جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر عصری یکی از مسائل بحث برانگیز در علوم قرآنی است که مخصوصا در قرون اخیر، معرکه آراء مختلف از طرف مسلمانان و مستشرقین شده است و نظریات مختلف و متضاد نیز در این مورد بیان شده و برخی نیز تا مرز انکار آن پیشرفته‌اند. این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و بررسی و پژوهش متن محور در روایات تفسیری اهل بیت ع، اثبات می‌کند که تاثیر علوم و شبهات و گروه‌ها و عقائد و مسائل رایج عصر یک مفسر، بر تفسیر قرآن ، امری ثابت و رائج و اصیل بوده است، و اگر چه عده‌ای به دلیل افراط در این نوع تفسیر، در دهه‌های اخیر آن را انکار کرده‌اند، ولی روایات متعدد از اهل بیت علیم السلام در منابع تفسیری و روایی نشان می‌دهد که ایشان در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، تفسیری قرآنی، اخلاقی، سیاسی، و حتی ادبی به نوعی تفسیر عصری انجام داده‌اند، از رهگذر تحلیل این روایات، و اثبات عصری بودن شان، اصالت این نوع تفسیر روشن شد.

حدیث توریث انبیا یکی از مواضع اختلاف و چالش میان حدیث‌پژوهان فریقین است. یکی از راویان برجستۀ حدیث مزبور ابوبکر است که پس از رحلت پیامبر2 و مطالبۀ فدک توسط حضرت فاطمهB، با نقل این روایت از پیامبر2، از برگرداندن فدک به آن حضرت خودداری نمود. علمای شیعه به‌منظور ابطال احتجاج خلیفۀ اول، به‌طور کلی روایت وی و سایر راویان این حدیث را در مجامع عامه مجعول دانسته‌اند؛ در مقابل، حدیث‌پژوهان عامه با صحیح خواندن حدیث ابوبکر، نادرستی اجتهاد حضرت فاطمهB را نتیجه گرفته‌اند. ما در این پژوهه روشن شده است که هر دو گروه در این راه به خطا رفته‌اند. به نظر می‌رسد بر اساس برخی شواهد قطعی، روایت توریث انبیاء جعلی نیست و ابوبکر آن را از پیامبر2 شنیده است و افزوده شدن عبارت «ما ترکناه صدقه» به حدیث، از قبیل ادراج در حدیث و کم شدن عبارت «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ...»، معلول بد شنیدن و یا تقطیع حدیث از جانب راوی است؛ اما اجتهاد او به عدم ارث‌گذاری پیامبران باطل است؛ چون فضای اصلی روایت، بحث از شأن پیامبری است که میراث پیامبری‌شان، آموزه‌های معرفتی و احکام دین است و نه مال دنیا.

فضای صدور روایات از مهم‌ترین عوامل مؤثر در فهم سخنان معصومانk به شمار می‌رود. این پژوهش سعی نموده است مبنای شیخ شوشتری را در استفاده از فضای صدور برای فهم حدیث در کارکردهای حدیثی وی شناسایی و معرفی کند. این تحقیق بر پایۀ روش توصیفی و تحلیلی و با گردآوری اطلاعات، مشاهده و فیش‌برداری و با در نظر گرفتن شواهد گوناگون، برخی از آثار حدیثی و رجالی شیخ شوشتری را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. در نهایت معلوم شد که نگاه وی به یک سخن، نگاه ارگانیک بوده و آن را به‌مثابۀ یک دستگاه در کنار دیگر سخنان و قرائن آن دیده و با رویکردی زبان‌شناسانه و استفادۀ گسترده از منابع اهل سنت، از فضای صدور در روند نقد حدیث، بهرۀ فراوانی جسته است؛ به‌طوری که بدین سبب شهرت یافته است.

کی از روایات مطرح و مورد استناد عارفان مسلمان، حدیث «ما رأیت شیئاً الا و رأیت الله فیه» (چیزی را ندیدم مگر آنکه خدا را در آن دیدم) است. این روایت همانندهایی دارد که با واژۀ «قبله»، «معه» و «بعده» در برخی متون هم آمده است. حدیث مورد نظر در نوشته‌های پیشین صوفیان به برخی مشایخ آن‌ها و در دورۀ پسینی، به پیشوای مؤمنان علی ابن ابی طالب(ع) منسوب شده است. این در حالی است که در میراث سترگ و استوار (از منابع درجه اول) شیعه و اهل سنت چنین حدیثی گزارش نشده است. عارفانی در طول تاریخ ـ از حلاج گرفته تا معاصران ـ از این حدیث و بر مبنای واژۀ انتهایی آن برداشت‌هایی هم‌سو با نظریۀ وحدت وجود داشته‌اند. در عرفان اسلامی به‌ویژه از افق اندیشۀ کسانی مانند ابن‌عربی، وحدت وجود وحدت حقیقی اطلاقی است. به این معنا که وجودِ واحد و یگانه، خداست که تجلیات و مظاهر آن دارای کثرت است. برخی عارفان بر اساس آیات قرآن و مستنداتی از برخی نصوص حدیثی، در جهت تحکیم این انگاره (وحدت وجود) بهره گرفته‌اند. نقد و بررسی این روایت از حیث سندی و متنی در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. صرف‌نظر از اینکه این متن با گونه‌های متفاوتش روایتی از پیشوایان دینی نیست، باید گفت گرچه برخی از این برداشت‌ها به‌لحاظ قواعد فهم متن غریب نیست، می‌توان معانی دیگری نیز مطابق با فهم عرفی و قواعد عقلی بر آن حمل کرد.

هدف از دنبال کردن مباحث این پایان نامه ، آشکار کردن یکی از برکات وجودی امامان معصوم شیعه (ع) -در قالب اثبات حدیث شیعه و برکناری آن از یکی از اسباب ضعف حدیث-و نیز تاکید بر دقت بیشتر هنگام استناد به حدیث اهل سنت - و در نتیجه -تسهیل روند اجتهاد است.دراین پایان نامه ، تلاش شده است که پس از تعریف تدلیس ، انواع و حکم آن ، گردآوری نام مدلسان و نشان دادن نمونه های حدیث های مدلسی که در نخستین جلد هر یک از صحاح ششگانه درج شده است ، علل و زمینه های راهیابی تدلیس به این کتابها و سپس ، علل و زمینه های برکناری کتب چهارگانه شیعه را از نارسایی یاد شده مورد بررسی قرار می گیرد.

تفسیر به‌جا مانده از امام‌سجاد?علیه السلام? که به‌صورت روایت به ما رسیده است، علاوه‌بر گونه‌های تفسیری مانند روش قرآن‌به‌قرآن، روش عقلی، تفسیر واژگانی و... مباحثی چون بیان اختلاف قرائت، ترسیم فضای نزول، تأویل و جری‌وتطبیق را نیز دربردارد.اصحاب مفسّر امام‌سجاد?علیه السلام?، از روش‌های قرآن‌به‌قرآن، تفسیر واژگانی، تبیین مصداقی، ترسیم فضای نزول، قرائت و روش روایی استفاده کرده‌اند اما تفسیر بطنی و جری‌و تطبیق در آثارشان دیده نمی‌شود؛ زیرا با توجّه به روایاتی که گویای این است که پیامبر?صلی الله علیه و آله? و امامان‌معصوم?علیهم السلام? منحصراً آگاه به همه‌ی معانی و معارف قرآن‌اند مانند «إنّه لَم یَجمَع القُرآن کُلّه إلا الائمه وَ إنّهم یَعلَمون عِلمَه کُلّه » و آیه‌ی7 آل عمران به ضمیمه‌ی روایاتی که راسخان‌درعلم را به‌خصوص امامان‌معصوم?علیهم السلام? تفسیر کرده‌اند ، علم تأویل و لایه‌برداری از بطون قرآن در انحصار معصومین?علیهم السلام? است و غیرمعصوم نمی‌تواند به آن دست یابد. بنابراین می‌توان گفت مفسّران بعد از امام‌سجاد?علیه السلام? در گونه-های تفسیری که دست‌یابی به آن عمومیّت دارد و در انحصار معصومین نیست، از ایشان تأثیر گرفته‌اند.جریانات عصری امام‌سجاد?علیه السلا م? ، شامل دو بخش می‌شود؛ یکی تفکرات انحرافی زمان امام?علیه السلام? مانند جبرگرایی، یأس و ناامیدی، تشبیه و تجسیم خداوند، ارجاء، غلوّ و تحریف مفهوم امامت است که گاهی، صاحبان این تفکرات انحرافی، به شکل گروه و فرقه درآمده و در کتاب‌های فرقه‌شناسی از آن‌ها یاد شده است. و دیگری، مسایلی که حکومت وقت به‌منظور اهداف خاصّی، آن‌ها را به‌وجود آورده بود؛ مانند برانگیختن بحث خلافت شیخین و ایجاد انحراف در احکام شریعت.امام‌سجاد?علیه السلام? در قالب‌های مختلف، به اصلاح این شبهه‌ها و انحرافات پرداخت. هم‌چنین با بهره‌گیری از دو گونه‌ی استناد به آیات برای بیان حکم فقهی و بیان فلسفه‌ی حکم، پاسخی قرآنی ارایه کرد به کسانی‌که قصد انحراف در احکام شریعت را داشتند.اما با بررسی روایات امام?علیه السلام? مشاهده می‌کنیم که ایشان بیش‌ترین اهتمام را در بحث اثبات مقام امامت برای خود و پدران بزرگوارش داشته است که بیش‌تر در قالب روایات تفسیری ایشان دیده می‌شود و شاید بتوان گفت دلیل این اهتمام این است که ایشان ریشه‌ی تمام انحرافات زمان خویش را دوری از امامت امامان معصوم?علیهم السلام? می‌دانست. ایشان با پرداختن به ریشه‌ی انحرافات، بهترین راه اصلاح جامعه را در پیش گرفت و با تفسیر بطنی آیات و جری‌وتطبیق که غالب روایات تفسیری ایشان را دربرمی‌گیرد، با انحرافات مبارزه کرد.

مواهب علیّه یا تفسیر حسینی از تفاسیر مشهور قرن نهم هجری، تألیف کمال الدّین حسین واعظ کاشفیبه زبان فارسی است. افزون بر مواهب علیّه، وی تفاسیر دیگری به زبان فارسی دارد همانند جواهر التفسیر لتحفه الامیر، جامع الستّین یا تفسیر سوره یوسف. این تفسیر بر مشرب عارفان نوشته شده و البته در عبارت‌پردازی‌های ادبی نیز برجسته بوده و در آن به اقوال عارفان و صوفیان، نظیرِ ابن عربی، قشیری، سنایی، مولوی و عطّار نیشابوری چه در نثر و چه در نظم، فراوان تکیه شده است.در مواهب علیّه تفسیر عرفانی به مثابه یک روش تفسیری دیده می‌شود و مفسر آن، بر این باور است که الهامات و واردات قلبی عارف می‌تواند مقصود الهی از آیات قرآن باشد. علی‌رغم عرفانی بودن تفسیر مواهب علیّه، وجوه کلامی نیز در آن برجسته می‌نماید گرچه نمی‌توان به طور قاطع گفت وی از مشرب کلامی خاصّی مانند کلام شیعی یا معتزلی و یا اشعری دفاع کرده، چرا که رگه‌هایی از هرکدام از این رویکردهای کلامی در آن به چشم می‌خورد و شاید راز قطعی نبودن مذهب وی هم در همین نکته نهفته باشد. با این وصف، بر اساس گزارش افندی، این نکته که فیض کاشانی به توصیه شاه عباس دوم،این تفسیر را اصلاح کرده و نام تنویر المذاهب بر آن نهاده است حاکی از غلبه یافتن اندیشه‌های کلامی اهل سنّت در این تفسیر است. این تنوّع و رویکردهای گونه‌گون کلامی در تفسیر، از یک سو محصولِ پیچیدگی عصر وی و تنوّع نگرش‌های مخاطبانش و استقبال عامّه از این تفسیر و از سوی دیگر کوشش کاشفی برای جلب رضایت همه مخاطبان بوده است. بهره‌گیری از دیدگاه‌های تفسیری کشف الأسرار در فراز و فرودهای تفسیر مواهب، انگاره و فرضیه تأثیرپذیری از این تفسیر کهن و عرفانی را پیش روی محققان قرار داده است. این بهره‌گیری بر اساس نوبه سوم کشف الأسراربوده که یکسر، عرفانی است. تأثیر کشف الأسرار بر مواهب به گونه‌های مختلفصورت گرفته است، از اقتباس عین عبارات یا مضامین آن، همراه با استناد به اقوال بزرگان عارف گرفته، تا تأثیر مبانی عرفانی و مفسران عارف نظیر، تأویل‌گرایی و توجه به جنبه‌های باطنی آیات قرآنی و بسنده نکردن به معنای ظاهری .

خلافت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) و در اختیار گرفتن آن توسط خلفای پیش از امام علی (ع)، موضوعی چالش برانگیز بین شیعه و اهل سنت است که از دیر باز در بسیاری از محافل به صورت مجادلات کلامی و استمداد نابخردانه از ابزاری چون روایات برای غلبه بر حریف بازتاب یافته است. در این بین، ذهن بسیاری از افراد خواسته یا ناخواسته به این سمت می رود که چرا نام حضرت علی (ع) و تصریح به ولایت ایشان با توجه به نقش تکمیل کننده آن برای اسلام و مسلمانی که پیام آیه تبلیغ نیز هست، در قرآن یاد نشده است. بر این اساس شاید برخی از افراط گرایان درصدد برآیند تا با استفاده از روایاتی نایاب، تصور وجود نام ائمه در قرآن را به شکل حقیقتی قابل باور جلوه دهند.در این پژوهش با بررسی چند روایت در این زمینه، به وجود غالیان و افراد مجهول در سند روایات پی می بریم و با توجه به معنای اصلی هم خانواده واژه هایی چون اقرا، تنزیل و نگاهی به ساختار مصاحف به معنایی جز معنای اصطلاحی آن دست می یابیم. پس از آن، قرائن و نشانه ها و حکمت های چندی در نبود نام ائمه (ع) در قرآن را بازگو و در نتیجه تلاش بیهوده قائلان به وجود نام ائمه (ع) در قرآن را روشن خواهیم ساخت.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.