جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جایگاه نواندیشی در تمدن جدید رفیع و بلند است؛ به گونه‏ای که اگر آن را از دین بستانیم با بدنی بدون روح مواجه خواهیم شد. از این رو نواندیشی از عناصر کلیدی، در دنیای معاصر، شمرده می‏شود. این مقاله نگاهی است به نواندیشی یکی از متفکران معاصر جهان اسلام، استاد شهید مرتضی مطهری. هدف نگارنده در این مقاله استخراج پاسخ شهید مطهری به سؤال "انتظار بشر از دین" می‏باشد. وی بحثی تحت عنوان وجه نیاز بشر به دین مطرح نکرده است، اما مسلما دین و نیازهای بشر به دین یکی از دغدغه‏های فکری او بوده است. سؤال اصلی این است که در عصر کنونی، که دوره‏ی مدرنیته و پست مدرن است و تمدن جدید دستاوردهای فراوانی به بار آورده است، دین چه کارایی‏هایی دارد؟ آیا می‏توان هم متدین بود و هم از دستاوردهای تمدن بشری برخوردار شد؟ نگارنده کوشیده است با تبیین و تحلیل دیدگاه شهید مطهری پاسخ این سؤالات را به دست آورد.

مسأله انحطاط مسلمین یا رکود تمدن اسلامی از جمله پرسش هایی که ذهن اندیشمندان معاصر جهان اسلام را به خود مشغول داشته است. در یک نگاه کلان می‌توان اندیشوران این عرصه را به دو گروه تقسیم کرد: گروه اول، اسلام را عامل انحطاط می‌دانند و بر این باورند که اسلام در ذات آموزه‌های خویش، عناصری انحطاط‌زا دارد. گروه دوم، اسلام را عامل انحطاط نمی‌دانند و معتقدند اسلام در آزمون تاریخی خود سربلند بیرون آمده است و نشان داده، دینی حرکت آفرین، هدایتگر و تأمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی است. استاد مطهری و دکتر شریعتی از همین تبارند. استاد مطهری، انحطاط مسلمین را نه به‌واسطه آموزه‌های اسلامی و ذات و اصل دین اسلام، بلکه به دلیل دورافتادگی خواص و عوام مسلمین از آموزه‌های اصلیش می‌داند که در گذر تاریخ چهره پوشانده، نیازمند غبارروبی و رونمایی دوباره است. وی گناه اصلی انحطاط را متوجه خواص می‌کند و رشد قشریگری و مخالفت با عقل؛ افراط در تحمیل اندیشه‌های به ظاهر نوآورانه و روشنفکرانه بر آموزه‌های اصیل اسلامی؛ بی‌توجهی به توصیه‌های دینی در خصوص موضوع‌شناسی، مسأله‌یابی و پیروی از روش پژوهش‌های علمی؛ تفکیک علوم دینی از غیردینی و عدم تبیین و تفسیر مناسب از آموزه‌های اسلام را از جمله خطاهای این طبقه بر می‌شمارد. اگرچه وی به نقش دیگر عوامل درونی و بیرونی بی‌توجه نیست، اما برنقش خواص تأکید می‌کند و به دنبال بررسی دیگر عوامل، راهکارهای برون رفت را می‌جوید. او راه را همان حیات و زندگانی برگرفته از آموزه‌های اصیل اسلامی می‌داند که برمنطق قرآن استوار است؛ از این‌رو است که «احیای فکری دینی» را پیشنهاد می‌دهد و با برجسته‌سازی اجتهاد پویا و مطرح نمودن سازمان روحانیت به عنوان سازمان رهبر در مسیر اصلاح و تأکید بر اتحاد و همبستگی مسلمین، بسته برنامه‌ای خود را جهت برون‌رفت سامان می‌بخشد.دکتر شریعتی با درکی که از غرب علمی، سرمایه‌داری و مارکسیستی پیدا کرده بود و از سوی دیگر بر مبنای شناختی که از جامعه ایرانی ـ اسلامی داشت به طرح مسأله انحطاط و عقب‌افتادگی به عنوان یک مسأله فراگیر اجتماعی پرداخت و از آن‌جا که دغدغه دفاع از اسلام را داشت و جامعه ایرانی را دارای سرشتی دینی می‌دانست که تاریخی طولانی آن را پشتیبانی می‌کرد، این مسأله را با رویکردی مذهبی دنبال نمود. بر شمردن علل درونی انحطاط مسلمین، تحلیل وی از نقش استعمار به ویژه استعمار فرهنگی و باورش نسبت به تقدم فرهنگ اسلامی بر ایدئولوژی، او را به راهکار «پروتستانتیزم اسلامی» در مسیر تحقق «نوزایی اسلامی» رسانید. در مجموع، هر دو اندیشور، اسلام را در ذات، حرکت آفرین، حیات بخش، هدایتگر و تمدن‌ساز می‌دانند. آنان در علت‌پژوهی خویش علت‌های درونی را بر علل بیرونی مقدم دانسته، آن‌ها را بسترساز علل بیرونی می‌دانند و به این لحاظ علت پژوهان درون گرا محسوب می‌شوند. در عین حال هر دو بر این باورند که می‌توان جوامع اسلامی را در مسیر برون رفت از وضعیت فعلی قرار داد و راهکار آن نیز بازگشت به اسلام اصیل است.

‫در اين پژوهش، دلايل مربوط به نقش مهم مردم در نظام اسلامي و حکومت، با استفاده از آموزه‌هاي اسلام مطرح شده و ديدگاه‌هاي استاد مصباح يزدي و شهيد مطهري در مورد دموکراسي از منظر اسلام و نقش مردم در مشروعيت بخشيدن به حکومت و مقبوليت آن و همچنين تقويت حکومت اسلامي شرح و بررسي شده است. نگارنده، نخست تعريف اين دو شخصيت اسلامي را در مورد ماهيت حکومت، اهداف آن، مشروعيت حکومت اسلامي و سپس جايگاه مردم در وضع قانون وتشکيل حکومت اسلامي تبيين کرده است. وي در ادامه، پس از ترسيم نقش مردم در حکومت تشکيل شده از سوي فقيه از منظر اين دو دانشمند؛ افتراق نظر و اشتراک نظر آنان را در اين زمينه مطرح نموده و پس از بيان آراي اين دو فيلسوف، به اين نتيجه رسيده که مشروعيت حکومت ديني از منظر استاد مصباح و شهيد مطهري مبتني بر حکم الهي و عدم حاکميت انسان‌هاست و امامت اين حاکميت، از جانب خداي متعال، به انبيا، ائمه و اولياي اصلح تفويض شده است. مشروعيت حکومت فقيه در عصر غيبت، از منظر استاد مصباح به امر الهي است و شهيد مطهري مقبوليت آراي مردم را خالي از تأثير نمي‌داند و حکومت منتخب از منظر آنان، را حکومتي مبتني بر ولايت فقيه عنوان کرده است. ضمن اين که تعريف حکومت از منظر آنان، با تعريف دموکراسي غربي از حکومت مغاير مي‌باشد. نويسنده سپس به دلايل ولايت فقيه و تشکيل حکومت از سوي فقهاي جامع الشرايط، جايگاه شورا از منظر آنان، نقد دموکراسي غربي در تفکر آن دو، اشتراکات مردم‌سالاري و دموکراسي غربي و اختلاف آن‌ها با هم، از منظر اين دو متفکر پرداخته است. وي در ادامه شؤون رهبر و ولي فقيه، ماهيت حکومت اسلامي و وظايف آن، مفهوم بيعت و جايگاه آن در نظام سياسي اسلام، نقد مباني سکولاريسم و نقش مردم را در دوران حکومت ائمه معصوم( و ولايت فقيه از ديدگاه شهيد مطهري و استاد مصباح بررسي کرده است. تبيين عوامل زمينه‌ساز حضور مردم در نظام مردم‌سالاري دين از محورهاي مهم بحث در اين تحقيق مي‌باشد که با رويکردي تطبيقي ارائه گرديده است.

---