جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله‌ی حاضر نشان می‌دهد که چگونه میشل فوکو در آثار پایانی خود با رجوع به برخی آموزه‌های روشنگری به هنر آفرینش خویشتن روی می‌آورد. بازاندیشی مفاهیم اساسی روشنگری در فوکوی متأخر با درک تازه‌ای از کانت و سوژه همراه است. با جای دادن نظریه‌های زیبایی‌شناسی مرتبط با نفس در متن تفکر روشنگری، فوکو نشان می‌دهد که نه تنها او ارزش‌های روشنگری را نادیده نمی‌گیرد، بلکه به بازسازی برخی از این مفاهیم می‌پردازد. بازتاب چنین نگرشی خود را در اخلاق به معنای رابطه با خویشتن نشان می‌دهد. صورتبندی چنین اخلاقی به مدد پژوهش‌های فوکو در مورد اخلاقیات در یونان و روم از یک طرف، و رجوع به آموزه‌های نیچه و شارل بودلر از طرف دیگر ممکن می‌شود. اخلاقیات در جهان باستان در پی ارائه‌ی شیوه‌ای ‌برای پرورش خلاقیت افراد است که آنها را ابتدا با اکنونِ خویش و سپس با خویشتنِ خویش مواجه کند تا فرد بتواند به‌گونه‌ای دیگر بیاندیشید، زندگی خود را دگرگون کند و خود را بیافریند. بودلر نیز مدرن بودن را خلاقیت و پویایی معنا می‌کند و معتقد است زندگی انسان نیز باید مانند اثر هنری با خلق خویشتن و تغییر همراه باشد. در این مقاله در صدد هستیم به بررسی خودآفرینی و زیست زیبا بپردازیم.

مقاله حاضر تحت عنوان "روشنگری چیست؟" اثر ایمانوئل کانت، به تبیین ماهیت روشنگری، آزادی، انقلاب، قانون گذاری، فرمانروایی و کشورداری پرداخته است.

مسیحیت در آغاز دینی ساده و آمیخته با دستورات ساده تربیتی بود. ولی به تدریج بحث و استدلال در باب مسائل ایمانی در بین متألهین رواج یافت. این عقلگرائی در ابتدا تحت نظر و در خدمت ایمان بود. از اواخر قرون وسطی به کارگیری عقل به عنوان روشی برای دفاع و درک عمیق‌تر ایمان مسیحی وارد الهیات شد. با شروع رنسانس به دلیل وقوع جریاناتی چون اومانیسم و انقلاب علمی، عقل استقلال خود را به دست آورد و به عنوان رقیبی برای الهیات ظاهر گردید. الهیات وحیانی در موضع دفاع قرار گرفت. درعصر روشنگری، عقل گرائی اندیشمندان این عصر، به دین باوری که تنها مبتنی بر عقل خود انسان به نحوی که رها از هرگونه واسطه‌ای بین انسان و خداوند باشد منجر شد. در این چهارچوب، انسان، خدا، دین و هر چیز مورد اهمیت تعریفی دوباره یافت. پژوهش حاضر با هدف، بررسی دیانت مبتنی بر عقل در مسیحیت عصر روشنگری به شیوه‌ای توصیفی- تاریخی تدوین گردیده است. این اثر جریانات عقل‌گرائی مسیحیت را از آغاز و با تأکید بر دیدگاه‌های عصر روشنگری مورد برررسی قرارداده و به بررسی عوامل زمینه ساز و دیدگاه‌های افراد تأثیرگذار در این جریانات و به خصوص جریان موسوم به دئیسم پرداخته است.

نویسنده در این کتاب، ضمن معرفی نظریه‌های موجود دربارة رابطة ایمان و عقل به طرح سه دیدگاه بینه‌جویی کلاسیک؛ بینه‌جویی خداباورانه و معرفت‌شناسی اصلاح شده یا ایمان‌گرایی در این حوزه می‌پردازد و پس از نقد دو دیدگاه نخست، معقول‌بودن باور دینی را براساس معرفت‌شناسی اصلاح شده اثبات می‌کند. وی بدین منظور نمونه‌های سنّتی و جدید از ساختار معرفتی عقلی انسان، یعنی «مبناگروی کلاسیک» و «مبناگروی ریدی» را معرفی می‌کند. در واقع نگارنده باور به خدا را در زمرة باورهای پایة انسان قرار می‌دهد که به تأیید یا برهان، دلیل، قرینه و در یک کلام بینه نیاز ندارد. شایان ذکر است در این راستا نظرگاه منتقدانی چون «ویلیام جیمز» و «الوین پلانتینگا» نیز مورد توجه قرار گرفته است.

مکتب فرانکفورت یا نظریه‌ی انتقادی یکی از جبهه‌های اصلی جنبش ضدروشنگری معاصر را تشکیل می‌دهد. هورکهایمر و آدورنو، دو نظریه‌پرداز مهم این مکتب، نشان می‌دهند که روشنگری در فرآیندی دیالکتیکی تیشه به ریشه‌ی خود می‌زند و بنیان ارزش‌های خود را سست می‌کند. از نظر ایشان، غلبه‌ی عقل ابزاری، که محصول گسترش دیالکتیکی روشنگری بوده است، هرگونه مبنای عینی برای تعهد به آرمان‌هایی چون آزادی، برابری، و حقوق بشر را زائل کرده است. ایشان روی آوردن روشنگری و فرزند خلف آن، یعنی لیبرالیسم، به فلسفه‌ی پراگماتیستی را نشان از ورشکستگی فکری روشنگری می‌دانند. در این مقاله می‌کوشم پس از شرح انتقادهای ایشان، از منظر یکی از مدافعان معاصر روشنگری، ریچارد رورتی، آن انتقادها را پاسخ دهم. رورتی روی گردادن لیبرالیسم از عقل‌باوری و روی آوردن آن به تاریخ‌گرایی و پراگماتیسم را نشان از به بلوغ رسیدن روشنگری در یک فرآیند خودشکنی و خودسازی می‌داند. در ادامه می‌کوشم بر مبنای دیدگاه پراگماتیستی او نشان دهم که لیبرالیسم پراگماتیک معاصر از اتهام وادادگی در برابر وضع موجود مبرا است و توانسته است با نقد وضع موجود بر اساس اهداف و آرمان‌هایی که بیش از همه با هویت‌ها و سنت‌های ریشه‌دار ما گره خورده‌اند، موضعی انتقادی در برابر کاستی‌های آن بگیرد و راهنمایی برای تحقق وضع آرمانی در وضع موجود فراهم کند. اما تفسیر پراگماتیستی خود رورتی از لیبرالیسم نیز با نقطه‌ضعف‌هایی روبه‌روست که می‌کوشم در پایان مقاله به طور گذرا به آن‌ها اشاره کنم.

در حوزه شناخت، حاصل عصر روشنگری را به اعتباری می توان در دو امر خلاصه کرد: 1- نقادی بر بنیاد عقل 2- تلقی مکانیکی از طبیعت. در سایه دو نگاه مذکور، روشنگری دچار بحران شد. در کمین نقادی شکاکیت نشسته بود و در کمین تلقی مکانیکی از طبیعت، اصالت ماده. شکاکیت باورهای متعارف انسان را در خصوص واقعیت مستقل از خویش سست می کرد و اصالت ماده باور به آزادی، خلود نفس و مانند آن را تهدید می کرد. لذا مساله این بود که نقادی از شکاکیت و اصالت طبیعت از اصالت ماده نجات یابد. کانت با ایده آلیسم استعلایی، یعنی با ایجاد نسبتی بین عینیت و علیت، درصدد گذشت از این مساله بود. تقلا و تمنای کانت با همه سترگی آن در زمان خویش، مورد پرسش قرار گرفت. مقاله حاضر بعد از مقدمه و طرح مساله به بررسی این امر پرداخته است.

گرچه سر والتر اسکات معمولا به عنوان یک نویسنده رمانتیک شناخته شده است، لکن تحلیل رمانتیسم ادعا شده او نشان دهنده این امر است که این سخن سطحی است: اندیشه او عمیقا تحت تاثیر مفاهیم روشنگری اسکاتلندی و نئوکلاسیسم است. بسیاری از رمان های سر والتر اسکات بیشتر در عکس العمل به انقلاب مشروطه سال 1688 میلادی بریتانیا و معاهده اتحاد سیاسی بین انگلستان و اسکاتلند نوشته شده است تا انقلاب فرانسه. این معاهده بر فرهنگ اسکاتلند در قرن هجدهم میلادی تاثیر گذاشت. یکی از نتایج آن گسترش تاریخ نگاری و فلسفه تاریخ روشنگری اسکاتلندی بود که بنیان نظام مند کردن تاریخ نزد والتر اسکات را شکل می دهد. طرح های داستانی والتر اسکات به عنوان وسیله ای برای آزمون و بررسی جوامع گوناگون در مراحل مختلف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی عمل می کند. این طرح ها همچنین قدر ارزش های نئوکلاسیک گرانبهایی همچون برتری عقل بر احساس و اهمیت خویشتن داری و میانه روی را می آموزند. توجه والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت فرهنگی نشات می گیرد. علاوه بر این، گریز زدن های او در روایت ها شاهدی برای دل مشغولی رمانتیکی به خویشتن نیست، بلکه تحولی است در شیوه ادبی بریتانیایی قرن هجدهم میلادی.

یوهان گوتفرید فن هردر به عنوان متفکری برجسته در زمینه تاریخ حیات انسانی و به عنوان چهره ای در زمانه روشنگری قرن هیجدهم و پیامد های فکری-فرهنگی آن، به نحوی خاص به دوره ها و اعصار تاریخ توجه می‌کند و بر خلاف تلقی رایج عقل باورانه که با اصول کلی پیش می رود، نگرشی متفاوت در مورد ماهیت انسانی و ایده ها و رویکردهای تاریخی عرضه می‌کند. وی بر حالات درونی انسانها در تاریخ توجه کرده و بر عواملی چون زبان، فرهنگ و دین به عنوان عوامل فردیت و تشخص گروهها و جوامع انسانی تأکید می‌کند. در بررسی تاریخ، وی خواستار همفکری و همدردی با تمام اقوام و ملتها و فرهنگها می‌باشد و با این رویکرد در پی طرحی کلی برای معنا و مفهوم تحول و تکامل در حیات تاریخی می‌باشد. نزد او، جنبه های فرهنگی شخصیت انسانی اولویت یافته، به دستاورد بشری در هر مقطع زمانی و مکانی به دیده احترام نگریسته و در زمینه انسان شناسی عوامل یاد شده را دخالت داده است.بدین معنا توجه خاص کرده است. دستاورد اصلی وی درک و فهم بی واسطه پدیده های تاریخی است و بنابراین به متن تجارب تاریخی وارد شده و با درکی عینی و ملموس، حوزه حیات خاص انسانی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در زمینه فرهنگ، وی به نظریه نسبی انگاری فرهنگی متمایل است و حرکت کلی پدیده های تاریخی را مطابق مشیت الهی مورد تبیین قرار داده، حرکت حیات انسانی را رو به سوی تحول و تکامل می‌داند. لازم به ذکر است که تلقی تاریخی هردر، علاوه بر تقدم زمانی نسبت به هگل، در اصل متفاوت از اوست، زیرا تلقی هردر از عقل و تاریخ، در نسبت کامل با انسانیت و سعادت بشری معنا و مفهوم پیدا می‌کند.