جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفاعت در لغت: شفاعت از ماده ( شفع) است که در سنت به معنای ( جفت شدن) با چیزی است. و در اصطلاح شرعی و مذهبی شفاعت در آن جا مطرح می شود که شخصی در نزد خداوند برای دیگری طلب مغفرت و آمرزش نماید و یا بخواهد عتابی که در اثر گناه متوجه نفس گنهکار شده از او برداشته شود و یا تخفیف یابد. در این حال شخص گنهکار، شفاعت شونده و ذات مقدس پروردگار پذیرنده شفاعت خواهد بود. بنابراین شفاعت شامل قیامت و پیامبران نمی شود بلکه در همین دنیا کارهایی است که اگر ما انجام دهیم، خود شفاعت است مثل توبه از گناه، خود از شفیعان است چون باعث آمرزش گناه است و در بسیاری از آیات قرآن کریم ما را بدان دعوت کرده است دوم ایمان که موجب مغفرت از کفر است سوم عمل صالح که موجب مغفرت از اعمال صالح است. بنابراین شفاعت را از طریق آیات و روایات می توان اثبات کرد. شفاعت در قرآن حقیقت دارد طبق آیه قرآن و چه بسیار فرشتگانی که در آسمان هستند و به هیچ وجه شفاعتشان سودی ندارد مگر بعد از آنکه خداوند نسبت به هر کس که بخواهد و بپسندد، اذن در شفاعت را بدهد. با توجه به اینکه در قرآن آیات متعددی در مورد شفاعت می باشد و همچنین روایت های متعددی از معصومین در مورد شفاعت نقل شد پس یک نتیجه کاملی که بدست می آید این است که شفاعت هم از نظر شیعه و هم تسنن پذیرفته است.

موضوع پژوهش حاضر بررسی مسأله شفاعت از دیدگاه قرآن و سنت است. شفاعت یکی از باورهای عمیق شیعه می باشد، امّا این باور گاهی با تصورات غلط مورد خدشه قرار گرفته است. عده ای گمان می کنند به صرف شیعه بودن و انجام عملی خاص مورد شفاعت قرار می گیرند و در انجام تکالیف الهی و اوامر و نواهی خدای سبحان دچار تسامح می شوند. لذا ضروری است با نگاهی دقیق و عمیق به مسأله شفاعت این تصورات غلط را از میان برداشت و شرایط کسانی را که مورد شفاعت واقع می شوند بررسی نمود. این پژوهش در 3 فصل تنظیم گردیده است: در فصل اول مفهوم شفاعت و دسته بندی آیات قرآن در مورد مساله شفاعت و دیدگاه های مختلف در این زمینه بررسی شده است. شافعان و مشفوعان عنوان فصل دوم این رساله می باشد که به بررسی صفات و ویژگی های شافعان و مشفوعان پرداخته است. شبهاتی که در مورد مساله شفاعت مطرح شده در فصل سوم این رساله بررسی شده است. منابع مورد استفاده در این پژوهش متون اسلامی است ( قرآن کریم، کتب روایی، تفاسیر و ...) که محقق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی موضوع مورد نظر همت گمارده است. نتایجی که از این پژوهش حاصل آمد: 1.ماده شفاعت و مشتقات آن در 26 آیه قرآن آمده که 24 آیه آن، مربوط به شفاعت مورد بحث ما می باشد، واضح است که کثرت آیات قرآن مجید، در یک موضوع حاکی از اهمیت آن است. 2.شفاعت کنندگان به اذن خدا عبارتند از: پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم ، اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم ، علما، شهیدان، قرآن، خویشاوندان، امانتداران امین و ... . 3. شرایط شفاعت عبارتند از: ?مسلمان باشد و از امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم محسوب شود. ?محب اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باشد و ... . 4. اعتقاد به شفاعت پدید آورنده امید در دل ها و مایه بازگشت گنه کاران در نیمه زندگی به سوی خدا است.

با توجه به اهمیت مسئله شفاعت در بحث عدل الهی و همچنین سوالاتی که در ذهن و فکر برخی افراد، در رابطه با این موضوع وجود، به تحقیق در این رابطه پرداختیم. که در این جا به جهت آشنائی اجمالی با موضوع چکیده ای از آن بیان می شود. این تحقیق در مجموع از 7 بخش و چندین فصل هر فصل از چند موضوع فرعی تشکیل شده است. در بخش اول به بررسی معنای لغوی شفاعت پرداختیم. اینکه شفاعت از « شفع» به معنای زوج و ضد « وتر» می باشد. و همچنین معنای اصطلاحی آن، که در معانی مختلفی چون همراهی، همکاری فردی با فرد دیگر و یا چیزی با چیز دیگر آمده است. لازم است این مسئله نیز یادآوری شود که در معنای اصطلاحی آن، معنای مورد نظر فلاسفه و متکلفین نیز بیان شده است و نیز در مقامی تحقیق – از آنجا که موضوع آن شفاعت در قرآن و سنت می باشد- نظر مفسرین به طور کامل بیان گردیده. به جهت آشنایی بیشتر با این موضوع در بخش دوم از همین تحقیق به برخی کلیات اینها بحث اشاره شده است. مانند حدود و قلمرو شفاعت، موانع شفاعت و مفهوم آن و ... که تفصیل آن در متن اصلی خواهد آمد. نکته جالب توجه که در این بخش به آن اشاره شده این است که ؛ شفاعت فقط شامل آخرت نیست. بلکه در دنیا و حتی برزخ نیز امکان وقوع دارد. که با توجه به برخی آیات و روایات اثبات و تبیین می شود. در حالی که آنچه ما از این مسئله در ذهن داریم این است که، شفاعت در آخرت واقع می شود. همچنین با توجه به منابع مراجعه شده و آیات و روایات بدست آمده، می توان چنین نتیجه گرفت که شفاعت دارای اقسامی می باشد. لذا در بخش سوم این تحقیق به طور مفصل به این بحث پرداخته شده است. و اینکه شفاعت در یک تقسیم بندی ابتدائی و کلی به دو قسمت شفاعت حسنه و سیئه تقسیم می شود که قسم اول آن خود به نوع تکوینی و تشریعی، و نوع دوم آن نیز به دو قسمت مغفرت و رهبری تقسیم می شود. شفاعت تکوینی که در این جهان میان تمام موجودات و علت ها و معلول ها وجود دارد. اما شفاعت تشریعی مختص انسان است که نوع رهبری آن، شامل نجات انسان از عذاب و رسیدن به حسنات، از طریق رابطه معنوی میان افراد می شود. شفاعت مغفرت هم، همان وساطت در مغفرت عفو و بخشش گناهان است که سرچشمه اصلی آن نیز، رحمت و مغفرت خداوند است. از مطالب دیگری که در این بخش به آن اشاره شده است، ارتباط میان شفاعت حسنه و خودسازی و خودشناسی و سلامت روانی است. و همچنین اشاره بسیار کوتاهی به آثار تربیتی اعتقاد به شفاعت حسنه. از آنجا که موضوع اصلی این تحقیق، شفاعت در قرآن و سنت است، لذا در بخش چهارم و پنجم، به ترتیب ابتدا به بررسی آیات و روایات موجود در این زمینه پرداخته شده است. در بخش چهارم با بررسی به عمل آمده، آیات به چهار دسته تقسیم می شوند که عبارتند از: 1- آیات نفی کلی شفاعت 2- آیاتی که شفاعت را مختص خداوند می کند. 3- آیات نفی شفاعت از گروهی 4- آیات مربوط به شفیعان که از این آیات، شفاعت به اثبات می رسد، هم در خصوص خداوند و هم پیامبر و امامان، فرشتگان، قرآن و اولیاء و شهداء. در بخش پنجم نیز، به جهت تکمیل بحث قرآن موضوع، به روایاتی در این زمینه اشاره شده است که گاهی به تفکیک، احادیث به دست آمده در منابع شیعه و اهل سنت و گاهی بدون تفکیک از یکدیگر بیان شده اند. در این بخش نیز شفاعت خداوند، امامان، پیامبر و سایر شفیعان اثبات می شود. از روایات چنین به دست می آید که روایات مربوط به امامان، به دو دسته کلی تقسیم می شوند: 1. روایاتی که به شفاعت امامان به صورت عام اشاره کرده اند و از آغاز تحت عناوینی چون : علماء و دانشمندان و... یاد شده است. 2. روایاتی که به صورت خاص به آنها اشاره شده است، که این دسته نیز مانند دسته اول به حد تواتر رسیده اند. با وجود چنین آیات و روایاتی محکم و یقین آوری که، مسئله شفاعت را از امور قطعی و حتمی قرار می دهد، با این حال هستند افرادی که شبهات و اشکالاتی را به این موضوع وارد کرده اند. لذا در بخش ششم به بررسی این شبهات پرداختیم و تا حد امکان پاسخ آن، تا از این طریق هم مسئله شفاعت به اثبات برسد و هم یکی از شبهات مهم مربوط به عدل الهی برطرف گردد. از جمله اشکالاتی که در این زمینه وجود دارد عبارتند از: 1-شفاعت و تجری بر گناه. 2-شفاعت و محدود بودن لطف خدا. 3-شفاعت و تغییر سنت الهی. 4-شفاعت و عدل الهی. در بخش پایانی این تحقیق نیز، به بررسی آراء و نظرات دانشمندان در این زمینه و همچنین اشکالات و نظریه های دو فرقه معتزله و وهابیت اشاره شده است. تا از این طریق هم تفاوت آراء و هم نظریه صحیح به دست آید.

یکی از مباحث مهم و جنجال برانگیز در کلام اسلامی و مبحث معاد که همواره ذهن متکلمان و اندیشمندان دینی را به خود مشغول داشته است، مساله ی « شفاعت» است. این موضوع از آن نظر مهم و در خور توجه است که از سویی با مساله ی « توحید» و از سوی دیگر با « عدل الهی» ارتباطی نزدیک دارد. به گواهی متون تاریخی، سیره و روش مسلمانان از زمان پیامبر اکرم(ص) و همچنین زمان های بعد، درخواست شفاعت از شافعان راستین بوده و پیوسته از آنان در طول زندگی و در آستانه ی مرگ خواستار شفاعت بوده اند. تا اوایل قرن هشتم هجری، هیچ دانشمند و متفکر مسلمانی چنین درخواستی را مخالف اصول اسلام تلقی نمی کرد؛ تا آن که « ابن تیمیه» با این موضوع مخالفت کرده و پس از وی«محمد بن عبدالوهاب» بنیانگذار مسلک وهابیت، به پیروی از او پرچم این مناقشه را برافراشته تر ساخت. با توجه به طرح شبهات وهابیون در ذهن جوانان صاحب فکر و همچنین روشن تر شدن اصل این موضوع و ابعاد آن از دیدگاه اسلام، سعی می کنیم شعاع هایی از این مساله را باز کرده و اساسی ترین مطالب را در این باب با بیانی روان برای علاقه مندان به تفکر ناب اسلام تحلیل کنیم.

در این تحقیق در مورد شفاعت که یکی از اعتقادات شیعه است که در دیگر فرقه های اسلامی به این شکل مطرح نیست بحث شده است . شفاعت در واقع درخواست از پیامبر و معصومان علیهم السلام برای وساطت نزد خداوند است که ، به واسطه آنان ، رحمتی را بر شفاعت جو نازل کند و یا بلایی را از او بازگیرد. این پژوهش در 6 بخش سامان یافته است که بعد از بیان مقدمه و کلیاتی در مورد تبیین و پیشینه موضوع و اهداف و ضرورت های انجام آن ، در بخش اول مفهوم شفاعت و اقسام آن بحث شده در بخش دوم بررسی آیات در این باب صورت گرفته ، در بخش سوم با شفاعت کنندگان ، شفاعت شوندگان و محرومان از شفاعت در آیات آشنا می شویم. در بخش چهارم شفاعت را در روایات از نظر گذرانده و در بخش پنجم ، آثار و فواید شفاعت را بر می شماریم و در انتها در بخش ششم باتوجه به شبهاتی که به این عقیده وارد شده ، به بررسی هفت شبهه در این خصوص می پردازیم. به امید اینکه با گردآوری این مطالب در یک تحقیق و مطالعه آن توسط افراد مختلف زمینه آشنایی هرچه بیشتر با این عقیده دینی فراهم گشته و شبهاتی که در اطراف این موضوع است تا حدودی مرتفع شود.

« قل لله الشفاعه جمیعا؛ بگو شفاعت همگی از آن خداست». ( زمره/ 44) از مجموع مباحثی که درباره شفاعت مورد بررسی قرار گرفته، به طور اجمالی به موارد زیر اشاره می گردد: شفاعت در لغت ؛ اصطلاح قرآن به معانی « میانجی گری، واسطه شدن برای نفع یا ضرریا رساندن منفعتی» آمده است. این مسأله بر خلاف عقیده بعضی که می گویند موجب تجری انسان به گناه است؛ فوایدی دارد از جمله : نموداری از رحمانیت خداوند و محبوبیت مردان خدا، رمز کوشش و عامل جنبش، سدی در مقابل گناهان و... آیات شفاعت در قرآن در دو دسته جای می گیرد: آیاتی که شفاعت را نفی می کند که شفاعت بت ها، شفاعت از کافران و شفاعت مورد نظر یهود از این نوعند؛ و آیات مثبت شفاعت که بعضی شفاعت را از آن خداوند می دانند؛ بعضی با اذن خداوند اثبات می کنند و برخی هم شرایط شفاعت را بیان می کنند. با توجه به آیات قرآن ، کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که خداوند از آنها رضایت داشته باشد، و از جمله شفاعت کنندگان ، خداوند، قرآن ، چهارده معصوم و پیامبران، ملائکه ، مؤمنین، اعمال صالح و ... می باشند. مسأله قابل توجه این که خود شفاعت نیز اقسامی دارد شفاعت نادرست و خرافی که همان پارتی بازی و واسطه گری بوده و شفاعت درست که شامل شفاعت در دنیا و آخرت می باشد( که همین مسأله( شفاعت در آخرت) مبنای تحقیق ما می باشد). نظرات دانشمندان فرق مختلف در مورد شفاعت یکسان نیست. علمای شیعه شفاعت را قبول دارند، ولی کافران را از مسأاله شفاعت جدا کرده و معتقدند کفر یکی از دلایلی است که شفاعت را از بین می برد؛ علمای اهل سنت از جمله« فخر رازی» با تکیه بر آیه 255 سوره بقره شفاعت را برای اهل معصیت ثابت می کند؛ اما معتزله و خوارج از اهل سنت شفاعت را برای اهل طاعت به جهت ترفیع درجه می دانند؛ وهابیون نیز شفاعت را نوعی شرک به خداوند می دانند. متکلمان یهود و نصاری شفاعت را از آن گنهکاران می دانند آن را به بخشودگی گناهان تفسیر کرده اند. در مورد شفاعت شبهه هایی مانند تنافی با عدل خداوند، تجری انسان به گناه، نوعی پارتی بازی و... مطرح شده که به تمام آنها با براهین عقلی و نقلی پاسخ داده شده است.

آموزه «فداء» از جمله اعتقادات رسمی مسیحیان است که با گناه نخستین ارتباط تام دارد. نظریّه آنسلم مشهورترین تبیین از این نظریّه است. براساس این نظریّه، تمام انسان‌ها بر اثر گناهِ آدم، فاسد و گنهکار شدند. ازسویی، عدالت خدا اقتضا می‌کند مجازاتی در پی این گناه باشد و ازسوی ‌دیگر، لازمه رحمت خدا نجات انسان است؛ ازاین‌رو، عیسی‌مسیح به ‌عنوان خدای انسان‌گونه، به منظور کفّاره گناه آدم و نجات انسان به صلیب کشیده شد. تفسیر المنار با رویکردی صرفاً عقلانی و المیزان براساس تعالیم قرآنی نقدهایی جدّی بر این آموزه دارند. المیزان به نقد همه مؤلفه‌های فداء توجّه داشته است؛ اما بیشترین نقد المنار متوجّه تزاحم رحمت و عدالت الهی است. المنار، منکر شفاعت است و تنها راه نجات را ایمان و عمل صالح می داند. از نظر علامه، ماهیّت شفاعت و فداء متفاوت است و عیسی، شفیع است نه فادی. به‌طورکلی، از نگاه قرآن و عقل، آدم گناه نکرد. صحیح نیست که به خاطر گناه یک شخص، تمام انسان‌ها عقوبت شوند. همه گناهان یکسان نیستند و هر گناهی به هلاکت ابدی منجر نمی‌شود. عدالت خدا با عفوش منافات ندارد. تجسّد خدا محال است. لازمه کفّاره‌شدن عیسی، لغو و بیهودگی شرایع و واقعی‌نبودن نظام پاداش و کیفر الهی است.