِ الْحِلْمِ. فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ، وَمَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُكْمِ، وَمَنْ حَلُمَ لَمْ يُفَرِّطْ فِي أَمْرِهِ وَعَاشَ فِي النَّاسِ حَمِيداً»؛ و عدل از ميان آنها چهار گونه است: دقت در درست‌ فهميدن، رسيدن به حقيقت دانايي، ‌حکم نيکو، استوار داشتن بردباري؛ پس هرکس دقت کرد و درست فهميد، حقيقت دانايي را دريافت و هر کس حقيقت دانايي را يافت، از روي قواعد دين حکم نيکو صادر کرد ‌و هر کس بردبار بود، در کار خود کوتاهي نکرد و در بين مردم خوش‌نام زندگي كرد. براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) ايمان را چهار عامل پشتيباني و تقويت مي‌‌نند: صبر، يقين، عدل و جهاد. دو عاملِ نخست ـ ‌صبر و یقین‌ ـ در رفتار فردي انسان و دو عاملِ عدل و جهاد، در رفتار اجتماعی وي ظهور مي‌يابند. عدل و جهاد به این دليل انتخاب شده‌اند که انسانْ اجتماعی زندگی می‌کند و این مسئله از‌اين‌رو برای او مطرح است که اولاً، خودش باید در اجتماع چگونه باشد. ثانیاً، در برابر ديگران چه وظيفه‌اي دارد و چه کارهایی باید انجام دهد؟

اين مقاله شرحي است بر اوصاف شيعيان واقعي در كلام اميرمؤمنان علي. يكي از اين اوصاف، يقين است كه بر چهار گونه است: بيناشدن در زيركي، دسترسي به حكمت، عبرت گرفتن از ديگران و بهره‌گيري از روش پيشينيان. يقين عامل شناختي حفط ايمان فرد است؛ زيرا ايمان با چهار عامل صبر، يقين، عدل و جهاد تقويت مي‌شود. در روايات، يقين علمي است كه داراي منشأ اثر عملي است. يقين يا از تجربه‌هاي شخصي فرد حاصل مي‌شود و يا از شنيدن داستان‌هاي گذشتگان. براي كسب يقين، هوشمندي، تيزبيني، درك، تفسير و تحليل عميق و درست از واقعيت‌ها و پندگرفتن از تجربيات ديگران لازم است. از جمله اوصاف شيعيان واقعي، كسب يقين است كه عامل مهمي براي حفظ ايمان فرد است.

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در اوصاف شيعيان واقعي. از نظر آن حضرت، ايمان صرفاً تصديق قلبي و حصول علم نيست، بلكه عامل اختياري و ارادي و نوعي تصديق و اعتقاد قلبي است كه مستلزم عمل است. در تحقق عمل اختياري، شناخت و انگيزش نقش دارند. حفظ ايمان نيازمند صبر است و صبر نيز سه قسم است: صبر بر معصيت، صبر بر طاعت و صبر بر مصيبت. در واقع صبر يكي از پايه‌هاي ايمان است. اولين عاملي كه براي تحقق صبر لازم است، شوق به پاداش‌ها، لذت‌ها و كمالات اخروي است. اگر مؤمن به لذت‌ها و كمالات اخروي توجه كند و ايمان داشته باشد، از لذت‌ها و تمايلات دنيوي چشم‌پوشي مي‌كند. در مصيبت‌ها، نه ترس مؤثر است و نه اميد؛ چاره كار اين است كه مؤمن از دلبستگي‌ها به دنيا گسسته شود. اگر نعمت‌هاي دنيا را امانت الهي بدانيم، از دست دادن آنها مصيبت‌آور نخواهد بود. ياد مرگ هم در صبر بر مشكلات بسيار حياتي است، دورانديشي و نداشتن دلبستگي به دنيا، مرگ را گوارا مي‌سازد.

اين مقال شرحي است بر وصاياي امام محمدباقر علیه السلام به جابربن يزيد جعفي، در باب اوصاف شيعيان واقعي. آن حضرت مي‌فرمايند: با از بين بردن طمع، پايداري عزت را بجوي و خواري طمع را با عزت نااميدي از خير ديگران از خود دور ساز و عزت نااميدي را با همت بلند به دست آور. مفهوم حرص و طمع در اين نکته اشترک دارند که انسان مبتلا به اين دو زذيله، دوست دارد داشته‌ها و اموالش را زياد کند. اما کسي که طمع دارد، مي‌خواهد مال و بهره‌هاي مادي را از راه دستيابي به اموال ديگران زياد کند. طمع، مقابل اين حالت روحي است که انسان دوست دارد مستقل باشد و روي پاي خود بايستد. بنابراين، احساس عزت يکي از نيازهاي فطري انسان است که در مقابل احساس ذلت، خواري و چشم به اموال ديگران قرار دارد. راه رهايي از اين صفت زذيله اين است که حسن نااميدي از کمک ديگران را در خود تقويت کنيم و خود نيازهايمان را بدون کمک از ديگران برطرف کنيم و اعتماد به نفس را تقويت و به توکل به خدا کنيم.

حاصل سخنان امام محمدباقر علیه السلام به جابربن‌ يزيد جعفي چنين بود: مؤمن در این دنیا مشغول مبارزه و کشتی ‌گرفتن با نفس است. گاه خداوند متعال توفیق می‌دهد و او بر نفسش غالب می‌شود و گاه نفس چیره می‌شود و او را زمین‌گیر می‌کند. خداوند متعال باز هم یاری می‌کند و مؤمن را به صحنة مبارزه بازمی‌گرداند تا با تصمیم جدی‌تر نبرد را از سر گیرد. این فرآيند تا پایان زندگی ادامه دارد. حضرت براي تقویت عزم و ارادة انسان براي مبارزه با نفس و دربارة لغزشگاه‌هایی هشدار داده‌اند که شیطان می‌تواند انسان را به ‌سوي آنها سوق دهد و به کمک هوای نفس موجب سقوط انسان شود. حضرت دربارة لغزش‌هایی که در گذشته از انسان سر زده است، فرمودند که باید پروندة گناهان را بازخوانی کرد و درصدد توبه و جبران آنها برآمد. فرض كلام امام علیه السلام، انسان مؤمن بود. کسی که ایمانش استوار است و وارد میدان مبارزه با نفس شده است، باید دقت کند تا شکست نخورد و بر نفس چيره شود. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که ايمان چيست؟ چه مؤلفه‌هایی دارد؟ چگونه به دست مي‌آيد و حفظ مي‌شود؟ البته بين ايمان و عمل رابطة تنگاتنگي برقرار است؛ اگر عملِ انسان درست باشد، یعنی از کارهاي حرام و خطا پرهيز کند و عملي را انجام دهد که رضای خداوند متعال را جلب مي‌کند، ایمان نیز استوار مي‌شود. از‌آنجاکه امام باقر علیه السلام در سخنانشان به اين مباحث تصريح نکرده‌اند، برای تکمیل بحث از روایتی علوی در نهج البلاغه بهره‌مند می‌شویم.

امام‌ محمدباقر علیه السلام پس از اشاره به فضيلت‌ها و مقام‌هايي كه خداي متعال براي انسان مقرر فرموده و راه‌هايي كه انسان را به اين كمالات مي‌رساند، به اين نكته توجه مي‌كنند كه اين‌ سفارش‌ها برای آينده است؛ در حال حاضر چه کنیم تا نزد خداوند محبوب باشیم؟ چه کنیم که وظایفمان را بهتر انجام دهیم و از شر شیطان محفوظ بمانیم؟ و گذشته‌هایمان را چگونه جبران كنیم؟ حضرت در ادامة مي‌فرمايند: پروندة گناهان گذشتة خود را بازخواني كن و در اين بازخواني، پشيماني راستين خود را از گناهان گذشته ابراز کن و بکوش بسیار استغفار كنی، و براي اينكه شايستة رحمت و عفو الهي شوي، سعي كن برنامه‌ات را تغيير دهي و به‌سوي خدا بروی؛ و براي اينكه در اين كار موفق شوي از دعا و مناجات در تاريكي شب‌ها غافل نشو. امام محمدباقر علیه السلام در اين زمينه مي‌فرمايند: «وَاسْتَرْجِعْ سَالِفَ الذُّنُوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ وَكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ، وَتَعَرَّضْ لِلرَّحْمَةِ وَعَفْوِ اللَّهِ بِحُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ، وَ‌اسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَ‌الْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ»؛ با پشيماني کامل و آمرزش‌طلبيِ بسيار از گناهان گذشته[ات] بازگرد و با بازگشتي شايسته [به درگاه خدا] خود را از رحمت و بخشش الهي برخوردار کن، و براي بازگشتِ شايسته، از دعاي خالصانه و مناجات در تاريکي‌ها کمک بگير.