SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

اين اثر به عنوان ذيل مجالس المومنين قاضي نورالله شوشتري معرفي شده است. مولف، آنچنان که در مقدمه کتابش گفته، بناي آن داشته است تا نواقص کتاب مجالس را تکميل کرده و به لحاظ تاريخي، در ادامه زمان قاضي نورالله مطالبي را در باره علماي شيعه در اين کتاب بنگارد. بنابر اين، اين کتاب تنها ذيل مجالس نيست بلکه نوعي تکمله و يا به تعبير خود مولف جلد دومي براي مجالس است. از مجموع 343 صفحه متن کتاب تا ص 140 مختصري از تاريخ صفويان تا دوره زنديه است که گهگاه نکات تازه اي در آن به چشم مي خورد. در ادامه فصلي در باره واليان و بيگلربيگيان دارد و باقي کتاب در شرح احوال علماي دوره صفوي است. بسياري از شرح حال ها از کتاب عالم آراي عباسي و امل الامل شيخ حر عاملي گرفته شده اما بسياري ديگر هم مطالب دست اول است. مولف در جاي هاي زيادي از کتاب اظهار مي کند که اجازه يا سندي يا خطي از اشخاصي که از آنان گفتگو مي کند در اختيار دارد. تصحيح کتاب همراه با پاورقي هايي است که بي اشتباه هم نيست. اما به هر روي، اين کتاب متن دست اولي از دوره صفوي به خصوص در زمينه تاريخ زندگي عالمان ديني و اديبان است. نويسنده هم خود از خانداني برجسته و از نوادگان دختري محقق کرکي است که اجدادش در شاه عبدالعظيم تهران متولي بوده اند.

اين کتاب در سه بخش تدوين شده است. بخش اول در باره سابقه کشف حجاب در ايران و کتابها و تحقيقاتي است که در اين باره صورت گرفته است. بخش دوم در باره کتابهاي مذهبي است که در دفاع از حجاب از مشروطه تا سال 1348 شمسي نوشته شده است. بخش سوم مروري بر شعرهايي است که به دفاع از حجاب يا عليه آن نوشته شده است. اين کتاب در سيصد صفحه تلاش کرده است تا صفحه اي از تاريخ مساله حجاب را در ايران تدوين کند.

تازه ترين اثر از سلسله آثاري که موسسه پزوهشي حوزه و دانشگاه در باره دولت هاي اسلامي به بازار عرضه کرده، کتاب دولت سلجوقيان است. مولف اين اثر آقاي دکتر عبدالله ناصري طاهري استاد تاريخ دانشگاه است که آن را با همکاري آقاي حجت الله جودکي و سرکار خانم فرحناز افضلي ترجمه و تاليف کرده است. دست مايه اصلي اين کتاب، کتاب الدوله السلاجقه از دکتر احمد کمال الدين حلمي است که با افزوده هاي فراوان به چاپ رسيده است.
هدف از نگارش اين اثر تدوين يک کتاب درسي براي دانشجويان رشته تاريخ بوده است. پيش از اين در همين سلسله، کتابهاي در باره دولت رسول خدا (ص) ، دولت اموي ، دولت عباسيان؛ دولت امويان اندلس، دولت موحدون، دولت حمدانيان، دولت زيديه در يمن منتشر شده است. کتاب دولت عباسيان اين سلسله ويرايش جديد شده و همراه با اضافاتي همزمان با انتشار دولت سلجوقيان به بازار عرضه شده است.

کتاب خاطرات مئير عزري ، سفير و کارگزار اسرائيل در ايران طي هفده سال، از آثار مهمي است که در سال 2000 در دو جلد (جلد اول 360 صفحه و جلد دوم 350) و در قطع رحلي در اورشليم منتشر شده است. برگردان آن به فارسي ابراهام حاخامي و ويراستار آن بزرگ اميد مي باشد.
وي در اين خاطرات به تفصيل از مناسبات ميان اسرائيل با مقامات و دولت ايران ياد کرده و خود به عنوان محور اين ارتباط، مناسباتش را با چهره هاي مختلف سياسي، مطبوعاتي و فرهنگي بيان کرده است. علاوه بر آن، در اين کتاب شرحي از زندگي شمار فراواني از يهوديان ايراني که به اسرائيل مهاجرت کرده و طي سالهاي حکومت پهلوي با دولت ايران و مقامات مملکتي در ارتباط بوده و يا در اسرائيل به مقامات بالا رسيده اند بيان کرده است.
آنچه در اين کتاب اهميت دارد مسائل پنهاني است که براي نخستين بار آشکار مي شود. دولت پهلوي به رغم آن که در ظاهر تلاش مي کرد تا بر اين فعاليت ها سرپوش بگذارد و اجازه ندهد تا جزئيات اين ارتباطات به گوش مردم مسلمان ايران برسد، در پشت پرده نهايت همکاري و همراهي را با دولت اسرائيل داشته و کمترين برخوردي که نشان از دفاع از حقوق فلسطينيان باشد از خود نشان نداده است.
طي اين سالها دولت ايران با مقامات اسرائيل در مهاجرت دادن يهوديان ايراني به اسرائيل کمال همکاري را داشته و عذري در جاي جاي اين کتاب به اين هماهنگي ها و همکاري ها اشاره و تصريح کرده است.
در اين کتاب همه گونه اطلاعاتي در باره رفت و آمد اعضاي دولت اسرائيل يا سرويس هاي مخفي آن با طرف هاي ايراني که به بهانه هاي مختلف صورت مي گرفته مي توان يافت. ارتباط با چهره هاي برجسته دربار ، با نخست وزيراني چون اقبال، هويدا و علم و ديگران. ارتباط با روزنامه نگاران و حتي رفت و شد با برخي از عناصر مذهبي که به نوعي تصور مي شده امکان نفوذ در آنان هست.
در بخش دانشگاهيان براي نخستين بار از نقش واسطه گري فروزانفر ياد شده است که معير عذري را همراه خود برداشته و به عنوان يک شخصيت سياسي خارجي به قم نزد آيت الله شريعتمداري برده تا مانع از تاثير سفر شلتوت رئيس دانشگاه الازهر در قم شود. اين گزارش که صفحات چندي را به خود اختصاص داده بسيار آموزنده و حساس است. در اين سفر فروزانفر حتي مطالبي که اين يهودي صهيونيست بايد در محفل آيت الله شريعتمداري مطرح مي کرده به او ياد داده است.
فروزانفر در اين ديدار در معرفي عذري به آقاي شريعتمداري مي گويد: شخصيت نادري را به حضورتان آورده ام بلکه به ياري حق و دعاي خير شما بتواند افتخار خدمتي داشته باشد. ابوي اين جوان از خدمتگزاران صادق مملکت بوده و خودش نيز مومن با تقوايي است که در اسرائيل به مردم و مملکت ايران خدمت مي کند. عشق وايمان معنوي و اعتقاد به اصول مذهبي او را به اسرائيل کشانده و به منظور اجر اخروي و صواب باقي جريده اي وزين را به زبان فارسي براي ايرانيان آن ديار منتشر مي کند (1 / 294 ).
همچنين در بخش مربوط به اين قبيل نويسندگان از ارتباط سعيد نفيسي با مقامات اسرائيلي ياد شده و اين که تا چه اندازه اين افراد مايل و يا شيفته اسرائيل بوده اند سخن به ميان آمده است. در باره سعيد نفيسي نوشته است: ديدار اورشليم او را به سروري جوشان واداشت. در نوشته اي اسرائيل را سرزمين تورات و خانه پاک يهود خواند. ريشه پيروزيها و پيشرفتهاي نوين مردم اسرائيل را جوشيده از همان چشمه ناميد. (279.1).
دکتر هشترودي رئيس دانشکده علوم هم از جمله کساني بود که مناسباتي با اسرائيليان داشت و سفري هم به آن ديار رفت و بعدها هم از کارشناسان اسرائيلي براي برخي از مسائل تخصصي به ايران دعوت کرد و...
از ديگر چهره ها يکي هم پور داود است که به اسرائيل رفت و " با نخست وزير و چندي از سران کشور ديدارهايي نمود و نکته هايي از پيشينه فرهنگي ايران و اسرائيل را برايشان روشن کرد". (1/282).
دکتر داود بهنام، قاسم معتمدي رئيس دانشگاه اصفهان، فرهنگ مهر از ديگر مهره هاي فرهنگي رزيم بودند که سفير اسرائيل با آنان در ارتباط بوده و آنان نيز همکاريها و هماهنگي ها لازم را داشته اند.
در بخش ارتباط با روزنامه نگاران از تلاش اسرائيل براي تاثير گذاري روي مديران جرايد و مطبوعات ياد شده و نشان داده شده است که اين کارها تا چه اندازه روي آنان موثر بوده است. چهره هايي مانند عميد نوري، عبدالرحمن فرامرزي، مصطفي الموتي ، زهتاب فرد و بسياري ديگر که برخي از آنها سفرهايي هم به اسرائيل داشته و نسبت به مساله اسرائيل کاملا توجيه شده اند.
در اين کتاب از برخي از کساني که همچنان در ايران مشغول فعاليت فرهنگي هستند با علائم اختصاري ياد شده و اين بدان دليل صورت گرفته است تا ماهيت اين افراد شناخته نشود.
بخش ديگري از کتاب ارتباط ميان نهادهاي دانشگاهي دو طرف است که با نام بسياري از چهره هاي معروف که مديريت فرهنگي کشور را عهده دار بوده اند آشنا مي شويم و اين که چگونه آنان مشتاقانه و با تشويق دولت پهلوي به دنبال ايجاد اين ارتباط و گسترش آن بوده اند.
مجلد دوم کتاب در باره ارتباطات اقتصادي و همکاري ها ي فني ميان اسرائيل و ايران در بخش هاي کشاورزي، نفت و آموزش فني و حرفه اي ، بازرگاني و هواپيمايي و غيره است که ضمن آن به تفصيل از اين رفت و آمدها ياد شده است.
در پايان فهرستي از يهوديان بنام ايران با شرح حال تفصيلي آنان آمده است، بهودياني که برخي از آنان در اسرائيل به مقامات بالايي دست يافتند.
اين کتاب به جز آن که در روشن کردن روابط ايران و اسرائيل بسيار با اهميت است به نوعي تاريخنگاري يهوديان ايران نيز در اين دوره به حساب مي آيد. مناسبات و تاريخچه اي که بخش عمده آن با پيروزي انقلاب اسلامي پايان پذيرفت.
عذري در سطور آغازين اين کتاب نوشته است: رويدادهاي فوريه سال 1979 آنچه که انقلاب اسلامي خوانده شد، پيوند گسترده اي را که ميان دولت هاي اسرائيل و شاهنشاهي ايران برپا شده بود از ميان برد.
رسول جعفريان
ششم آبان 1383

جلد اول کتاب خاطره ها اثر حجت الاسلام و المسلمين ري شهري شامل خاطرات ايشان از آغاز تا پايان ماجراي آيت الله شريعتمداري به تازگي توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامي در 519 صفحه منتشر شده است.

آقاي ري شهري در خاطره نويسي از بسياري از مسوولان جمهوري اسلامي جلوتر است، زيرا نخستين کسي است که در ارتباط با يک تحول مهم در کشور، يعني خلع آيت الله منتظري از قائم مقامي ولي فقيه خاطرات خويش را منتشر کرد. قاعدتا مجلد بعدي اين کتاب مي بايست بازنويسي همان کتاب باشد.

اما آنچه اکنون انتشار يافته، منحصر به يک يا دو واقعه نيست بلکه مروري است بر رخدادهاي جاري زندگي ايشان و در نهايت خاطرات دوران مسووليت ايشان در مقام حاکم شرع دادگاه هاي انقلاب، رياست دادگاه هاي ارتش، وزارت اطلاعات و دادستاني انقلاب.

آقاي ري شهري در ابتدا از خانواده و تحصيل و ازدواج سخن گفته و سپس با اشاره به رخدادهايي که منجر به پيروزي انقلاب اسلامي شد وارد دوراني شده است که مسووليت هايي را در آن دوران بر عهده گرفته است. اين مطالب تا فصل سيزدهم کتاب را به خود اختصاص داده است.

فصل چهاردهم کتاب به خاطرات دوران رياست دادگاه هاي انقلاب اسلامي ارتش و فصل پانزدهم خاطراتي از امام راحل است.

در فصل شانزدهم به شرح کودتاي نافرجام نوزه اختصاص يافته و طي 65 صفحه رخدادهايي مربوطه را با توجه به اسنادي که در اختيار ايشان بوده شرح داده است. از آنجا که وي در اين زمان رياست دادگاه ارتش را داشته است، اطلاعات دقيق، تفصيلي و در شرح ماوقع بسيار حساس است.

ماجرا فرار بني صدر، خاطراتي از انفجارهاي مهم نيمه تيرماه تا شهريور 60 و نيز خاطراتي از آغاز جنگ فصل هاي هفدهم تا نوزدهم را به خود اختصاص داده است.

شايد در ميان فصول کتاب جدي ترين آنها فصل بيستم و بيست و يکم باشد. فصل بيستم به توطئه قطب زاده و جريانهاي مربوطه تا اعدام او مربوط مي شود. در اين بخش متن کيفر خواست قطب زاده و دفاعيات وي و راي دادگاه به تفصيل آمده و از اين جهت مي توان گفت اسناد تازه اي انتشار يافته است.

فصل بيست و يکم که بيش از 90 صفحه را به خود اختصاص داده مطالبي است که وي در باره آيت الله شريعتمداري نوشته است.

در بخش مربوط به آيت الله شريعتمداري ايشان ظاهرا براي نخستين بار متن بازجويي هاي خود را از ايشان به تفصيل آورده و از اين جهت فصل تازه اي را در بررسي چگونگي آن رويداد مهم گشوده است. يکي از اسناد تازه اين مجموعه متن نامه آيت الله شريعتمداري به امام خميني در باره اتهاماتي است که به ايشان وارد شده است.

فصل بيست و دوم کتاب نگاهي به خاطرات آيت الله منتظري در ارتباط با برخي از مسائلي است که وي در موضوعات مطروحه در اين دوره نوشته است. مسائلي مانند ماجراي آيت الله شريعمتداري، آقاي رستگار، بني صدر. اين فصل يازده صفحه بيشتر نيست.

در پايان کتاب بيست پيوست به چاپ رسيده که بيشتر آنها اسنادي ارزشمندي از تاريخ اين دوران است.

در باره چاپ پنجم کتاب جريان ها و سازمان هاي مذهبي - سياسي ايران طي سالهاي 1320 - 1357
يک پرسش اساسي درباره انقلاب اسلاميِ بهمن ماه 1357 آن است که چرا و چگونه نيروهاي مذهبي و روحاني در موقعيت رهبري اين نهضت قرار گرفتند؟
مگر نه آن است که از مشروطه به اين سو، به طور عمده، نيروهاي سکولار در صحنه سياست ايران فعّال بوده اند؟
و مگر نه آن است که رضاشاه با تمام قوا به جان مذهب و مذهبي ها افتاد و اساسِ مدارس ديني و مساجد و حسينيهها را هدف قرار داده، بيشترين محدوديت را از هر جهت براي روحانيون فراهم کرد؟
و مگر نه آن است که روشنفکران به طور غالب، در بيشترنوشته هاي خود، عامل عقب ماندگي و درماندگي ايران را در رسيدن به مدرنيسم و تجدد، انديشه هاي سنتي و وجود مدافعان آن تعريف کردند و با همه توان بر طبل انشقاق ميان نسل قديم و جديد کوفتند؟
و مگر نه آن است که بسياري از اديبان و شاعران معاصر با آفرينش طنزها و اشعار و هزلها و هجوهاي خود به جان روحانيت افتاده و دواوين و مجموعههاي خود را مملو از استهزاي نسبت به اين جماعت و ارزشهاي مهم مذهبي مانند حجاب کردند؟
و مگر نه آن است که توده اي ها و کمونيستها نهايت تلاش خود را براي معرفي دين به عنوان افيون توده ها به کار گرفته و کوشيدند تا رهبري جوانان و نسل انقلابي را بر عهده بگيرند؟
پس چه شد که يکباره در فاصله قيام خرداد 42 تا بهمن 57 روحانيت و مرجعيت اين چنين محبوبيت عمومي يافت و همگان را برانگيخت تا به دنبال آن حرکت کرده، نظام استبدادي را سرنگون کنند و رهبري مبارزه را به دست روحانيون انقلابي بسپارند؟
به نظر ميرسد پاسخ تاريخي اين پرسش، در مرور بر فعاليت مذهبيها در فاصله سالهاي پس از شهريور بيست تا بهمن سال 57 نهفته باشد. مذهب در دوره رضاخان تحت فشار بود، اما هيچگاه از قلوب مردم ايران حذف نشد. نتيجه آن که پس از فرار وي، مذهبيها بار ديگر فعال شدند و به تأسيس نهادهاي مذهبي همت گماشتند. اين فعاليت تا آنجا پيش رفت و تحول يافت که توانست انقلاب اسلامي 57 را پديد آورد.
کتاب جريان ها و سازمان هاي مذهبي – سياسي ، گزارشي کوتاه از چگونگي رشد و برآمدن جريانهاي مذهبي ـ سياسي در روزهاي پس از شهريور 1320 (زمان تبعيد رضا شاه) تا پيروزي انقلاب اسلامي را ارائه داده است. دورهاي که روحانيون و متدينين، و گروههايي که به نوعي در انديشه احياي دين ياهماهنگ ساختن دين با دنياي جديد بودند، کوشيدند تا با اقدام به نوعي خانه تکاني، دين را که در تمام دوره رضاخان گرفتار انزوا شده بود، احيا کرده، آن را در پيوند بيشتري با جامعه و سياست قرار داده و تجربه جديدي را در رويارويي با دنياي نو عملي سازند؛ تجربهاي که در نهايت، به تأسيس جمهوري اسلامي ايران منتهي گشت.
به طور معمول، اين تلاشها، در دو بخش قابل بررسي است:
نخست بخش تشکلهاي ِمنظم اعم از گروهها، احزاب، انجمنها، سازمانها و غيره که با نوعي مرکزگرايي، شماري افراد را در عضويت خود درآورده و با انديشه و استراتژي و تاکتيکهاي مخصوص به خود درپهنه جامعه ايراني به فعاليت پرداختند.
دوم جريانهاي فکري که طيفي از نيروهاي اجتماع را تحت تأثير قرار داده و با ايجاد موجهاي فکري آنان را به سمت و سوي خاصي هدايت کردند. انتخاب عنوان کتاب «جريانها و سازمانهاي مذهبي ـ سياسي» به نوعي بيانگر جهت گيري کتاب در بررسي هر دو بخش ميباشد. طبعا در اينجا سازمان به معناي گروه هاي منظم اعم از سازمان به معناي خاص آن، حزب و يا هيئت هاي مذهبي به کار رفته است.
شناخت چرايي افتادن رهبري نهضت به دست روحانيت، تنها يک بخش از علت تأليف اين اثر را تشکيل ميدهد. انگيزه ديگر آن است که بدانيم سازمانها و جريانهاي مذهبي که پس از حذف استبداد رضاخاني و خاتمه هجوم وحشيانه آن دولت بر ضد مظاهر ديني پديد آمدند و در حوزههاي علميه، دانشگاهها، بازار، دبيرستانها، مساجد، حسينيه ها و ديگرمحافل مذهبي حرکتشان را نفوذ و توسعه دادند، در باره دين و سياست چگونهميانديشيدند؟ به طور کلي چند نکته مهم در اين بخش مورد نظر است:
نخست شناخت افکار ديني بانيان و مؤسسان اين تشکلها و اين که آنان دين را چگونه و از چه طريقي شناخته بودند و چه تصوري از آن داشتند.
دوم ارتباط، پيوند و ديدگاه آنان نسبت به روحانيت و مرجعيت؛ به عنوان جامعهاي که رسالت حفظ دين و شعائر ديني را بر عهده داشته و دارد. شناخت اين که آيا اين تشکلها دينشناسي مستقل از روحانيت داشتند يا آن که در فضاي انديشه دينيِ رسمي و سنتي روحانيت حرکت ميکردند. همچنين نگرش اصلاحگرايانه آنان به دين و مذهب و تعريف حدود اين اصلاحگري، بر چه پايه و معياري استوار بوده است.
سوم اعتقاد رهبران اين تشکلها نسبت به حدود مداخله دين در سياست، و به تعبيري سياسي شدن مذهب و طرح آن به عنوان يک ايده انقلابي و سياسي تا چه اندازه بوده است.
چهارم شناخت اهداف اين تشکلها و سازمانها و اين که هدفشان احياي دين و مذهب بوده است يا اصلاح وضعيت سياسي ـ اجتماعي مردم. طبعا هر سازمان و گروهي براي تحقق اهداف خاصي شکل گرفته است که ميبايست در مقام تئوري و عمل ديدگاه آن تشکل روشن شود.
به هر روي، سرگذشت اين تشکل ها، چگونگي تفسير آنان از دين، و مهمتر از همه، رويارويي آنان با انديشه هاي نو، اعم از چپ و راست، آن هم در جهت غربي کردن و نو کردن دين، سرگذشت جالبي است که مي تواند براي روزگار ما سودمند و عبرت آفرين باشد.
ما براي شناخت بهتر موقعيت خويش، لازم است تا اين تاريخچه را به دقت مرور کنيم؛ تجربه روزهايي که نخستين سازمانها و احزاب مذهبي متأثر از انديشه هاي سوسياليستي فعاليت خويش را آغاز کردند؛ زماني که برخي از تشکلهاي مذهبي بي ريشه، در دامن انديشه هاي مارکسيستي فرو غلطيدند و دوراني که سازمان مجاهدين به عنوان يک سازمان مذهبي، يک باره ايدئولوژي مارکسيسم ـ لنينيسم را پذيرفت و مرتد شد؛ و همين طور زماني که انديشه هاي اسلامي با انديشه هاي اجتماعي غرب گره خورد و تلاش شد تا از زاويه علوم اجتماعيِ جديد، دين تفسير شود، و اين حرکت تا امروز ادامه مي يابد. همه اينها تجربه هايي است که بر مردم و تشکلهاي اسلامي و نخبگان ما گذشته و اکنون نيز در حال تجربه شدن است.
در حال حاضر ما همچنان مقهور غرب و تحت فشار توليدات فکري آن هستيم و بيم آن مي رود که بي توجهي به آن تجربه ها، يکبار ديگر متفکران غيرمتعمّق مذهبي ما را در گرداب جريان هايي شبيه آنچه بر سر مجاهدين رفت، فرو برد و پرونده و تجربه تازه اي در کنار آنچه در آن روزگار بر سر ما آمد، بيفزايد؛ در حالي که هوشياري و بيداري همه جانبه، مي تواند ما را از اين قبيل برخوردهاي قشري نسبت به دين و غرب و توليد التقاطهاي جديد فکري باز دارد و به کار تدوين نگرشي ناب از اسلام اصيل وا دارد؛ نگرشي که بتواند بر پايه وحي و با استفاده از منابع اصيل و همزمان بهره گيري از عقل و اجتهاد و ابتکار، راه زندگي و سعادت و طريق پيمودن صراط مستقيم را به ما بنماياند و همزمان از «تحجّر» و «بدعت» نجات دهد.
در اين نوشته، از شمار قابل ملاحظه اي منبع مکتوب استفاده شده است. طبعا دسترسي به اسناد موجود در مراکز مختلف، در مقدورات نويسنده نبوده و دراين زمينه تنها از متون چاپي به ويژه اسناد که اين اواخر در حجم گستردهاي عرضه شده، استفاده شده است. اما در بخش شفاهي، مواردي وجود دارد که با برقراري تماس با برخي از اشخاص، اطلاعاتي گرفته شده و در متن يا پاورقي به آنها اشاره شده است.
بيترديد، کتاب "جريان ها و سازمان هاي مذهبي سياسي" قطرهاي است از درياي تکاپوهاي مذهبيِ نسلي که به هدف نجات اسلام کوشش کرده و هدفش زاويه عريضي را از رها ساختن دين از تحجّر و خالص کردن اسلام از انحراف و خرافه، تا فروغلطاندن آن در گرداب غربي شدن و بدعت گرايي در بر گرفته است. تکاپويي که هنوز آثار و تبعاتش به وضوح آشکار نشده است.
رويکرد اصلي در اين نوشتار، تاريخي خواهد بود، نه جامعه شناختي؛ در واقع، دستمايه هاي اوليه مؤلف، صرفا تاريخي است و تلاش مي کند تا بر اساس داده هاي تاريخي زمينه توسعه فعاليتهاي مذهبي و غلبه آنها را بر حرکتهاي سکولار اعم از ملي يا مارکسيستي نشان دهد. طبعا اين يک رويه ماجراست؛ رويه ديگر آن رويکرد جامعه شناختي است که مي بايست با دستمايه هاي ديگري به بررسي تغييرات اجتماعي و سازمانمندي ويژه آنها، در جامعه ايراني پرداخت و از حوصله بحث و تخصص ما خارج است.
متني که در چاپ فعلي يعني چاپ پنجم اين کتاب ، ارائه ميشود، ويرايش چهارم کتاب است که با ملاحظه نقدها و مطالبي که طي اين سه سال منتشر شده، تهيه شده است. اين ويرايش در مقايسه با چاپهاي پيشين، مفصّلتر و تقريبا در حد دو برابر بوده و در ضمن تلاش شده است تا جريانها و افراد بيشتري مورد توجه قرار گيرند.
حجم فعلي کتاب با فهارس و پيوست ها در يک هزار و اندي صفحه با جلد کالينگور به مبلغ 7000 تومان عرضه شده است.
ويژگي ديگر چاپ جديد آن است که دو ناشر يکي مرکز اسناد انقلاب اسلامي و ديگري کانون انديشه جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي به چاپ آن اقدام کرده اند.

اصل اين کتاب با همين عنوان تاريخ بيهق به فارسي بوده و متعلق به قرن ششم هجري است.
علي بن زيد بيهقي مشهور به فريد خراسان از علماي زيدي مذهب خراسان است که تولدش سال 490 و وفاتش در سال 565 است.
در اين کتاب تاريخ منطقه بيهق ، شرح حال علما و مدارس و اوضاع مذهبي و فرهنگي خراسان با تاکيد بر منطقه بيهق درج شده و يکي از آثار بسيار مهم در موضوع تواريخ محلي است که از آن قرن برجاي مانده است.
اين کتاب براي نخستين بار به زبان عربي ترجمه شده و مترجم آن دانشمند عراقي برجسته اي با نام دکتر يوسف الهادي است که سالها در ايران زندگي کرده و در حال حاضر در سوريه به کارهاي علمي و فرهنگي اشتغال کرد.
حرکت ترجمه آثار کهن فارسي به عربي ، حرکتي مبارک است که بايد ادامه يابد و فرهنگ اصيل اسلامي ايران را در اختيار متفکران و مورخان عرب قرار دهد.
با اين اقدام مي توان پيوندهاي فرهنگي ميان ملل مسلمان را تقويت کرد.

کتاب شرف المصطفي يا شرف النبي (ص) که اينک در شش مجلد و همراه با حواشي فراوان به چاپ رسيده يکي از آثار ارزشمند در شرح حال رسول خدا (ص) است که يک دانشمند نيشابوري يعني ابوسعيد خرگوشي - منسوب به محله خرگوش در نيشابور - آن را در قرن چهارم تاليف کرده است. وي خود متوفاي سال 406 هجري است و طبعا کتاب را مي بايست پيش از آن در دهه هاي پاياني قرن چهارم نوشته باشد.
پيش از اين استاد محمد روشن متن فارسي شده اين اثر را در سال 1361 توسط انتشارات بابک به چاپ رساند. اما تا به امروز از متن عربي آن اطلاعي در دست نبود. مترجم فارسي آن نجم الدين محمود راوندي (از مترجمان قرن ششم يا هفتم هجري) است.
آنچه اکنون شاهدش هستيم متن عربي و اصلي آن کتاب است که با حواشي فراوان به چاپ رسيده و مصحح از بس بر آن حواشي زده نامش را اين بار مناحل الشفا و مناهل الصفا بتحقيق کتاب شرف المصطفي گذاشته است.

اين اثر در رديف آثاري مانند دلايل النبوه بيهقي است نه آثاري مانند سيره ابن هشام . تفاوت اين دو نوع اثر در آن است که سبک نگارش سيره از زمان ابن اسحاق و ابن هشام تا زمان مولف ما تغيير کرد. سبک قرن سوم نوعي تاريخ نگاري بود که به حسب سال و بر اساس وقايع مهم اخبار سيره را از دوران بعثت و سپس هجرت بيان مي کرد و در دوران هجرت عمدتا تاريخ غزوات بحث مي شد. اما بعدها سيره موضوعي تر شد و چنان که از اين کتاب و نيز از دلايل النبوه بيهقي يا ابونعيم اصفهاني استفاده مي شود سيره تا حدودي صورت قدسي تري به خود گرفت و به خصوص به شرح معجزات و احوالات خاص حضرت محمد (ص) پرداخته مي شد.
کتاب شرف النبي يا شرف المصطفي (ص) بر اساس همان تقسيم بندي که بدان اشاره شد، از بحث بشارات هايي که به ظهور پيامبر (ص) داده شده آغاز مي شود. سپس از ولادت آن حضرت تا زمان بعثت مروري کوتاه صورت گرفته و آنگاه به بحث از عصمت رسول خدا (ص) پرداخته مي شود.
بحث از نسب پيامبر (ص) ابتداي دعوت، معراجهاي آن حضرت، فضيلت مکه و سپس مدينه و هجرت ايشان به اين شهر در مجلد دوم آمده است. در اينجا فهرستي از فضائل شهر مکه و مدينه ارائه شده که براي شناخت تاريخ اين دو شهر اهميت فراواني دارد.
مجلد سوم، بخشي به غزوات و بخشي به وفات پيامبر (ص) اختصاص يافته و روايات فراواني در فضيلت زيارت قبر آن حضرت ارائه شده است. در ادامه از زنان آن حضرت و نيز ديگر متعلقات ايشان به صورت ريز بحث شده و براي تک تک نقلها سند آورده شده است. در واقع اين تاريخنگاري در قالب حديث نويسي معمول در آن روزگار است. نيمه پاياني مجلد سوم بحث از دلايل اثبات نبوت آن حضرت مي باشد.
بحث از شرف النبي في القران در مجلد چهارم آمده که مروري است بر فضائل ذکر شده براي آن حضرت در قرآن کريم. در ادامه باب فضائل النبي (ص) قرار گرفته که مربوط به بيان ديگر فضائل ايشان مي باشد. در اينجا از اخلاق و خصوصيات ديگر رسول خدا نمونه هاي فراواني ارائه شده است.
دعاهاي پيامبر (ص) نماز آن حضرت، مزاح هاي ايشان، کلمات حکيمانه و امثالي که بر زبان مبارکش جاري شده، در مجلد پنجم آمده است. فصل مفصلي هم تحت عنوان جامع ابواب الفضائل و المناقب است که ضمن آن به نقل فضائل مهاجرين و انصار و برخي از چهره هاي برجسته از اهل بيت و ديگران پرداخته شده است. در اين قسمت به خصوص از فضائل اهل بيت از جمله امام علي (ع) حسنين (ع) و فاطمه زهرا (س) به تفصيل صحبت شده و گفتني است که اين بخش بعدها مورد استفاده فراوان مصادر و منابع شيعه قرار گرفته است. در واقع، ابوسعيد خرگوشي به خاطر نقل اين فضائل جايگاهي ويژه در کتابهاي حديثي شيعه در زمينه فضائل به دست آورده است. فضائل خلفاي اربعه و شماري ديگر از صحابه در مجلد ششم آمده است. بحث از پرچم هاي متعلق به آن حضرت، نيز شفاعت ايشان براي امت در قيامت از آخرين ابواب کتاب است که در مجلد ششم آمده است.
مصحح براي کتاب فهارس جالبي را تدوين کرده که استفاده از کتاب را آسان مي سازد.
انتشار کتاب شرف المصطفي يا شرف النبي (ص) قدم ارجمندي براي تقويت متون مربوط به سيره نبوي است.
به تازگي کتاب تهذيب الاسرار ابوسعيد خرگوشي هم توسط بسام محمد بارود به چاپ رسيده است. اين اثر حاوي جملاتي است که از صحابه و تابعين و عرفا در مسائل مختلف اخلاقي و رياضتي و تربيت ديني نقل شده و مي تواند در ريشه يابي بسياري از اين قبيل کلمات قصار که در حوزه خراسان و تصوف بسيار نيرومند آن در قرن چهارم و پنجم شايع بوده به ما کمک کند. اين کتاب در سال 1999 توسط منشورات المجمع الثقافي در ابوظبي به چاپ رسيده است.
از ابوسعيد اثري ارجمند در باب تعبير خواب نيز برجاي مانده که نسخه آن در کتابخانه مجلس شوراي اسلامي نگهداري مي شود.

بايد بيفزاييم که سالها پيش مرحوم دکتر احمد طاهري عراقي مقاله مفصلي در باره ابوسعيد خرگوشي و کتابشناسي آثار وي نوشت که در يادنامه اي که مشتمل بر مقالات وي بوده و به نام يادگار طاهر ناميده شده، آن مقاله چاپ شده است. (تهران، مرکز نشر دانشگاهي، 1382، صص 28 - 57).


ا

موسسه تحقيقات فلسطين از جمله موسسات مستقلي است که از سال 1963 تا کنون به بحث و تحقيق در باره فلسطين مشغول است. آثار اين موسسه از جمله آثار ارزشمندي است که در باره تاريخ و سياست و اقتصاد در موضوع فلسطين و اسرائيل انتشار مي يابد.
از جمله آخرين آثار اين موسسه کتاب راهنماي سال 2004 اسرائيل است که خود مشتمل بر مقالات بسيار مفصل در موضوعات متنوع در باره اين کشور و فلسطينيان و يهوديان ساکن آن مي باشد.
عناوين مقالات درج شده در آن به اين شرح است:

نظام حکومت / الياس شوفاني صص 1 - 64
نظام قانوني و تشريعي / موسي ابو رمضان صص 65 - 114
احزاب سياسي / احمد خليفه صص 115 - 190
جغرافياي انساني و ترکيب جمعيتي / عزيز حيدر صص 191 - 236
اقليت فلسطيني ساکن در اسرائيل / اسعد غانم صص 237 - 294
تعليم و تربيت و تحقيق / عزيز حيدر صص 295 - 370
روزنامه نگاري و تبليغات / امل جمال صص 371 - 440
اقتصاد / فضل مصطفي النقيب صص 441 - 495
سازمان هاي امنيتي و نظامي / رياض قهوجي صص 497 - 562
حقوق استيطان و شهروندي در اراضي اشغالي / خالد عايد صص 563 - 645
يهوديان جهان / عصام نصار صص 647 - 682
روابط دنياي عرب با اسرائيل / هاني حوراني صص 683 - 758
چهرهاي برجسته در اسرائيل / محمد سيف الدين وتد صص 759 - 808

اين کتاب که بر اساس اخبار روزانه خبرگزاري ها در باره سقوط عراق به دست ارتش امريکا نوشته شده يکي از جديدترين آثاري است که گزارش لحظه به لحظه و روزانه اين جنگ را به تصوير کشيده است.
اين گزارش از بيستم مارس 2003 آغاز شده و تا دهم آوريل همان سال را در بر گرفته و اخبار، تحليل ها، مواضع دولتها، مصاحبه هاي وزراي خارجه و دفاع امريکا و بسياري از گزارشات متفرقه در باره اين جنگ را شامل مي شود.
طي سال جاري دهها کتاب به همين صورت در باره جنگ امريکا بر ضد عراق انتشار يافته که برخي از آنها عبارتند از:

اسرار الساعات الاخيره قبل سقوط بغداد، علي الجابري (خبرنگار کانال المنار در بغداد در خلال جنگ)، اردن، مکتبه الاهليه، 2004
سقوط العرب في الحرب علي العراق الاسباب و النتايج ، احمد طه خلف الله، سوريه ، دارالکتاب العربي، 2004
الحياه السريه لصدام حسين من القصور الي الجحور ، انيس الدغيدي، سوريه، دارالکتاب العربي، 2004

علاوه بر اينها دهها کتاب در باره عراق در دوره اخير طي سال جاري به چاپ رسيده و ضمن آن شرحي از جنايات دوره صدام حسين و دشواري هاي سياسي اين دولت و مردم مظلوم آن را بيان کرده است. همچنين آثاري سياسي در تحليل اوضاع فعلي عراق و تحليل وضعيت آينده آن انتشار يافته است. برخي از اين آثار عبارتند از:
عراق المستقبل ، جيف سيمونز، بيروت، دار الساقي، 2004
التنکيل بالعراق العقوبات و القانون و العداله، جيف سيمونز، مرکز دراسات الوحده العربيه، 1998
استهداف العراق، جيف سيمونز، مرکز دراسات الوحده العربيه7، 2003
العراق ، الغزو، الاحتلال، المقاومه، جمعي از مولفان، مرکز دراسات الوحده العربيه، 2003

در ميان اين آثار ، آثاري که به وضعيت شيعه و مصايب و مشکلات اين گروه طي چند دهه اخير پرداخته باشد بسيار اندک است. اين در حالي است که جنايات صدام در حق اين جماعت که اکثريت ساکنان اين کشور را تشکيل مي دهند چندان است که تنها با جنايات حجاج مي توان مقايسه کرد. سالها پيش حسن العلوي کتاب الشيعه و الدوله الطائفيه في العراق را نوشت که با عنوان شيعه و حکومت در عراق ترجمه شده و يکي از بهترين آثار در اين زمينه است.

در اين زمينه همچنين مي توان به کتاب سنوات الجمر از علي المومن اشاره کرد که مسيره الحرکه الاسلاميه في العراق را ميان سالهاي 1957 تا 1986 کار کرده و شرحي مفصل از وضعيت شيعه به دست داده است. در اين کتاب شرحي از سخت گيريها و زندان ها و مصيبت هاي وارده بر علماي شيعه را مي توان ملاحظه کرد. چاپ سوم اين کتاب در سال 2004 توسط المرکز الاسلامي المعاصر (بيروت) در 720 صفحه عرضه شده و اميد است که کسي براي ترجمه آن به فارسي همت کند.

اين نشريه تاريخي نوظهور که چندي است پا به عرصه مطبوعات تاريخي گذاشته ويژه مطالعات تاريخ معاصر ايران است.
در اين زمينه نشريه تاريخ معاصر ايران از موسسه مطالعات تاريخ معاصر پردوام ترين نشريه و در عين حال وزين ترين آنهاست که طي سالهاي اخير به طور مرتب به چاپ رسيده است.
اميد است که نشريه جديد و نيز نشرياتي که در اين زمينه در حال نشر است (مجله پانزده خرداد از آقاي سيد حميد زيارتي و نيز مجله ديگري که مرکز اسناد انقلاب اسلامي در کار گرفتن امتياز آن است و هر دو در راه هستند ) بتوانند با استواري کار خود را آغاز کرده و ادامه دهند.
فصل نامه شماره چهارم مطالعات تاريخي شامل چندين مقاله تحقيقي است:
مهاجرات علما از عراق به ايران و بازگشت آنان به عراق / مسعود کوهستاني نژاد.
نگاهي به قيام عشاير بوير احمد در سالهاي 1341 - 1342 / کشواد سياهپور.
جاسوسان کا گ ب در ايران، وزير جاسوس / براتعلي طبرزدي.
گذري بر زندگي و کتابهاي سيد غلامرضا سعيدي / اکبر خوشزاد.
تغيير لباس و قيام مردم تبريز در سال 1307 / رضا صديقي نخجواني ، رحيم نيکبخت.
سياست پشت پرده سينما / يحيي آريابخشايش.
انقلاب ايران / گفتگو با هنري /پرشت
سندهاي بدون شرح

اين فصلنامه از پژوهشگران دعوت به همکاري کرده و گفته است که مقالاتي که مربوط به فاصله زماني ميان مشروطه و انقلاب اسلامي باشد را در صورت دارا بودن ويژگي هاي پژوهشي به چاپ خواهد رساند.

اصل اين کتاب به فارسي و با عنوان دين و دولت در انديشه اسلامي توسط دفتر تبليغات اسلامي به سال 1378 به چاپ رسيده و اکنون ترجمه آن به عربي در بيروت انتشار يافته است.
حرکت ترجمه آثار فارسي به عربي ، طي دو دهه اخير در بيروت آغاز شده و شماري از آثار ايراني از جمله آثار شهيد مطهري و دکتر شريعتي در اين سالها به عربي ترجمه شده است. طبعا ترجمه آثار دکتر شريعتي مربوط به سالهاي اوايل انقلاب و زماني است که وزارت ارشاد در اختيار .... قرار داشت. آن ترجمه ها که به عربي و يا ترکي صورت مي گرفت، تاثير زيادي از خود در کشورهاي عربي و نيز ترکيه برجاي گذاشت.
گفتني است که برخي از اين ترجمه ها از موسسات دولتي ايراني از جمله روابط بين الملل سازمان تبليغات اسلامي و اخيرا سازمان فرهنگ و ارتباطات بوده و شماري هم توسط خود مولفان و يا موسسات شخصي آنان به عربي درآمده و در ايران يا بيروت به چاپ رسيده است. اين اقدامات به نظر کافي نبوده و نتوانسته است حتي گوشه اي از افکار اسلامي در ايران را به خصوص در جهان عرب به طور وسيع منتشر کند. شماري از موسسات شخصي ايراني هم مانند انتشارات انصاريان، طي سالها به ترجمه اين قبيل آثار و نيز آثار قديمي شيعي از عربي به زبان هاي اروپايي فعاليت داشته و دارند.

اخيرا موسسات يا ناشران لبناني به اين مهم توجه کرده و آثاري را که گمان مي برند در دنياي عرب يا دست کم ميان شيعيان مي تواند مورد استقبال قرار گيرد چاپ مي کنند. اقدام مستقيم آنان براي انتشار آثار برگزيده به عنوان يک حرکت خصوصي بدون مشارکت موسسات دولتي مي تواند آثار مطلوبتري داشته باشد و شمار بيشتري از آثار ايراني را در آن نواحي منتشر کند.
طي هفت سال گذشته، برخي از کتابهاي آقاي خاتمي هم به کمک آقاي ابطحي مشاور و.... ايشان توسط برخي از ناشران خصوصي در بيروت انتشار يافت. در اين زمينه حتي کارهاي تاليفي هم با حمايت خاص دنبال شده و تلاش شد تا فکري با عنوان الخاتميه در آنجا معرفي شود.
علاوه بر مباحث عقيدتي ، بخشي از کتابهايي که مي تواند به عربي ترجمه شود آثاري است که در باره انديشه سياسي شيعه به خصوص مباحث مربوط به حکومت و ولايت فقيه انتشار مي يابد. انتشار اين انديشه در جهان اسلام و نقادي آن ، کمک خواهد کرد تا اين انديشه بتواند استوارتر و جدي تر مطرح شود.

کتاب الدين و الدوله از آقاي محمد سروش يکي از آثار زبده در اين جهت به شمار مي آيد و ترجمه آن به توضيح مباني فکر سياسي شيعه در جهان عرب کمک خواهد کرد.

ادبيات حج در زبان هاي مختلف در دنياي اسلام جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است. در يکي از کهن ترين متون فارسي يعني سفرنامه ناصر خسرو شاهد گزارش خواندني سفر وي به حج هستيم. علاوه بر اين، در ديوان او و ديگر شاعران پارسي زبان از دير باز اشعاري را که به نوعي به حج و کعبه و مکه و مدينه مربوط مي شود مي يابيم.
بخشي از اين ادبيات، مربوط به سفرنامه هاي حج است که مسلمانان طي قرون مختلف به نگارش آنها دست زده اند. اين متون در زبان هاي عربي، فارسي و ترکي به وفور يافت مي وشد و حاوي نکات ارجمندي در ارتباط با حج، جغرافياي مکه و مدينه، شرح مسير کاروان هاي حج و اطلاعات ديگري در اين زمينه است.
در فارسي به جز آنچه در متون جغرافيايي قديم يا سفرنامه هاي کهن در باره حج آمده، از عصر جديد، اطلاعات چندي از دوره صفوي و بيش از آن از دوره قاجاريه داريم. تعداد سفرنامه هايي که در دوره قاجار در ارتباط با حج نوشته شده، بالغ بر چهل سفرنامه است که به صورت منثور و منظوم نگارش يافته است.
در زبان عربي، سفرنامه هاي بيشتري و در زبان ترکي تعداد کمتري در عثماني نوشته شده اما به هر روي در همه اين زبانها، اين ادبيات وجود داشته است.
سفرنامه نويسي در بيشتر اين زبانها تا به امروز ادامه يافته و توان گفت که هر ساله دهها سفرنامه در زبان هاي مختلف در ارتباط با حج نوشته مي شود. در روزگار ما برخي از اين سفرنامه ها به زبان هاي فرنگي هم منتشر مي شود. شماري از آنها شامل گزارش هاي روزنامه نگارانه است که در مطبوعات چاپ مي شود برخي هم به صورت کتاب در دسترس اهل مطالعه قرار مي گيرد.
آنچه جالب است چاپ سفرنامه هاي روزگاراران پيش است که به صورت خطي در کتابخانه ها مانده و اکنون با تصحيح و تنقيح به چاپ مي رسد. حسن اين آثار در آن است که بخشي از تاريخ دوران هاي گذشته را نيز بر ما روشن مي کند و ما را در آن فضاها به گردش در مي آورد.
يکي از آخرين اين نمونه سفرنامه هاي عربي که به تازگي انتشار يافته و مربوط به قرن هيجدهم ميلادي و حوزه مغرب اسلامي است، سفرنامه مکناسي است. وي که سفير مغرب در آستانه يعني استانبول است، از راه مصر به شام آمده و از آنجا به حج رفته است. نامش محمد بن عبدالوهاب المکناسي (م 1785 م / 1200 هجري) است و کتابش به تازگي توسط محمد بوکبوط توسط دارالسويدي در ابوظبي و الموسسه العربيه در بيروت ضمن 420 صفحه به سال 2003 منتشر شده است.
ادبيات حج حوزه مغرب اسلامي نسبتا غني است. آنان راهي طولاني را براي انجام حج طي مي کردند و تمام عرض افريقا را براي رسيدن به درياي سرخ و گذر با کشتي از آن مي پيمودند. بسا از طريق مصر به سمت شام رفته و از آنجا عازم مدينه منوره و سپس مکه مکرمه مي شدند.
سفير مغرب که حامل پيامي هم از سلطان مغرب بوده به سمت استانبول رفته و در آنجا مورد استقبال رسمي قرار گرفته است. طبيعي است که وي به عنوان يک حاج با موقعيت سياسي دسترسي به اطلاعات دست اول و درستي در زمينه هاي مختلف داشته است.
وي در دمشق نيز به زيارت اماکن مهم تاريخي از جمله جامع اموي و قبور منسوب به صحابه مانند قبر بلال حبشي رفته و از آنجا همراه کاروان دولتي عثماني راهي مدينه شده است. مشکلات طول راه که مهم ترين آنها اعراب بدوي بودند سبب شده است تا وي شرحي از آنها به دست دهد.
زيارت قبر حبيب (ص) در مدينه و نيز قبور صحابه و اهل بيت در بقيع و سپس عزيمت به مکه در دنباله آن آمده است. وصف مسجد الحرام و ارائه قصيده اي از خودش در باره مناسک حج (268 – 279) مطالبي است که در اين بخش عرضه شده است.

بخشي از اين اشعار در باره رسول خدا (ص) و توسل به ايشان و اهل بيت آن حضرت است:
بجاه جبرئيل و ما به نزل
عليه نحن عاکفون لم نزل
و الال و الاولاد و الازواج
فاطمه ذات السنا الوهاج
و بابن عمک ابي الغصنين
سيدنا الحسن و الحسين
وي پس از حج همراه با کاروان شام به دمشق بازگشته در حالي که در غياب آنان وبا در اين شهر فراگير شده بوده است.
وي در اين وقت عازم زيارت قدس شريف شده است. زيارت قدس براي زائران تک و مغربي و مصري بسيار اهميت داشت برخلاف زايران عراقي و ايراني که علاقه اي به زيارت قدس نداشتند چرا که در مسيرشان هم قرار نداشت. وي در بازگشت شرحي از جزيره قبرس به دست داده و سپس در باره مسير بازگشت که از تونس و الجزائر بوده اطلاعات ديگري را ارائه کرده است.


اکنون که اين کتاب را معرفي کرديم بهتر است چندين اثر تازه چاپ ديگر را درهمين زمينه معرفي کنيم.

رحله الي مکه / مراد هوفمان ، المدينه المنوره، مکتبه العبيکان، 1421
وي که روزگاري مسلمان شد و کتاب الاسلام کبديل را نوشته در آلمان به چاپ رساند گزارش سفر و زندگي خود را در اين کتاب نوشته است. وي در اين نوشته از محمد اسد که او نيز يک يهودي مسلمان شده بود و کتاب الطريق الي مکه را نوشت ياد و مطالبي نقل کرده است.

رحله في الجزيره العربيه الوسطي ، الحماد، الشمر، القصيم، الحجاز، 1878 – 1882، شارل هوبير، ترجمه به عربي: اليسار سعاده، بيروت، 2003
اين يک سفرنامه فرنگي است که در سال 1885 ميلادي در پاريس چاپ شده و اين نخستين ترجمه عربي آن است که به بازار عرضه مي شود. وي از حجاز گذشته اما از مکه و مدينه ديداري نداشته است. وي در باره بسياري از راهها، شهرها و کوهها و بيابانها اطلاعاتي را به دست داده و علاوه بر آن شرحي هم در باره برخي از تحولات سياسي آن روزگار در عربستان ارائه کرده است.

الرحله اليابانيه الي الجزيره العربيه، ايجيرو ناکانو، ترجمه به عربي از ساره تاکاهاشي، داره الملک عبدالعزيز، 1419
اين اثر گزارش سفر وي به بخش هايي از جزيره العرب در سال 1939 است به ژاپني چاپ شده و چاپ عربي آن در ضمن سلسله منشوراتي که به مناسبت يکصدمين سالگرد دولت سعودي شامل يک صد جلد کتاب مهم تاريخي انتشار يافته، به مطالعه کنندگان عرضه شده است.

يوميات رحله في الحجاز (1930 / 1348)، غلام رسول مهر، ترجمه سمير عبدالحميد ابراهيم، رياض، داره الملک عبدالعزيز، 1417
اين اثر يک سفرنامه حج است که به اردو نگارش يافته و به عربي ترجمه شده است. نويسنده يک روزنامه نگار پاکستاني بوده و گزارش روزانه سفر خويش را به اماکن مقدسه نوشته است. اصل آن گزارشهايي بوده است که وي براي چاپ در نشريه صحيفه انقلاب به کشورش مي فرستاده است.

الارتسامات اللطاف في خاطر الحاج الي اقدس مطاف (1929) شکيب ارسلان، تقديم: ايمن حجازي، ابوظبي، دار السويدي، بيروت، الموسسه العربيه للدراسات و النشر، 2004
اشاره کنم که اين دو ناشر طي سالهاي اخيردهها از اين دست سفرنامه ها را که مربوط به کشورهاي مختلف مي شود چاپ کرده اند.در باره شکيب ارسلان هم نياز به گفتن نيست که از نويسندگان و اديبان مشهور دوره اخير است و برخي از آثارش به فارسي هم درآمده است. اين سفر در سال 1929 / 1348 ق انجام شده و مسير آن از محل اقامت آن زمان وي يعني لوزان سويس آغاز شده از آنجا به ايتاليا ، سپس از دريا به سمت پورت سعيد و از آنجا به درياي سرخ و سپس مکه انجام شده است. وي در ايام حج بيمار شده و براي بهبودي به طائف رفته است. به همين دليل بخش عمده اي از کتابش به شرح وضعيت طائف مربوط مي شود.
حجم کتاب 376 صفحه و گزارش آن از شهر مکه و طائف و طوائف ميان راه و ديگر مسائل جاري که مربوط به آغاز دولت سعودي بوده خواندني است. وي به برخي از اماکني که به تازگي توسط وهابي ها تخريب شده بوده اشاراتي دارد که از آن جمله بناي روي قبر عبدالله بن عباس و عکاشه بن محصن در طائف است. اين اثر در شناساندن تاريخ و به خصوص جغرافيا و قبايل و مسائل حاشيه اي ديگر حاوي اطلاعات بسيار عالي و تازه است. مولف در جاي جاي کتاب از اطلاعات حديثي و تاريخي و جغرافيايي ساير کتابها بهره برده و کتاب را خواندني کرده است.

الرحله الحجازيه ، اوليا چلبي، ترجمه از ترکي به عربي : دکتر الصفصافي احمد المرسي، قاهره، دار الافاق العربيه، 1999

کمتر عالم و عامي ترک ترکيه اي را مي شناسيم که با سفرنامه مفصل اوليا چلبي آشنا نباشد. سفرنامه اي که در ده جلد است و شامل بخش مهمي از جغرافياي عالم متمدن در قرن يازدهم هجري مي شود. به قدري در باره اين کتاب گفته و نوشته شده که نياز به معرفي آن نيست.
بخشي از اين سفرنامه شيرين و خواندني مربوط به مکه و مدينه است. عامي نويسي مولف و تلاش او براي ارائه باورها و عقايد عاميانه در باره اين اماکن که گاه بسيار خنده دار و غير صحيح است ، آن را به صورت يک اثر ارزشمند در آورده است. لازم است تا در جاي ديگري به تفصيل در باره اين سفرنامه سخن بگويم و خواندني هاي آن را نقل کنيم.

الحجاز في نظر الاندلسيين و المغاربه في العصور الوسطي، ابراهيم احمد سعيد، دمشق، الاوائل للنشر و التوزيع، ‏2004‏

اين کتاب مروري است بر تعدادي از سفرنامه هاي حج مغربي ها که ضمن کتابشان شرحي از حجاز به دست داده اند. سفرنامه ها و کتابهايي که مبناي کار اين مولف بوده عبارتند از سفرنامه ابن جبير، العبدري، ابن بطوطه، البلوي، القلصادي. وي در هر بخش گزيده اي از مهم ترين مطالب آنان را در باره شهر مکه و مدينه و ديگر مسائل مربوطه ارائه کرده و در واقع، تلخيص و تهذيب مطالب آنها در باره حجاز است.

موسوعه مرآه الحرمين الشريفين و جزيره العرب، 5 ج ، ايوب صبري پاشا، اشراف بر ترجمه: احمد حرب، قاهره، دار الافاق العربيه، 2004

يک مجموعه پنج جلدي بسيار مفصل که از همان زمان چاپ متن ترکي آن در سال 1302 ق در مطبعه البحريه استانبول اثري شناخته شده و قابل استفاده بوده است. در همان دوران قاجار، مجلدي از آن با عنوان مرآه الحرمين که قسمت مکه آن بود توسط عبدالرسول منشي به فارسي ترجمه و چاپ شد که اخيرا توسط آقاي جمشيد کيانفر تصحيح و ضمن منشورات ميراث مکتوب در تهران (1383) به چاپ رسيده است.
اکنون متن کامل آن به عربي ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسيده است. به دليل آن که نويسنده يکي از شخصيت هاي دولت عثماني بوده و آنها با وهابيان بسيار تند برخورد مي کردند ، توزيع کتاب در حال حاضر در کشور سعودي ممنوع است. اين علاوه بر اختلاف مشرب مذهبي آنهاست.
بدون ترديد اين مفصل تر اثر تاريخي ، جغرافيايي و سفرنامه اي است که در پايان دوره عثماني تاليف شده و از هر جهت قابل اعتنا مي باشد. تاليف آن در اين مقطع سبب شده است تا مولف ضمن آشنايي با تاريخ نويسي جديد
به تحقيق و تتبع ميداني پرداخته و در عين حال از متون در دسترس نيز در تاليف آن استفاده کند.

مجله مطالعات تاريخي، سالها پيش به همت مرحوم دکتر کاظم خواجويان در مشهد منتشر شد. پس از انتشار چند شماره و با درگذشت آقاي خواجويان يکي ديگر از استادان دانشکده ادبيات مشهد ، دکتر ابوالفضل نبيء فصلنامه پژوهشهاي تاريخي را منتشر کرد. اين نشريه نيز با درگذشت اين استاد تعطيل شد. اکنون امتياز همان نشريه به دانشکده ادبيات واگذار شده و با مديريت دکتر حسين الهي منتشر مي شود.
نخستين شماره آن شامل چند مقاله به شرح زير مي باشد
روابط ايرانيان و گرجيان در عصر باستان / حسين الهي
مکان جغرافيايي پارسوا / محمد تقي ايمان پور
ابريشم گيلان / جهان نبخش ثواقب
استبداد و استعمار دو عامل تخريب فرهنگي / لقمان دهقان
تحريم تجاري ايران به وسيله سلطان سليم اول / کيومرث قرقلو
جيهاني بزرگ، مرد علم و سياست / يحيي کلانتري
نقدي بر برخي ديدگاههاي تاريخي در باره اسکندر / اصغر محمود آبادي
سکايان پامير / مريم معزي
اقتداد شاهانه و حکومت استبدادي در انگلستان و ظهور رضاشاه / محمد نظري هاشمي
اين نشريه به عنوان ضميمه مجله دانشکده ادبيات و علوم انساني و به عنوان شماره اول و دوم چاپ شده است.

اين کتاب که مروري بر تاريخ يک صد ساله عراق و جريان هاي حکومتي و معارض در آن است، در شماره آخرين آثاري است که طي دو سال گذشته در باره عراق انتشار يافته و شامل وقايع عراق تا سقوط بغداد به دست امريکايي هاست.
عراق که دهها سال گرفتار استبداد بعثي بوده و هيچ کس در هيچ نقطه جرات انتشار کتابي عليه آن را نداشت ، اکنون پرونده اش را به روي نويسندگان و محققان گشوده و به مرور امکان نوشتن آثاري در باره آن فراهم شده است.
اين آثار با گرايش هاي مختلف نوشته مي شود که از آن ميان، نوشته هايي است که معارضان و مخالفان دولت بعثي عراق در افشاي ماهيت جنايتکارانه اين رژيم و صدمات و لطماتي که به مردم اين کشور زده مي نويسند. طي اين سالها صدها هزار نفر کشته و آواره کشورهاي مختلف شدند که هر کدام خاطرات شگفتي از دوران ترس و استبداد دارند.
کتاب زلزال في ارض الشقاق مروري بر تاريخ عراق طي يک صد سال اخير است که با گرايش لائيک نوشته شده است.
نخستين فصل هاي کتاب در باره وضعيت جغرافيايي اين کشور و موقعيت اقليمي آن است. دوران پادشاهي عراق ، انقلاب عبدالکريم قاسم در سال 1958 و پس از آن تسلط حزب بعث و سپس روي کار آمدن صدام در فصول بعدي مورد توجه قرار گرفته است.
بخش اصلي کتاب به دوران صدام آن هم دوران اخير آن پرداخته است. جنگ عراق و ايران، رقابت عراق و سوريه در لبنان، جنگ کويت و اشغال اين کشور توسط عراق در ادامه آمده است. در اين قسمت از انتقاضه جنوب و مسائل جانبي جنگ عراق با کويت سخن گفته شده است.
پس از آن بود که محاصره عراق توسط امريکا آغاز شد و يک دوره يازده ساله را تا شروع جنگ امريکا بر ضد عراق پشت سر گذاشت. جرياني که در نهايت منجر به سقوط حزب بعث واشغال عراق توسط امريکا شد.
در فصلي که با عنوان مستقبل المجتمع العراقي نامگذاري شده شرحي از احزاب مختلف موجود در اعراق اعم از احزاب کردي ، شيعي ، مسيحي و ملي به دست داده شده است. دو حزب برجسته کردستان، حزب الدعوه، مجلس اعلي، حرکه الوفاق الوطني، موسسه الخويي، حرکه التوحيد الکردستاني، احزاب آشوري و مسيحي و ترکمان، حرکه الضباط الاحرار، حزب کمونيست عراق، از آن جمله هستند.
در پايان کتاب اسناد انتشار يافته توسط سازمان ملل و شوراي امنيت در باره عراق همگي درج شده است. اين کتاب در 555 صفحه منتشر شده است.

نويسنده يکي از مشهورترين مصححان و محدثان اهل سنت طي چند دهه اخير است که غالب متون اصلي حديثي اهل سنت را تصحيح و منتشر کرده است.
وي در اين کتاب تلاش کرده است تا بر اساس مستندترين آثار حديثي سني، بسياري از آنچه را که مربوط به فضائل اهل بيت بوده است را گرد آوري کرده و در اين کتاب فراهم آورد. به همين دليل ذيل عنوان اصلي کتاب آمده است : نصوص مستخرجه من امهات کتب الحديث.
از ارجاعات ارائه شده ذيل هر حديث، مي توان دريافت که وي مقيد بوده است تا منابع خود را از مصادر درجه اول اهل سنت قرار دهد.
مراجعه به فهرست کتاب نشان مي دهد که تمامي آنچه که به عنوان فضائل امام علي (ع) فاطمه زهرا (س) و امام حسن و حسين (ع) در دسترس است ريشه در کتابهاي اصلي اهل سنت دارد و به رغم دشمني هاي يک قرن بني اميه و پس از آن عباسيان و نيز وجود گرايشهاي انحرافي در ميان عالمان خود فروخته آن عصر، اين احاديث همچنان به عنوان احاديث صحيح و درست جاي خود را در ميان محدثان آن روزگار حفظ کرده است.
حديث غدير، منزلت، علي ولي کل مومن في الدنيا و الاخره، انت ولي کل مومن بعدي، ان الجنه لتشاق اليه، انه لاخش في ذات الله، سدو الابواب الا باب علي، علي اخو النبي في الدنيا و الاخره، احب الخلق الي الله و... تعداد فراواني ديگر از جمله فضائل امام علي است که مولف در اين کتاب آنها را از مصادر اصلي اهل سنت ارائه کرده است.
به همين قياس فضائل فاطمه زهرا (س) نيز از منابع نقل شده و به دنبال آن فضائل حسنين.
توجه داشته باشيم که توجه به فضائل اهل بيت (ع) در مصر و شمال افريقا بسيار جدي است اما اين که يک محدث و نويسنده با اين موقعيت ممتاز در ميان اهل سنت دست به اين اقدام مستقل بزند بسيار اهميت دارد. جا دارد که مجمع اهل بيت و يا مراکز ديگري که مشغول به اين قبيل کارها هستند اين کتاب را چاپ کرده همراه با ترجمه در مناطق مختلف توزيع کنند و در ضمن شرح حالي هم براي مولف آن بنويسند.

کتاب الشيعه في مصر در شمار سري آثاري است که با عنوان موسوعه الشيعه في العالم – الشيعه في قاره افريقيا نوشته و منتشر شده يا قرار است منتشر بشود.
با آن که در ظاهر، تشيع در افريقا از پايگاهي برخوردار نبوده و نيست، اما به لحاظ تاريخي در نواحي مختلفي از شمال افريقا شيعيان به صورت هاي مختلف حضور داشته اند.
در بخش مصر، بيشتر حجم اطلاعات مربوط به تاريخ شيعه، مربوط به دولت فاطميان است که از قرن چهارم تا قرن ششم در آن ناحيه حکومت مي کردند و يکي از بزرگترين دولت هاي اسلامي است که تاکنون در جهان اسلام تجربه شده است.
طي چند دهه گذشته نيز تشيع، نفوذ ويژه اي در مصر به دست آورده و افکار و انديشه هاي شيعه از جمله آثاري از سيد جمال الدين اسدآبادي در آن ديار نشر و ترويج شده است. انتشار نهج البلاغه توسط شيخ محمد عبده که مفتي ديار مصر بود در همين ارتباط قابل ارزيابي است.
مولف اين کتاب در بخش نخست به ارائه اطلاعاتي در باره مصر و تاريخچه آن پرداخته و سابقه تشيع در آن ناحيه را به حکومت امام علي (ع) و حاکماني که از طرف وي منصوب شدند يعني قيس بن سعد بن عباده و محمد بن ابي بکر باز مي گرداند.
تاسيس دولت فاطمي در مصر نخستين قدم براي حکومت شيعه در اين ديار است. اما پس از ساقط شدن آن دولت، ديگر نشاني از تشيع در اين ديار ديده نمي شود. زيرا دولت مماليک و پس از آن عثماني به شدت با تشيع مبارزه مي کردند. بنابر اين مرحله بعدي ، تلاشي است که شيعه در يک قرن اخير در اين سرزمين براي نشردعوت خود داشته است.
بخشي از کتاب حاضر به فعاليت هاي شيعيان و نقطه نظرات مخالفان شيعه در دوره جديد اختصاص يافته است.
اما علاوه بر اينها، نشان هاي تاريخي شيعه، به برخي از مراقد موجود در اين ديار هم باز مي گردد. مرقد مالک اشتر که يک زيارتگاه است حتي اگر اصلش به لحاظ تاريخي نادرست باشد نشاني از حضور شيعيان در آن ناحيه است. مشهد راس الحسين مکان ديگري است که نشاني از محبت جدي نسبت به اهل بيت دارد. قبر حضرت زينب کبري (س) نيز که بر اساس يک روايت در قاهره است و زيارتگاه عمومي مردم اين شهر و نواحي ديگر مي باشد، بايد نشاني ديگر از محبت شيعه گونه در اين ديار باشد. مولف فرهنگ مردمان قاهره را در ارتباط با مقبره سيد ه زينب و اعتنايي که به آن دارند مورد بررسي قرار داده است. نويسنده اين سطور نيز خود به چشم برخي از اين گونه رسوم را که از آن جمله آوردن عروس ها در شب اول عروسي به آن زيارت گاه است، ديده است.
بايد توجه داشت که دولت مصر از پس از انقلاب اسلامي ، به شدت با تشيع مبارزه مي کند و زماني که بنده مجوز نشر متن عربي کتاب الشيعه في ايران را به ناشري در قاهره واگذار کردم، وي تنها پس از آن که ملزم شد بخش هاي زيادي از کتاب را حذف کند اجازه چاپ آن را به دست آورد و طبعا براي باقي مانده که چيزي نبود از چاپ آن منصرف شد.
پيش از انقلاب آقاي سيد مرتضي رضووي دهها کتاب شيعي را در قاره به چاپ رساند.
دارالتقريب نيز در گذشته با کوشش شيخ محمد تقي قمي که از طرف دولت ايران تقويت مي شد و آقاي بروجردي هم حامي وي بود توانست قدم هايي در شناساندن فرهنگ شيعه در آن ديار بردارد. انتشار مجمع البيان و همچنين کتاب فقهي بزرگ مفتاح الکرامه براي شناساندن بخشي از تفسير و فقه شيعه در آن ديار بسيار با اهميت بود.
مولف در پايان کتاب به بحث از دارالتقريب، دار آل البيت، کتابخانه هاي شيعي در قاهره و نقش فرهنگ شيعي در اين ديار اطلاعاتي را در اختيار گذاشته است. اين کتاب در 336 صفحه به چاپ رسيده است.

تازه ترين اثري که نشر ميراث مکتوب به عنوان هيجدهم اثر چاپي خود در تاريخ و جغرافيا منتشر کرده همين کتاب است. پادري در اينجا همان کلمه فادر يا پدر است که در فرنگ براي کشيشان به کار مي رود.
در روزگار صفوي که نخستين ارتباط ما با فرنگيان آغاز شده - گرچه در روزگار قراقويونلوها و آق قويونلوها هم ارتباط اندکي بود - سيل کشيشان به هدف انتشار مسيحيت و در حقيقت گسترش تجارت با اروپا به ايران سرازير شد.
اين دو هدف از سوي تمامي دولت هاي اروپايي اعم از کاتوليک و پروتستان دنبال مي شد. اسپانيا و پرتغال در يک سو و انگليسي ها و اندک اندک فرانسوي ها هم در سوي ديگر. البته ميان آنان اختلافات عميقي و رقابتي سخت وجود داشت.
براي نمونه در يکي از اسناد اين کتاب از قول پادشاه اسپانيا آمده است که انگليسي ها را قطاع الطريق خوانده و به شاه عباس مي نويسد: لايق نواب همايون نيست که پشت و پناه راهزنان باشد و ايشان دشمنان پادشاه اسپانيا هستند. (ص 186)
فرقه کرميلان يکي از فرقه هاي مسيحي است که به اسم پابرهنگان شناخته مي شود. اين فرقه از طرف اسپانيا و شخص ريم پاپا يعني پاپ مورد حمايت بود و تلاش مي کرد تا در هرمز و بندر گمبرون يعني بندر عباس جاي پاي محکمي براي خود باز کند. هدف عمده آنان تسلط بر اين منطقه براي به انحصار درآوردن تجارت به خصوص تجارت ابريشم بود.
اثر حاضر که بر اساس نسخه خطي ش 4836 دانشگاه تهران توسط آقاي ستوده و کمک آقاي ايرج افشار تصحيح شده مشتمل بر 170 فرمان و نامه در باره اين فرقه و فعاليت هاي آنان مي باشد.
در اين فرامين و نامه ها مطالب بسيار فراواني در باره فعاليت هاي فرهنگي و تجاري اين جماعت آمده است.
مثلا در يکي از اين فرامين آمده است که وقتي شاه عباس شنيد که چهار نفر مسلمان به دست اين جماعت مسلمان شده اند گفت: مگر معقول مي باشد که عوض نان و نمک و عزت که نسبت به پادريان هميشه کرده ام، حالا پادري مسلمانان و رعيت اشرف را مسيحي مي کند. به دنبال آن امر شد تا پادريان نماز نخوانند و در کليسا را ببندند و مهر کنند.
در يکي از اين فرامين که در صفحات 226 تا 240 آمده مباحثات مذهبي شاه عباس با پادريان را مي توان ملاحظه کرد.
در باره پادريان مسيحي و مقابله علماي شيعه با آنان، نويسنده اين سطور مقدمه اي مفصل بر کتاب ترجمه اناجيل اربعه نوشته است که آن کتاب هم سالها پيش توسط نشر ميراث مکتوب چاپ شد.
يکي از اين پادري ها نامش آنتونيو دوژزو و پرتغالي بود که در اصفهان مسلمان شد و چندين کتاب در رد مسيحيت نوشت که يکي از آنها با عنوان سيف المسلمين توسط اينجانب تصحيح و چاپ شده است.
در باره تلاش غرب براي همراه کردن استعمار با تبشير يعني تبليغات مسيحي سالها پيش مرحوم عبدالهادي حائري در کتاب نخستين روياروييهاي انديشه گران ايران با غرب مطالب مفصلي نوشت و نشان داد که چگونه دنياي غرب به اسم نشر مسيحيت به کمک استعمار آمده است.

ثبت وقايع و رخدادهاي مربوط به برگزاري حج در سال 1382 هدف اصلي در تدوين اين اثر 600 صفحه اي بوده که به تازگي توسط نشر مشعر به چاپ رسيده است.
در اين گزارش، علاوه بر آن که وقايع روزانه مربوط به حج گزاري ايرانيان و ساير کشورها ثبت شده، در زمينه چگونگي امکانات رفاهي، تغييرات ايجاد شده در اماکن تاريخي، مصاحبه با تعدادي از شخصيت هاي حاضر در حج آن سال، گزارش برگزاري سمينارها و نشست هاي علمي نيز آمده است.
اين کتاب در روزهاي برگزاري حج تدوين شده و حال و هواي آن ايام و ثبت تدريجي وقايع در آن به خوبي آشکار است.

اين کتاب سه جلدي که جمعا در بيش از 2690 صفحه عرضه شده ، حاوي اطلاعاتي است که در سفرنامه هاي مختلف - اعم از فارسي و ترجمه شده به فارسي، از عربي و لاتين - در باره شهرهاي مختلف عراق در گذر تاريخ گفته شده است.
براي نمونه شهر بغداد در نظر گرفته شده و سپس تمامي مطالب سفرنامه نويسان در باره اين شهر به صورت ترتيب تاريخي تنظيم و عينا از سفرنامه ها اخذ و در آن ارائه شده است.
پيش از شروع عناوين شهرها که الفبايي است، مقدمه اي در تاريخ عراق، ساکنان آن و شرحي در باره وضعيت هر يک از گروهها و طوايف اعم از عرب شيعه، عرب سني و کرد و ديگر اقليت ها به دست داده شده است.
پس از آن بحث با شهر اربيل آغاز شده و مجلد اول به خانقين تمام مي شود. مفصل ترين مطلب در اين مجلد مربوط به شهر بغداد است.
مجلدات بعدي کتاب هم به همين ترتيب ادامه مي يابد به طوري که آخرين شهرها نجف و هيت است که در مجلد سوم آمده است.
از ص 2457 به بعد زندگينامه سياحاني آمده که اين کتاب ترکيبي از مطالب گفته شده توسط آنان است.
معرفي سفرنامه هاي مورد استفاده اعم از چاپي و خطي و نيز داخلي و خارجي در انتهاي کتاب آمده است.
يک چنين کتاب پرحجمي فهرست اعلام و امکنه ندارد و اين نقص بزرگي براي يک کتاب دوهزار و ششصد صفحه اي است.