جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالب كتاب به طور كلى به 6 بخش تقسيم مى‌شود: 1- امور عامه، 2- توحيد، 3- عدل، 4- نبوت، 5- امامت، 6- معاد و هر بخش داراى فصولى است كه مجموعا 13 فصل مى‌شود. الفصل الاول، تقسيم المعلومات؛ كه در این بخش مؤلف معلومات را به موجود و معدوم تقسيم نموده و هر كدام از آنها را به ذهنى و خارجى تقسيم مى‌كند. او واجب و ممكن را از اقسام موجود و معدوم خارجى به حساب مى‌آورد. الفصل الثانى، اقسام الممكنات؛ او ممكنات را به جوهر و عرض تقسيم كرده و مقصود متكلمین را از جوهر و عرض بيان مى‌كند. الفصل الثالث، احكام المعلومات؛ مباحثى كه ذيل این فصل مطرح شده، عبارتند از: 1- زيادة الوجود على الماهية؛ 2-اشتراك الوجود؛ 3- بداهة مفهوم الوجود و العدم و الوجوب و الامتناع و الامكان؛ 4- كون الوجوب و الامتناع و الامكان من الاعتبارات العقلية. الفصل الرابع، احكام الموجودات؛ مباحثى كه ذيل این فصل مطرح مى‌شود، عبارتند از: 1- الجوهر الفرد؛ 2- احكام الجواهر مثل تماثل الاجسام، بقاء الاجسام، استحالة تداخل الاجسام و... 3- احكام خاصة للاعراض؛ 4- احكام عامة للاعراض؛ 5-الاحكام المشتركة بين الجواهر و الاعراض مثل مبحث التقابل، الوحدة و الكثرة، القديم و الحادث، العلة و المعلول، الجزئى و الكلى. مؤلف مجموع مباحث امور عامه را در این چهار فصل بيان مى‌كند و از فصل پنجم به بعد به تبيين اصول پنجگانه مى‌پردازد. الفصل الخامس، اثبات واجب‌الوجود؛ به مباحثى كه ذيل این فصل آمده‌اند و عبارتند از: 1- اثباته تعالى؛ 2- اثبات قدرته تعالى؛ 3- اثبات علمه تعالى؛ 4- اثبات حياته تعالى؛ 5- اثبات ارادته تعالى؛ 6- اثبات ادراكه تعالى؛ 7-اثبات تكلمه تعالى. الفصل السادس، احكام صفاته تعالى؛ مباحث این فصل عبارتند از: 1- كيفية بقائه تعالى؛ 2- نفى المعانى و الاحوال؛ 3- كيفية ارادته تعالى؛ 4- حدوث كلامه تعالى؛ 5- صدق كلامه‌تعالى؛ 6- ازلية صفاته تعالى. الفصل السابع، فيما يستحيل عليه تعالى؛ مباحثى كه ذيل این فصل آمده‌اند، چنين است: 1- لا مثل له تعالى؛ 2- استحالة التركيب في ذاته تعالى؛ 3- استحالة التحيز له تعالى؛ 4- ليس في جهة من الجهات؛ 5- استحالة قيام الحوادث بذاته؛ 6- كونه غنيا؛ 7- ان حقيقته تعالى غير معلومة للبشر؛ 8-استحالة رؤيته؛ 9- كونه تعالى واحدا. مؤلف در این سه فصل مباحث توحيد را تمام كرده، وجود بارى تعالى و صفاتش را در فصل 5 اثبات مى‌كند. در فصل 6 احكام این صفات را بيان نموده و در فصل 7 صفات سلبيه را مى‌شمارد. الفصل الثامن، العدل مباحثى كه ذيل عدل مطرح شده‌اند، عبارتند از: 1- اقسام الفعل؛ 2- الحسن و القبح؛ 3- انه تعالى لا يفعل القبيح؛ 4- خلق الاعمال؛ 5- ارادته تعالى للطاعات و كراهته للمعاصى. الفصل التاسع، فروع العدل مؤلف مباحث ذيل را تحت عنوان فروع العدل مطرح مى‌كنند: 1- التكليف؛ 2- اللطف؛ 3- الألم؛ 4- الاعواض؛ 5- الارزاق و الاجال و الاسعار. الفصل العاشر النبوة، مباحثى كه ذيل عنوان النبوة آمده‌اند، عبارتند از: 1- تعريف النبى؛ 2- وجوب عصمته؛ 3- طريق معرفته؛ 4- اثبات نبوة محمد(ص)؛ 5- اشرفية الانبياء من الملائكة. مؤلف برای نبوت عامه و خاصه تنها یک فصل اختصاص داده و تمام مسائل نبوت خاصه را در یک مبحث بيان مى‌كند. الفصل الحادى عشر، الامامة مباحثى كه ذيل عنوان الامامة مطرح شده است، عبارتند از: 1- تعريف الامامة؛ 2- صفات الامام؛ 3- اثبات امامة على(ع)؛ 4- اثبات امامة باقى الائمة(ع). الفصل الثانى عشر، الامر بالمعروف و النهى عن المنكر؛ مباحثى كه ذيل این عنوان آمده‌اند؛ عبارتند از: 1- تعريف الامر بالمعروف و النهى عن المنكر؛ 2- لمیة وجوبهما؛ 3- هل هو واجب بالسمع او بالعقل أو بهما؛ 4- شرائطهما؛ 5- وجوبهما كفائى او عينى. الفصل الثالث عشر، المعاد مباحثى كه ذيل معاد مطرح شده است؛ عبارتند از: 1- حقيقة الانسان؛ 2- اعادة المعدوم؛ 3- صحة عدم العالم؛ 4- امكان خلق عالم آخر؛ 5- وجوب انقطاع التكليف؛ 6- اثبات المعاد البدنى؛ 7- استحقاق المطيع للثواب و المعاصى للعقاب؛ 8- فروع الثواب و العقاب كه عبارت از مباحثى؛ همچون دوام الثواب و العقاب، جواز توقف الثواب على الشرط، اشتراط استحقاق الثواب بالموافاة، الاحباط و التكفير، الشفاعة و... 9- التوبه؛ 10- الايمان و الكفر و الفسق و النفاق. علامه در این كتاب همۀ مباحث كلامى را به صورت اختصار بيان كرده است و شارح آنها را به صورت «قال أقول» شرح كرده است. شارح ابتدا كلام ماتن را بيان مى‌كند. بعد به تفصيل توضيح مى‌دهد. توضيحات شارح ناظر بر محتواى متن است و به توضيح الفاظ متن نمى‌پردازد. بر كتاب نهج المسترشدين گرچه شروح متعددى نوشته شده است؛ اما ارشاد الطالبين فاضل مقداد در بين آنها از متانت ویژه‌اى برخوردار بوده و مورد توجه علماء واقع شده است.

یکی از مسایل فلسفه‌اسلامی که نتیجه برخی مباحثات و منازعات عقیدتی مشارب فکری در میان اندیشمندان کلام اسلامی بوده است و دامنه آن مباحث هستی شناختی فیلسوفان را نیز درگیر خود نمود مساله «شیئیت معدوم» و اصولا تمایز یا عدم تمایز میان موجود و شیء است. معتزله با انگیزه تصحیح علم ازلی الهی به ممکنات و برداشت نادرست از آموزه‌های افلاطونی- ارسطویی قائل بر شیئیت معدوم شدند. فارغ از بررسی ادله مثبتین و منکرین، نگاه تحلیلی و تاریخی به این مساله نشان از شکاف و اختلاف هستی‌شناختی نه پیرامون الفاظ بلکه در شناخت مبادی تصوری این معانی در میان معتزله، عرفا و فیلسوفان است و از این رو می توان گفت موضوع این دو مفهوم هم به لحاظ ساختار و هم به لحاظ محتوای از اختلاف زیادی برخوردار است. این مقاله نشان می‌دهد که غفلت از حقیقت وجود و نگاه ماهوی به هستی- هستی مملو از اشیاء متباین و منفک از هم- منشاء ایجاد دو تصویر متفاوت معتزله و فلاسفه به مسئله معدوم، زیادت وجود بر ماهیت، نوع رابطه وجود و ماهیت و همچنین علم و فاعلیت الهی در ارتباط با ممکنات شده است.

كشف المراد شرح فارسی تجريد الإعتقاد، علامۀ ابوالحسن شعرانى، در واقع شرحى است كه مرحوم علامه شعرانى بر كتاب تجريد خواجه نصيرالدين طوسى در سال 1492ق نوشته است. مؤلف خود در مقدمه مى‌گويد ما در شرح خود بر كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد و علامه حلّى عنايت تمام داشتيم، حتى شارح نام كتاب را شرح تجريد الاعتقاد مى‌گذارد، چون مرحوم علاّمۀ حلّى اين چنين آورده است و الاّ خود خواجه نصير در متن دارد؛ سميّته تجريد العقائد. البته ناگفته نماند در مورد اين كتاب غالبا نام تجريد الكلام يا تجريد به كار رفته است. لكن اين اثرپذيرى شارح از علاّمه حلى را نمايان مى‌سازد كه همان نامى را به كار مى‌برد كه ايشان به كار برده‌اند. علاّمه شعرانى انگيزۀ خود را از تأليف اين كتاب نياز مبرم اهل زمانه به اصول دين مى‌داند و علم اصول دين را علمى منسوخ شده مى‌شمارد و مى‌فرمايد امروزه مردم دنبال علومى هستند كه به دنياى آنان سود بيشترى داشته باشد ايشان اضافه مى‌كنند مسلمان بايد اصول دين را از روى دليل بداند؛ ولى دانستن دلائل فروعات فقهى بر كسى لازم نمى‌باشد وى علت عمل نكردن كامل به فقه را نيز اسلام ظاهرى مردم مى‌داند و مى‌فرمايد ايمان به غيب با علم به اصول دين حاصل مى‌شود كه نتيجه‌اش مى‌شود، عمل كردن كامل به فروعات دين. مرحوم شعرانى پايه و اساس اصول دين را عقل مى‌داند و مى‌گويد براى اثبات نبوت بايد اول وجود خدا ثابت شود و اثبات امامت بستگى به اثبات نبوت دارد همين طور اثبات معاد. پس در واقع همۀ اصول به اثبات توحيد برمى‌گردد و وجود خدا با چيزى غير از عقل ثابت نمى‌گردد، به همين دليل است كه ايشان آشنايى با علوم عقلى را بر طلاب علوم دينى براى مواجهه با بى‌دينان از اوجب واجبات مى‌شمارد و كتاب تجريد را كتابى منحصر به فرد مى‌داند كه آموختن آن بر هاديان طريق امامت واجب عينى مى‌باشد.

یکی از حلقات اندیشه‌‌ای علوم انسانی ساحت انسان‌شناساسانۀ آن است. در ترسیم نظام هنجاری و فلسفۀ ارزش نیز یافته‌های انسان‌شناسانۀ فلسفی‌‌، کلامی و تجربی بسیار تعیین‌کننده‌اند. در این مقاله که به بخشی از این برنامۀ پژوهشی می‌پردازد‌‌، پرسش اصلی این است که قوای نظری و عملی نفس ناطقه، چه نقش و تأثیری در شکل‌‌‌‌‌گیری نظام تشریعی حق‌ها و تکلیف‌های انسانی دارند؟ پاسخ به این پرسش، هدف این نوشتار است که از سویی به پژوهش‌های فلسفی۔کلامی و از جانب دیگر به فلسفۀ ارزش و به‌ ‌ویژه ارزش‌های اخلاقی و حقوقی پیوند خورده است. این بررسی ناگزیر به شیوۀ تحلیلی و تطبیقی به انجام خواهد رسید‌ و با توجه به دامنۀ گستردۀ این پرسش‌‌، لاجرم قلمرو آن به آرای سه صاحب‌نظر برجسته ؛ یعنی خواجه نصیر الدین طوسی‌‌، علامه حلّی‌‌ و ملاصدرا محدود می‌شود. ترتیب منطقی اقتضاء می‌کند که پس از طرح مسئله‌‌، نخست مبادی تصوری و تصدیقی آن تبیین شود و سپس چرایی و چگونگی ابتنای هریک از حق و تکلیف بر قوای نظری و عملی نفس انسانی جداگانه شرح داده شود. حاصل این مطالعه ثابت می‌کند که بدون وجود قوای نظری و عملی در نفس انسانی نظام تشریعی حق و تکلیف مصداق ندارد و قابل توجیه نیست.

کتاب «کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین» تالیف حسن بن یوسف حلی است. علامه در مقدمه بیان کرده که اولجایتو (حاکم مغولی که به برکت علامه و برخی دیگر از علمای شیعه به تشیع گرائید) از او خواسته است در فضائل حضرت علی (ع) کتابی تدوین کند و او پذیرفته و کتابی مختصر نوشته است. مؤلف، کتاب را به یک مقدمه و ۴ فصل تقسیم کرده است: فصل اول درباره فضائل امیر المومنین (ع) قبل از ولادت. فصل دوم هنگام خلقت و ولادت امام (ع). فصل سوم در فضائل آن حضرت در دوران کمال و بلوغ، که خود به دو باب تقسیم شده است: الف- اوصاف و فضائل درونی و شخصی، ب-فضائل بیرونی مانند آیات نازله در شأن حضرتش و روایات پیامبر (ص) در مورد ایشان. فصل چهارم در فضائل امیرالمؤمنین (ع) بعد از وفات. علامه حلی برای هر مبحث جزئی، عنوان مستقلی آورده و حتی برای هر روایت، یک عنوان زده که جستجوی مطالب را آسان کرده است.

كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد(مع التعليقات)، توسط علامه حلى، به زبان عربى و در موضوع كلام اسلامى، به انگيزه حل مشكلات و باز كردن پيچيدگى‌هاى عبارات تجريد الاعتقاد خواجه نصيرالدين طوسى، تأليف شده است. تعليقات استاد حسن‌زاده آملى بر اين كتاب، در آخر آن ذكر شده است. فاضل قوشچى، در اهميت اين كتاب، مى‌گويد: اگر كشف المراد علاّمه نبود، ما نظريّات خواجه طوسى را درك نمى‌كرديم.

بهره گیری از عقل و تفکر عقلی و اعتبار آن در معارف دینی، مسئله ای است که از دیرباز در قلمرو اندیشة دینی کانون توجه بوده است. در قلمرو اسلامی، مکاتب گوناگون کلامی نه تنها اعتبار عقل و تفکر عقلی را به منزلة منبعی برای رسیدن به معارف دینی به رسمیت میشناسند، بهره گیری از عقل را در این زمینه واجب میدانند. متکلمان برای اثبات این امر استدلال هایی نیز ترتیب داده اند. البته دربارة اینکه وجوب نظر از احکام عقلی است یا سمعی، میان متکلمان عدلیه و اشاعره اختلاف نظر دیده میشود. در این مقاله استدلال های متکلمان مسلمان بر وجوب تمسک به عقل (وجوب نظر) در قلمرو معارف دینی، و عقلی یا سمعی بودن آن از نظر ایشان، ارزیابی شده است. روش کار به این گونه است که نخست داده ها با مراجعه به منابع دست اول کلامی جمع آوری میشود و سپس کانون تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. با بررسیهای انجام شده به این نتیجه میرسیم که دربارة وجوب نظر تنها یکی از استدلال ها درست است و همچنین وجوب عقلی نظر، تأیید میشود.