جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«سمط الحقائق» يا «سمط الحقائق فى عقائد الإسماعيلية» نام كتابي است كه در اعتقادات اسماعيليه، به زبان عربى در قرن هفتم هجرى به وسیله على بن حنظله ابن ابى سالم وداعى نوشته شده است. اين كتاب كه به صورت شعر مى‌ باشد، در هر بابى داراى سر فصلى مى‌ باشد كه بيانگر موضوع ابياتى كه ذيلش آمده‌ اند، خواهد بود. فصول دوازده‌ گانه كتاب از سئوال و جوابى درباره آغاز خلقت شروع مى‌ شود. همچنين داراى ابوابى در توحيد، عالم ابداع، حدوث، آباء و امهات، ادوار كواكب هفت گانه، دور كشف و دور ستر معاد محمود و معاد مذموم، اتحاد ناسوت و لاهوت و ثواب و عقاب مى‌ باشد. در اولين باب كه جواب از سئوالى مى‌ باشد، مؤلف مشخصاتى از كتاب را ارائه مى‌ دهد در ديگر فصل كتاب، خود بيانى كوتاه راجع به توحيد دارد. در فصل بعدى افلاك را به منزله اب و اركان را به منزله امّ به حساب آورده است. در مراحل سير تكاملى عالم از بدو خلقت و تشكيل اجرام ارضى و سماوى شروع شده تا مراحل پايانى را نيز در ميان اين ابيات گنجانده است كه از جمله آن مراحل عبارتست از: ادوار كواكب سبعه و ارتباطى كه كواكب با ائمه و بزرگان اهل كشف و اهل ستر اسماعيليه دارد. آخرين باب كتاب در صفت بعث و حساب و خلود در ثواب و عقاب است كه به تناسب هر كدام مطالبى با ابيات زيبائى بيان شده است. مؤلف قيام مهدى منتظر را از اشراط قيامت و به عنوان اولين شرط مذكور شمرده است.

کتاب «جامعُ الحِکمَتَین» کتابی است در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصر خسرو قبادیانی، در پاسخ به پرسش‌ های ابوالهیثم جرجانی که آن ها را در قالب قصیده ای مطرح کرده، نگاشته شده است. نویسنده هر پرسش را به دو شیوه برهان فلسفی و استدلال دینی بر پایه تعالیم فاطمیان پاسخ داده است. این مقاله مشتمل است بر دو بخش است: بخش اول، قصیده جرجانی: در این بخش، قصیده‌ ای ۸۹ بیتی از ابوالهیثم جرجانی آمده است. بخش دوم، شرح ناصر خسرو بر قصیده جرجانی: بر اساس قرائن، ناصر خسرو هنگام اقامتش در یمکان نزد دوست و حامی‌ اش، علی بن اسد، به درخواست وی این کتاب را در پاسخ به پرسش‌ های مطرح شده در قصیده ابوالهیثم جرجانی، در سال ۴۶۲، نوشته و آن را جامع الحکمتین نامیده است. جامع الحکمتین مشتمل است بر یک دیباچه و ۳۴ فصل. فصل اول: بیان علت تصنیف کتاب؛ فصل دوم: قصیده ابوالهیثم جرجانی؛ فصل سوم: اثبات خداوند و توحید او بر اساس اقوال فلسفی، کلامی و دینی؛ در مابقی فصول، غیر از فصل آخر: در پاسخ به پرسش‌ های ابوالهیثم است.

در فلسفه یونان، موجود با «آنچه واقعا هست» همراه صورت بود. در واقع موجود، صورت و جوهر غالبا به یک معنا بکار می رفت و می توان نزد یونانیان از مابعدالطبیعه صورت نام برد. متفکران قرون وسطای متقدم- قرون پنجم تا دوازدهم میلادی- با این که درباره وجود بحث کردند، ولی طریق یونانیان را در پیش گرفتند و وجود را با صورت و جوهر همراه کردند. اینان نیز همانند یونانیان وجود را موضوع فلسفه قرار ندادند و در واقع متکلمانی بودند که دغدغه اصلی شان خداشناسی و تبیین مبانی و آموزه های ایمانی و تطبیق آن ها با مبانی فلسفه یونان بود. برای بحث جامع درباره «وجود» و تمایز آن از «ماهیت» و دور شدن از طریق یونانی هستی شناسی در غرب باید منتظر ترجمه آثار ابن سینا به زبان لاتینی در قرن دوازدهم میلادی شد.

جایگاه زن در عالم وجود از منظر عرفان اسلامی به عنوان شاهکار خلقت و مظهر قابلیت و فاعلیت خداوند مطرح شده است. در این میان سیده زنان عالم، صدیقه کبری (س)، مظهر اتم و اکمل قابلیت و فاعلیت الهی است. تعینات علمی و استعدادها توسط نور وجودی ایشان، تحقق و ظهور پیدا کرده و به فعلیت می ‌رسد. لذا محور اصلی سیر کمالی عبودی، در رضای فاطمه (س) و محبت به او و اهل بیت (ع) است و وصول به مقام توحید و سیر صحیح الی ا... بدون ولایت ایشان ممکن نیست و این همه راز الگوپذیری شیعه است.

پیدایش آفرینش از مسائلی است که تفکر بشری را همواره به خودمشغول داشته است . فخررازی و ملاصدرا از جمله افرادی اند که به تبین و تحلیل این مساله پرداخته اند . آن دو ، خلقت دفعی یا خلق مدام عالم که مد نظر برخی متکلمان استرا مردود دانسته و خلقت تدریجی پدیده های عالم را مطرح نموده اند با این تفاوت که فخررازی با رویکرد کلامی و بعنوانیک متکلم به مساله حدوث عالم می نگرد وحتی به افعال انسان ، به شیوه کلامی خویش نگریسته و با مطرح نمودن مساله « کسب اشاعره » به تبین این مساله می پردازد . ملاصدرا با رویکرد فلسفی وبا بیان مساله « جعل » و« حرکت جوهری » به حل مساله آفرینش عالم می پردازد و معتقد است واجب تعالی وجود را به جعل بسیط آفرید و این وجود ذاتاً نا آرام است ، وجودی که حرکت در جوهر و ذات آن است و می توان بسیاری از معضلات فلسفی را با این دیدگاه و نگاه حل کرد . در حرکت جوهری ، اشیا با پذیرش پی در پی صور و با ورود صور جدید بر ماده و صورت قبلی ، شی به مرحله وجودی جدیدی پا می نهد ، به این معنا که با حفظ وحدت و پیوستگی ، دیگر موجود قبلی نیست . ملاصدرا توالی صور را با « حدوث زمانی تجددی » عنوان می نماید و معتقد است که در هر آن و با ورود لحظه به لحظه صور جدید بر ماده و صورت قبلی ، حوادث جدیدی پدید می آید . در این پژوهش به صورت مبسوط به بررسی و تطبیق نظر این دو متفکر جهان اسلام ، در زمینه خلقت و آفرینش جهان هستی خواهیم پرداخت

2.

ما با واژه فطرت و مشتقات آن در متون مقدس دینى قرآن، نهج البلاغه و... مکررا مواجه هستیم و به علت اهمیت و حساسیت آن، مفسران و شارحان این متون براى تبیین و تفسیر مسأله فطرت، مباحث عمیق و دقیق فراوانى با استفاده از آیات، روایات و علوم عقلى مطرح نموده‏اند، امّا قضیه فطرت به کاوش و کوشش بیشترى نیاز دارد لذا «فطرت در نهج البلاغه» به عنوان پایان‏نامه انتخاب گردیده تا هم کنکاش و تلاش موضوعى در ساحل دریاى بى‏کران نهج البلاغه صورت گرفته باشد و هم بیش از پیش مبحث فطرت در پرتو بینش، گرایش و اندیشه حضرت على علیه‏السلام تبیین و تفسیر گردد. براى این مهم، تحقیق دامنه‏دارى انجام شد. به معناشناسى فطرت و واژه‏هاى مرتبط با آن پرداختیم و براى فهم بیشتر و بهتر سخنان آن حضرت پیرامون فطرت، دیدگاه‏هاى فلاسفه و متکلمین غربى و اسلامى را طرح و شرح نموده و در ادامه بررسى، انسان‏شناسى/پژوهى از منظر نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفت و بعد از اثبات فطرت الهى انسان به عوامل و موانع شکوفایى فطرت اشاره کرده‏ایم. دین، منشأ دین و معارف دینى و ارتباط آن با فطرت انسان بخش دیگرى از این نوشتار را تشکیل مى‏دهد و در ادامه تحقیق راه‏هاى ده‏گانه خداشناسى از دیدگاه نهج البلاغه را معرفى نموده و در بخش پایانى به خداشناسى فطرى یعنى دهمین راه خداشناسى که مقصد و مقصود اصلى رساله است جداگانه پرداختیم. گرچه بحث فطرت در نهج البلاغه به صورت پراکنده و مختصر آمده است امّا از لا به لاى جملاتى از نهج البلاغه که واژه فطرت در آن‏ها به کار رفته است مى‏توان دیدگاه حضرت على علیه‏السلام را درباره موضوع تحقیق به دست آورد و هدف از بررسى آن در نهج البلاغه همین فرضیه بوده است.کلید واژه: فطرت- خلقت- طبیعت- غریزه- امور فطری- انسان‌شناسی فطری- ادراکات فطری- برهان فطرت- فطرت الهی.

دراین رساله سعی شده که موضوعات ومسائلی که در بحث خالقیتدارای نقش مهم واساسی هستند ؛ ازدیدگاه صدراوابن عربی مورد بررسی ومقایسه قرار گیرد .لذا دربین مسائلی که بهتحولات فکری ویا نوآوریهای صدرا معروف است ؛صرفاًتوجه وتمرکز بر موضوعاتی شده کهصدرا بوسیله ی طرح یکایک آنها ،پایه های دستگاه حکمت خود را به ترتیب برآنها نهاده و نهایتاً فلسفه ی خود را به اوجقلّه های عرفان رسانده؛ از جمله ی این مسائل ،به ترتیب «وجود، وحدت وجود، علیت و تجلّی» است ؛ که درنظر صدرا وابن عربی مورد بررسی وتطبیق قرارگرفته اند .«وجود» ، مهم ترین بحث مشترک در فلسفه وعرفان می باشد . نکته ی مهمی که در عرفان مطرح است این است که وجود حقّ در مقابل ماسوی دارای اصالت است وهیچ موجودی غیر از حقّ از اصالت برخوردار نیست . صدرانیزدر طرح نظرات ادقّش ،اصالت را از ماهیات سلب کرده وآنها را ظلّ وجود قرار داده و اصالت را برای وجود اثبات کرده است . ابن عربی وجود حقّ را تنها وجود اصیل می دانست ،لذا در نظر او وجود حقیقی یکی بیش نیست ،و بقیه را اعتباری وظلّ می دانست پس این حقیقت واحد دارای وحدت شخصی است ؛ صدرا نیز با انتقال از وحدت تشکیکی وجود به وحدت شخصی وجود ،وجود رایک حقیقت واحده به وحدت شخصی می دانست وهرچه غیر از او، اعم از کثرات وماسوی راتجلّیات حقّ می دانست؛بنابراین می توان گفت از تشکیک در مراتب وجود به تشکیک در مظاهر وجود منتقل شد ودرنهایتودرنتیجه ی قائل شدن به چنین وحدتی، دیگر در عالم جایی برای دوگانگی و دوئیت باقی نمی ماند ؛لذا علت ومعلول دو مقوله ی جدا از هم نیستند وغیریت ودوگانگی ندارند بلکه یک حقیقت واحد است که به وجهی علت وبه وجهی معلول است وبه تعبیر دیگر معلول شأنی از شئون علت است . همانطور که ابن عربی علت ومعلول را یک حقیقت واحد در نظر گرفته ؛ بدین صورت کهمعلول را ظاهر و فرع علت وعلت را باطن واصل معلول معرفی کرده .لذا دیگر اثر وتأثّری نخواهد بود بلکه هرچه هست تجلّی وتعیّن است وبدین ترتیب صدرا در بحث خلقت ،بین خالق ومخلوق قائل به دوئیت ودوگانگی به معنای بینونیت عزلی قائل نخواهدبود بلکه یک حقیقت واحد،به وجهی خالق است وبه وجهی مخلوق ؛ یا به وجهی ظاهروبه وجهی دیگرباطن است .

چگونگی خلقت جهان از جمله مسائلی است که همیشه مورد تفکر و تحقیق فلاسفه قرار گرفته است و نظریه‌هایی در این زمینه از ایشان ارائه شده است. از جمله فیلسوفانی که به این مسئله پرداخته‌اند، صدرالمتألهین و علامه طباطبایی هستند که هر دو تابع یک مکتب و دارای روشی واحد هستند. پژوهش حاضر در پی تبیین فلسفی مسئله‌ی خلقت از دیدگاه این دو فیلسوف است. نتیجه‌ای که حاصل شده است این است که صدرالمتألهین با استفاده از اصل اصالت و وحدت وجود و قاعده‌ی الواحد و امکان اشرف و با تأثیر از عرفا، وجود منبسط را صادر نخستین معرفی می‌کند و عقل را ماهیت وجود منبسط می‌داند که بر اثر میزان شدت وجود حاصـل می‌شود و به همین ترتیـب سایر عقول بر اثر شدت و ضعف مرتبه‌ی وجودی حاصل می‌شوند و ملاصدرا علاوه بر عقول طولی قائل به عقول عرضی نیز می‌باشد. علامه طباطبـایی نیز بر اساس نظریـه‌ی صدور و به پیروی از ابن سینا عقل اول را صادر نخستین معرفی کرده و قائل به بی‌شمار عقل در سلسله‌ی طولی عقول است و همچنین به وجود عقول عرضی هم معتقد است، اما نظر علامه برخلاف دیگر فیلسوفان ماقبل خود با هیئت بطلمیوسی و افلاک پیوندی ندارد.

عالم طبیعت به عنوان قسمتی از هستی از اهمیت به سزایی برخوردار است. بنابراین این پژوهش با هدف آشنایی با نظام جهان از منظر آیات و روایات صورت گرفته است تا اولاً بررسی شود قرآن کریم و روایات معصومین تا چه اندازه به این بحث پرداخته‌اند و چه جنبه‌هایی از آن را باز کرده‌اند. ثانیاً زمینه‌ای برای شناخت آفریننده این آفرینش عظیم باشد. در این تحقیق سعی شده است به گردآوری آراء مختلف مفسران در تفسیر آیات مربوط به طبیعت پرداخته شود و تا حد امکان با تحلیل و مقایسه آن‌ها قول جامعی که مستند به آیات و روایات باشد، به دست آید. از نگاه آیات و روایات موجودات عالم طبیعت بر اساس حدود مشخص و بدون نمونه قبلی آفریده شده‌اند به طوری‌که هر یک از این موجودات از سایرین متمایز می‌باشد. به علاوه این اجسام از حدوث جوهری و زمانی برخوردارند. اما بر حدوث کل عالم طبیعت تصریحی وجود ندارد. ماده اولیه عالم طبیعت نیز بر اساس این دیدگاه ابداعی بوده و مسبوق به ماده و عدم زمانی نمی‌باشد. این ماده در لسان آیات و روایات ماء و در برخی هوا تعبیر شده است. ماده اولیه آسمان‌ها و زمین نیز از واکنش همین ماده به دست آمده، زمین از کف یا خاکستر ماء و آسمان از دود آن بر اثر افروخته شدنش به وجود آمده‌اند. در آخر این‌که عالم طبیعت بر اساس آیات در شش مرحله، که نشان از آفرینش تدریجی آن می‌باشد، شکل گرفته است. روایات نیز چنین ادعایی را تأیید می‌کنند.