جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان ادیبانه و هنرمندانه‌ی معانی و مفاهیم قرآن کریم یکی از دلایل اعجاز بیانی این کتاب آسمانی است. زیبایی قرآن چه از نظر مفاهیم آن و چه از نظر ظاهر و ساختار سوره‌ها شگفت‌انگیز است. بیان دل‌نشین آیه‌ها، تعبیرهای زیبا و لطیف و به کارگیری صنایع ادبی و بلاغی به قرآن جلوه و طراوت خاصی بخشیده که کنایه و مجاز از ظریف‌‌ترین و لطیف‌ترین آن‌ها می‌باشند. بیان مبهم و پوشیده‌ی حقایق، به ظاهر آیه‌ها صورتی ادبی می‌بخشد که مخاطب به مدد قوه‌ی ذوق و لطافت طبع خویش، به درک و کشف نکات نهفته در باطن آن‌ها پی می‌برد و پرده از صورت ظاهری کلام برمی‌دارد. تحلیل شواهد قرآنی ثابت می‌کند که قرآن کریم به این جنبه‌ی بلاغت اهتمام خاصی نشان داده و با به‌کارگیری اسالیب علم بیان به‌خصوص در الفاظ دال بر جوارح انسان و همچنین عمل‌کردهای مربوط به هر یک از این اعضاء، سعی در تبیین نقش موثر آن‌ها در جهت هدایت و کمال انسان دارد. در پژوهش پیش رو با نگاهی گذرا بر ویژگی‌های زبان قرآن و تبیین کاربست تعابیر مجازی، واژگانی از قرآن را که بر اندام انسان دلالت دارند، برگزیده و با بهره‌گیری از مراجع لغوی و تفسیری، معنای حقیقی و مجازی این قبیل کلمات و انگیزه‌ی استخدام آن‌ها تبیین شده است و معلوم گشته که کاربست این کلمات و بیان عارضه‌هایی مانند «وقر»، «عمه» و «عمی» با روح کلی قرآن که هدایت انسان است هماهنگی دارد.

انسان در مقام سوژه یا فاعل شناسا در طول تاریخ اندیشه فراز و فرودهای زیادی داشته است. عقلانیت دوران کلاسیک به صورت نظام مند، مخصوصاً در فلسفه یونان باستان، به شکلی تکوین یافت که سوژه نقشی محوری در آن ایفا می کرد. سوژه پس از افت و خیزهای فراوان، دوباره در دوران مدرن به جایگاهی برتر و استعلایی دست یافت. با آنکه سوبژکتیویته در دوران مدرن جایگاه و موقعیت ممتازی یافته و مشخصه شاخص این دوران شد، اما برخی برآنند که عقلانیّت خودبنیاد این دوران ریشه در زمانه ای بس کهن تر به ویژه یونان باستان و تأملات آن دوران دارد. این گفته بیش از پیش این دیدگاه را تقویت می کند که مدرنیته بیش از آنکه حاصل تعارض و برخورد با سنّت باشد، بازخوانی و تفسیری مجدد از اندیشه های دوران باستان بوده است. بدین سبب می-توان این پدیده و رخداد مهم بشری را بازگشت به برخی از مبادی آن، با خوانشی انتقادی دانست که طبیعتاً به اخذ برخی بخش ها و کنار نهادن بخش هایی دیگر انجامید. مدرنیته در مسیر خود با چالش های مهمی در زمینه تحقق آرمان ها و منویاتش مواجه شد که بخشی از آنها متوجه سوژه بود، چرا که سوژه مدرنیته اقتدار و نیز توان بالای خویش در برآورده ساختن اهداف تعیین شده را از دست داده بود و اندیشمندان و نحله های مختلف فکری از منتقدان این دوره، صراحتاً مرگ سوژه را اعلام نمودند. از نظر ایشان سوژه وجه خاصی از انسان بودگی تلقی می شد که در مدرنیته سربرآورد و بسیاری از وجوه انسانی بدان فروکاسته شد و در نتیجه روابط سوژه با دیگری اعم از طبیعت، جامعه، الهیات و نیز همنوعانش را تحت تأثیر قرار داد. یورگن هابرماس ضمن نقد وجوهی از مدرنیته، ناکامی آن را ناشی از اجرای ناقص ظرفیت های نهفته در آن دانسته و از این رو برآن است که همچنان می توان از ظرفیت های مغفول مانده و یا سرکوب شده آن برای پروژه رهایی انسانها استفاده نمود. راه حل وی در ارائه بدیل مهمی ذیل عنوان عقلانیّت ارتباطی و مقوله بین-الاذهانیت است که به کمک آن سوژه ، البته با نگاهی منتقدانه که ناشی از تعلّق خاطر وی به اندیشه انتقادی است، احیاء می شود؛ سوژه ای که با تأمل در خویشتن ضمن ارتقاء ظرفیت های ارتباطی اش از طریق زبان، به محدودیت ها و محذوریت هایش هم واقف است و با پایین آمدن از حوزه های استعلایی در متن روابط واقعی به هویت خود شکل و قوام می بخشد.

مقاله حاضر به تبیین تجربه عرفانی و بیان پارادوکسی می پردازد؛ در بخش اول به کارکرد اصلی این دو مقوله، در حوزه بیان توجه دارد که خارج کردن زبان از حالت اعتیادی و مرده و بخشیدن زندگی به آن است؛ در نتیجه سخن گفتن به زبانی حقیقی و از روی صدق و یکی کردن دل و زبان. در بخش دیگر به این سوال های مهم پاسخ می دهند که آیا متناقض نمایی خصوصیت ذاتی تجربه عرفانی است و آیا محتوای تجربه عرفانی فقط با بیان پارادوکسی قابل انتقال است یا می توان همان تجربه را بی آنکه محتوایش از دست برود با بیان غیر پارادوکسی ارائه کرد؟ برای پاسخ به این سوال ها، ابتدا نظریات گوناگونی را که در این باره وجود دارد ارائه می کند که بعضی از این نظریات، معتقدند پارادوکس های موجود در آثار عرفانی صرفا لفظی اند و بعضی دیگر، متناقض نمایی آثار عرفانی را محصول ناتوانی زبان در بیان تجارب عرفانی معرفی می کنند؛ اما پس از رد این گونه نظریات به این نتیجه می رسد که زبان عارفان تنها به این جهت، متناقض نماست که تجربه شان متناقض نماست و زبان، تجربه را درست منعکس می کند. در پایان نیز توصیف آخرین مرحله کمال زبان عرفانی – تجربه دیدار با خدا در سخن؛ یعنی، تجربه شطح که نقطه غایی پیوند تجربه عرفانی و بیان پارادوکسی است – می پردازد.