جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طرح کلی رساله، ابتدا می‌بایست مفاهیم کلیدی و پایه‌ای بحث؛ یعنی معنا و مفهوم عقل و انواع آن، مفهوم ایمان، عناصر تشکیل دهنده، و انواع آن را به درستی بشناسیم؛ زیرا معنا و مفهوم دینی عقل و ایمان و ماهیت این دو و انواع آنها از منظر منابع دینی، از اصول موضوعه مسلم در مسأله مورد بحث نیست که اختلافی در آنها نباشد، لذا با توجه به مفهوم و ماهیت ایمان از منظر دین و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده آن، اعم از عناصر معرفتی و غیر معرفتی، یعنی ابعاد شناختی و عملی، ارادی، لفظی، احساسی، گرایشی، رانشی؛ و با توجه به انواع ایمان به لحاظ گستره سطوح عرضی وجود انسان و وصف ایمانی او، یعنی به لحاظ تفریق ایمان بر همه جوارح انسان، و به لحاظ گستره سطوح طولی مراتب و نشئات وجودی انسان و مراتب ایمانی او از حالات تا منازل، و به عبارتی گستره سطوح عمقی و درونی از لایه‌های ایمان خفی و أخفی و سرّ و باطن تا ایمان ظاهری؛ و با توجه به ماهیت و اقسام عقل انسانی از منظر دین، مانند عقل مطبوع، و عقل مسموع، عقل ادراکی و عقل تحریکی و حالات عقل از خفا تا ظهور، و از شکوفایی تا بالندگی؛ تاثیر ایمان بر عقل، وجوه مختلف و متضاربی می‌یابد که هر کدام سازوکار و فرایندی متناسب خود و سازماندهی ویژه‌ای را ‌طلب می‌کند. سازماندهی این مباحث بدین نحو است که بعد از ابحاث مقدماتی، در فصل اول به بیان مفهوم شناسی عقل و ایمان، یعنی معنا و مفهوم لغوی و اصطلاحی و دینی آنها و انواع هر کدام پرداخته، و سپس شوون و قوای عقل انسانی و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده ایمان دینی را در فصول دوم و سوم تبیین نموده‌ایم. عمده بحث در فصل دوم بر بیان شوون و قوای ادراکی و تحریکی عقل متمرکز شده است؛ و عمده بحث در فصل سوم بررسی ابعاد و عناصر ایمان، مانند انواع عمل، انواع ولاء، عنصر اراده و عنصر شناخت است، عناصری که در تمام ساحت‌ها و عرصه‌ها و در تمام مراتب ایمان از حداقلی تا حداکثری به گونه‌ای حضور دارند، و در انواع مختلف ایمان، مانند ایمان باطنی و ظاهری، و ایمان تامّ و ناقص و راجح ظهور می‌یابند که در ضمن بیان عناصر شناختی، گرایشی، رانشی، ارادی و عملی به آنها می‌پردازیم. در فصل چهارم و پنجم نیز مهم‌ترین وجوه عامّ و خاصّ تاثیر ایمان دینی بر عقل انسانی مورد بحث قرار می‌گیرد که هر یک از وجوه عامّ و خاصّ دارای سازوکارهای مخصوص به خود هستند. توضیح بیشتر آنکه، تاثیر ایمان بر عقل از حیثیّات سه‌گانه ذیل قابل بحث است:1.

معرفت با موانع و آفاتی مواجه است که ازجمله آنها گناه است. از آیات و روایات چنین برمی آید که محرومیت از دستیابی به معرفت، زوال و وارونگی آن از آثار سوء و تبعات منفی گناهان است. گناه باعث می شود انسان با یک چرخش معکوس، نیک را بد و بد را نیک و افعال زشت خود را زیبا بپندارد.درباره چگونگی وارونگی معرفت، تبیین های مختلفی قابل ارائه است. براساس معارف اسلامی شیطان از طریق نفوذ در عواطف و احساسات در افکار تصرف می کند و با به کارگیری ابزار ادراکی به تدبیر باطن فرد می پردازد و معارف و حقایق را وارونه جلوه می دهد.انجام مکرر گناه باعث می شود قوه عاقله به اسارت هوای نفس درآید و ابزار دست شیطان شود. در این حالت، قوه واهمه و خیال در جایگاه عقل قرار می گیرند و آدمی دچار مغالطه بینشی می گردد و امر باطل، موهوم و خیالی را حق می انگارد که این همان وارونگی شناخت است.

تفاوت نگاه به سرشت بایستگی های اخلاقی، منشا تنوع نظریه هایی در این باب شده است. نظریه الزامات اخلاقی آیت الله لاریجانی یکی از آنهاست که به علت اعتقاد به معناداری و واقعیاتی نفس الامری، از سایر نظریه ها متمایز شده است. این مقاله ضمن تبیین دیدگاه ایشان و بررسی اجمالی سایر نظریه ها از نگاه خود ایشان، نظریه الزامات اخلاقی و عقلی را در سه حوزه معناشناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی تحلیل و ارزیابی کرده است و ضمن اصرار بر اتقان و عدم تعارض بخش های مختلف این نظریه، نقدهایی بر آن وارد کرده است؛ انحصار عقل در ادراک، قابل تامل است و تاکیدهای قرآنی، روایی و فلسفی بر جایگاه عقل عملی و الزام و تدبیر آن نیز قابل توجه است. با توجه به جایگاه عقل در منابع مختلف و ترسیم دقیق آن، نحوه ادراک ما از احکام عقلی، نیازمند تفصیل بیشتری است که با لحاظ رویکرد مدرکیت عقل، توجیهات مقدر دیدگاه فوق، به سمت تعارضات پیش خواهد رفت؛ اما اگر نگاه به جایگاه عقل تغییر کند، تدقیق اندیشمندان و ازجمله خود استاد لاریجانی در نظریه الزامات اخلاقی و عقلی، مقدمه تسریع در روند رسیدن به نظریه ای جامع در باب نظریه اخلاقی اسلام خواهد شد.

از نگاه منابع دینی، عقل جایگاهی ارزشی دارد. شئون ارزشی عقل هم شامل دریافت و نیل به حقایق امور و ادراکات شایسته و بایسته است، که شان علمی و ادراکی یا به تعبیری عقل نظری خوانده می‌شود، و هم شامل بعث و تحریک عقل و نقش آن در امامت و اداره امور نفوس و ابدان مادی و مثالی موجود در انسان و تدبیر ادراکات و تحریکات نفوس و ابدان و، در پی آن، اراده و صدور فعل ادراکی و تحریکی از نفوس و ابدان است، که شان تحریکی و انگیزشی یا به تعبیری عقل عملی خوانده می‌شود. لازمه فعلیت شان ارزشی عقل در انسان تعلق گوهر عقل به انسان و تعبیه آن در فطرت اوست. عقل فطری تا به وجود انسان تعلق نگیرد (مرتبه آدمیت و وجه تمایز آن با حیوان) و بر نفوس و ابدان موجود در فطرت او اشراف و سلطه فعلی نیابد قوا و جنودش به فعلیت نرسیده، تکمیل نمی‌گردد (مرتبه انسانیّت با درجات آن). افعال و قوای ادراکی و تحریکی نفوس و ابدان تحت امامت و امارت و سلطنت و اداره و تدبیر عقل از بند قوا و جنود جهل و افعال جاهلانه متعلق به نفوس و ابدان به سبب محدودیت‌های ابدان مادی و مثالی و نفوس نباتی و حیوانی، و اقتضائات آنها، از جمله امارت و سلطنت هواها و خواسته‌های نفس امّاره حیوانی، رهایی می‌یابند و به قوای عقل و افعال ادراکی و تحریکی عقلانی مبدّل می‌شوند. افعال ادراکی و تحریکی قوا و جنود عقل نیز قلب حیوانی را تحت تأثیر قرار داده، ادراکات و تحریکات حیوانی و امیال نازل را به ادراکات و تحریکات انسانی و امیال عالی و گرایش‌ها و رانش‌ های متعالی تبدیل می‌سازند و قلب حیوانی را به قلب انسانی تغییر می‌دهند؛ همان‌گونه که در صورت سلطه نفس بر عقل، قوا و افعال عقلانی و انسانی به قوا و افعال جهلانی و حیوانی و شیطانی تبدیل می‌شوند و عقل در سایه آن، تغییر ماهیت داده، به دها و نکرا تبدیل می‌گردد.

مقاله حاضر به ارزيابي تذکير يا تأنيث روح انسان از منظر حکمت متعاليه با تأکيد بر ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي مي‌پردازد. ايشان معتقد است روح، قبل از ورود به عالم دنيا، تذکير و تأنيث ندارد و ضمن پذيرش وجود روح مجرد در عالمي پيش از دنيا، ميان اين ديدگاه و مبناي جسمانيةالحدوث بودنِ روح تعارضي نمي‌بيند. با مقايسه و تطبيق ديدگاه ايشان با ملاصدرا و ديگر فلاسفه صدرايي، با وجود اختلافات ظاهري، موافقت و عدم اختلاف¬نظر بين آنها مشاهده مي‌شود. البته برخي انتقادات نيز به ديدگاه ايشان وارد است؛ از جمله اينکه تأثير تفاوت‌هاي فيزيولوژيک بر روحيات و عقل ناديده گرفته شده است. در نهايت اينکه، روح جنسيت‌پذير نيست و جنسيت پس از شکل‌گيري نطفه در نشئه دنيا صورت مي‌پذيرد.

ولایت امامان دارای دو بعد تکوین و تشریع است. هر کدام از این دو بعد را می‌­توان با رویکردهای عقلی، نقلی و تاریخی بررسی کرد. نوشتار حاضر مسألۀ «ولایت تشریعی امامان» را با رویکرد روایی در حوزۀ گونه­‌های ولایت تشریعی مورد بررسی قرار می‌­دهد. محورهای این پژوهش عبارتند از: ولایت بر تشریع یا تفویض تشریع به امامان، ولایت تفسیری یا مرجعیت علمی و دینی، ولایت اجتماعی یا رهبری و سرپرستی جامعه. متون روایی در تمامی این محورها، ولایت تشریعی را برای ائمه ثابت می‌دانند و در نهایت این اصل را اثبات می‌­کنند که امامان جز در رسالت و نبوت در تمامی شؤون مربوط به ولایت با پیامبر مشترکند.

موضوع رساله، «ترجمه و نقد بخش دوم کتاب The Death of God and the Meaning of Life » نوشته ی جولیان یانگ است. از مسائل مطرح در فلسفه ی دین، معنای زندگی است. از مهمترین بحث های مرتبط با مسأله ی معنای زندگی، ارتباط آن با دین و خداوند است. جولیان یانگ مسأله ی معنای زندگی را بر اساس دیدگاه چند اندیشمند، با توجه به وجود یا عدم وجود خدا، ارزیابی کرده است. این موضوع کتاب را به دو بخش تحت عنوان «پیش از مرگ خدا» و «پس از مرگ خدا» تقسیم می کند. در بخش اول به دیدگاهی فلسفی می پردازد که از افلاطون تا هگل و مارکس ادامه دارد و به نوعی از معنای زندگی، در جهانی دیگر یا در آینده ی همین جهان، باور دارد. بخش دوم، یعنی موضوع رساله، به فیلسوفانی می پردازد که هیچ اعتقادی به چنین معنایی ندارند و با این چالش مواجه هستند که با فقدان دیدگاه مابعدالطبیعی، زندگی چگونه می تواند معنادار باشد. این افراد عبارتند از: نیچه، هایدگر، سارتر، کامو، فوکو و دریدا. در واقع، بخش دوم کتاب واکنش فیلسوفان پساتجدد به فقدان دیدگاه سنتی درباره ی معنای زندگی و در نتیجه پوچ گرایی است. نویسنده نظر هر یک از متفکران را در معنای زندگی بشر در دوران پسامرگ خدا بررسی و رد می کند و در نهایت دیدگاه فلسفه ی متأخر هایدگر را، تحت این عنوان که همه ی انسان ها باید «محافظ» جهان باشند، به عنوان راهی برای یافتن معنای زندگی در فقدان خدا می پذیرد. در بخش نقد و بررسی، نخست به معرفی نویسنده، کتاب و موضوع آن پرداخته ایم و بدین سبب که بیشتر متفکران مطرح شده در بخش دوم اگزیستانسیالیست هستند، توضیحی پیرامون اگزیستانسیالیسم آمده است. در ادامه به علل و عوامل بی معنایی و معناداری زندگی و نیز آثار زندگی معنادارپرداخته ایم. در نهایت به ساختار و محتوای کلی و فصل های بخش دوم توجه شده است و دیدگاه های قابل قبول و غیرقابل قبول نویسنده و متفکران مورد بحث، بررسی شده است.

جریان روشنفکری دینی یکی از جریان های فکری تاحدی تأثیرگذار معاصر میباشد و با وجود طیف های مختلف روشنفکری، میتوان جنبه های مشترکی نیز در این میان پیدا کرد. یکی از شخصیت های این جریان آقای مصطفی ملکیان است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی، درصدد بررسی دیدگاه های مصطفی ملکیان است. ابتدا تلاش شده است تا اجزای مختلف اندیشه وی با مراجعه همدلانه به آثار وی بازخوانی شود. سپس نویسنده، با اندکی تحلیل و بررسی، با نگاهی نقادانه دیدگاه خود را درباره اندیشه های ایشان بیان کرده است.اما از آنجا که در این نوشتار نمیتوان به همه ابعاد اندیشه ایشان اشاره کرد، به ناچار برخی وجوه مهم تر بررسی شده است. اصلیترین دیدگاه ایشان در نظریه عقلانیت و معنویت ارائه شده است. این نظریه نوعی وحدت گرایی تکثرخیز است که به صورتی حداقلی به مسائل معنوی نگریسته و عقلانیت مدرن را پایه اصلی کار خود قرار داده است. یک ویژگی این نظریه، نوعی معنویت گرایی است که وجوه مشترکی با دین دارد، دین نیست، مخالف آن هم نیست، اما همه وجوه آن را نمیپذیرد. این نظریه، مهم ترین وجه دین، یعنی تعبد، را انکار میکند.