جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی یکی از دانشمندان اسلامی‌است که در زمینة فقه، اخلاق و کلام و فلسفه صاحب آثار و تحقیق است. به‌رغم انتساب او به ضدیت با فلسفه و تفکر فلسفی، وی در آثارش به‌ویژه در مباحث نفس‌شناسی متفکری عقل‌گرا ظاهر شده و از روش‌ها و رویکردهای فلاسفۀ اسلامی‌بهره برده است. در‌این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی آرای غزالی دربارۀ منطق و فلسفه و کاربردش در نفس‌شناسی را بررسی کرده‌ایم و به‌این نتیجه رسیده‌ایم که بر خلاف نظر برخی محققان که غزالی را متکلمی‌متعصب و ضد فلسفه دانسته‌اند، وی را باید متکلمی‌عقل‌گرا دانست که در تمام مراحل زندگی‌اش حتی زمانی که به تصوف روی آورد، بر اصول و روش عقلی استوار ماند و عقل را مهم‌ترین ملاک اعتبار هر معرفتی دانست. او در نفس‌شناسی کاملاً تحت تأثیر فلسفۀ مشاء است و از شدت دلبستگی به روش فلسفی ابن‌سینا در علم‌النفس گاهی عین سخنان او را برای تأیید سخنان خودش از کتاب‌های وی می‌آورد. وی به استدلال‌های منطقی پای‌بند است و عقل را ملاک تشخیص اعتبار سایر ابزارهای معرفت؛ یعنی، نقل، تجربه و شهود می‌داند. با توجه به برخی مبانی نظری غزالی همچون نفی سببیت میان پدیده‌ها، به نظر می‌رسد که جایگزینی نظریۀ عادت‌الله به جای علیت برخی لوازم نفی سببیت را در نفس‌شناسی حل کرده است. اما چنین نظریه‌ای با ابهامات و اشکالاتی روبه‌روست.

از دیدگاه غزالی، راهکار اساسی برای تربیت اخلاقی انسان، «عمل به ضد» است. اما آیا چنین راهکاری می‌تواند در همه ابعاد علمی ‌و عملی به تربیت اخلاقی انسان کمک کند؟ هدف این پژوهش یافتن پاسخ این پرسش در آراء اخلاقی غزالی و ارزیابی میزان موفقیت آن است. بدین منظور با روش اسنادی و روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، آثار اخلاقی غزالی و نقد‌های وارد شده بر او مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد، دامنه راهکار مذکور، علاوه بر دفع رذائل، شامل کسب و تقویت فضائل هم می‌شود. همچنین اعم از بعد درونی و بیرونی انسان است و در کنار روش‌‌‌هایی بیرونی مثل تقلید و تحمیل بر نفس، به روش‌‌‌های درونی مثل علم‌آموزی و معرفت‌افزایی هم نظر دارد. مهم‌ترین نقد‌‌‌های وارد شده بر راهکار غزالی در تربیت اخلاقی عبارت است از: تحمیلی بودن راهکار او، بی‌توجهی به معارف اهل بیت در کنار توجه به تراث یونان باستان و اعتماد به آموزه‌‌‌های صوفیه.

در تاریخ فلسفه اخلاق، هرگاه از واژه فضیلت یاد شده، تعابیر تحسین برانگیزی به همراه داشته اما، ماکیاولی شاید برای نخستین بار از فضایلی برای حاکمان پرده بر‌می‌دارد، که نه تنها تحسین برانگیز نیستند که برای یک مخاطب بیرونی نفرت‌انگیز خواهد بود. بنا به تفسیر مشهور، ماکیاولی وظیفه حکومت حفظ اقتدار و تامین امنیت و رفاه برای مردم است و نه ترویج اخلاق. پس اگر در مقام تعارض بین این دو قرار گرفتیم، شهریار بی هیچ تاملی باید اخلاق را قربانی سازد. این نگاه ماکیاولی به مذاق اندیشمندان خوش نیامده و لذا ماکیاولیسم همواره یک عبارت همراه با تحقیر برای کسانی بوده که حاضر شده‌اند برای حفظ قدرت اخلاق را زیر پا بگذارند. اما باید توجه کرد دستورات ماکیاولی را اگر در دستگاه اخلاق فایده‌گرا بسنجیم، لزوما غیراخلاقی نیست. در میان فیلسوفان مسلمان نیز غزالی به ویژه در در نصیحت الملوک توصیه‌هایی مشابه ماکیاولی دارد. اگرچه پیشنهادهایی که غزالی به حاکم می‌کند گاه از جنس مجرمانه است، لیکن تفاوت در مبانی و نوع رویکرد اخلاقی بین ماکیاولی و غزالی، سرنوشت متفاوتی را رقم خواهد زد. چون غزالی بر خلاف ماکیاولی، فضیلت‌‌گراست و اتفاقا فایده‌گرایی را نقد می‌کند.

انسان در مقام اشرف مخلوقات خلقتی هدفمند دارد و باید در مسیر زندگی به درجه‌ی کمال دست یابد تا شایسته‌ی مقام اصلی خود گردد. این امر مهم، اندیشمندان را به این فکر واداشته تا راه رسیدن انسان به کمال را به‌ شیوه‌هایی متعدد ابراز کنند. ابو حامد محمد غزالی به عنوان شخصیتی متفکر و اندیشمند با نگارش آثار متعدد، نظرات ارزشمندی را در مورد کمال بیان کرده‌اند. هدف اصلی این مقاله بررسی تأثیرات دیدگاه امام محمد غزالی در زمینه کمال انسان بر اندیشمندان متأخر خود به روش تحلیلی-توصیفی است. از دیدگاه ایشان کمال نهایی انسان در استیلا یافتن بر نفس و در نتیجه رسیدن به قرب الهی است. او برای کسب این مرتبه مراحلی را ذکر کرده است. این مراحل با یافتن راهنما (حاملان پیام الهی) و پیروی از دین آغاز و با کسب علم و معرفت تقویت می‌شود. سپس با دوری از رذائل و کسب فضائل این امر قابل دستیابی می شود. غزالی در زمینه کمال نسبت به متقدمین خود تحولات متعددی را ایجاد کرده است که اساس آن در میزان بهره مندی از دین بوده است. ایشان تأثیرات خود را در حوزه های مختلف فلسفه، کلام و عرفان گذاشته است که نشان از حوزه وسیع تأثیرات خود دارد. تأثیراتی چون برگردان بیشتر توجهات به دین، عقل گرایی اعتدالی، پیوست طریقت و شریعت و ... . از جمله این اندیشمندان که بیشترین تأثیرات را از ایشان گرفته اند ملاصدرا، فیض کاشانی، سنایی و مولوی است.

عشق در ماهيت و حيات انسان از جايگاه والايي برخوردار است و همين امر لزوم توجه به اخلاق شفقت را نشان مي‌دهد. بر اين ‌اساس پژوهش حاضر به صورت توصيفي و تحليلي و با استناد به منابع کتابخانه‌اي و با هدف بررسي جايگاه عشق در «اخلاق شفقت» در ديدگاه آگوستين و محمد غزالي صورت گرفته است. نتايج بيانگر آن است که هر دو عارف عشق را موهبتي الهي مي‌‌دانند و هر دو بر جايگاه عشق در شفقت‌ورزي تأکيد کرده‌اند و بی‌عشق، شفقت را کامل نمي‌دانند. بر اين باورند که اگر عشق به کاينات تعلق يابد موجب شفقت مي‌شود و هرچه شديد‌تر باشد، شفقتش بيشتر است. هر دو معتقدند: عشق‌هايي هست که بايد آنها را ابراز کرد و عشق‌هايي هستند که نبايد آنها را ابراز کرد؛ يعني تمايلات بايد با انتخاب و اراده باشد. آنان عشق به خداوند را ذات قانون اخلاقي و عشق الهي را همان شفقت الهي مي‌دانند. شفقت الهي که شامل مخلوقات مي‌شود، عبارت است از: عشق مخلوقات، به‌ویژه انسان به خداوند.

هدف اصلی این پژوهش، بررسی دیدگاه غزالی و ابن سینا درباره یکی از بحث برانگیزترین مسائل کلامی در حوزه فلسفه اسلامی یعنی صفات خداوند و نحوه تبیین این دو اندیشمند از صفات الهی می باشد. با توجه به این که ابن سینا ادراک کنه ذات خداوند را محال می داند، لذا شناخت او را تنها از طریق شناخت صفات الهی ممکن می داند. چون ابن سینا، صفات خداوند را عین ذات او می داند پس کسی که بتواند صفاتش را بشناسد گویی به ذات او پی برده است. برخلاف نظر ابن سینا، رویکرد غزالی در خصوص صفات خداوند طی مراحل مختلف زندگی او دچار تغییرات بسیاری شده است. زیرا به نظر او ما فقط می توانیم صفاتی را به خدا نسبت دهیم که خداوند خود را به آن ها وصف کرده است. پس بر این اساس او صفات خداوند را نه همانند او و نه همانند غیر او می‌داند و معتقد است ما اصلاً نمی بایست در این خصوص سوالی بپرسیم. مقاله حاضر با روش کتابخانه ای به واکاوی این مسئله پرداخته و در پی رفع ابهامات مطرح شده در این خصوص برآمده است.

ابوحامد غزالی به‌عنوان شخصیتی چندوجهی، در آثار خویش توجه ویژه‌ای به مفهوم قرآنی صراط مستقیم داشته است. مسئلۀ اصلی این پژوهش، تبیین مفهوم صراط مستقیم و راه‌های دستیابی به آن و به‌تعبیری دیگر، پردازش عرفانی صراط مستقیم در اندیشۀ غزالی است. نوشتار حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی و به‌صورت کتابخانه‌ای انجام یافته است. یافته‌های این پژوهش گویای این است که غزالی، صراط مستقیم را راه سلامت معرفی کرده است و حرکت در صراط مستقیم را سبب نجات و رستگاری انسان می‌داند. این راه سلامت، که غزالی از آن به «دُرّ ازهر» نام می‌برد، به‌مثابۀ توحید، شکرگزاری، راه حج، پل صراط و قوس صعودی است. تمامی این مفاهیم در یک نقطۀ مهم با هم تلاقی دارند که حاکی از مسیر و راهی است که انسان باید برای رستگاری و نجات، در آن استقامت و مداومت داشته باشد. غزالی راه‌های دستیابی به صراط مستقیم را داشتن ایمان و رعایت اخلاقی دینی بیان کرده است. از نظر وی داشتن ایمان و رعایت اخلاق دینی، هم‌زمان سبب حرکت در صراط مستقیم می‌شود و هیچ‌کدام از این دو، به‌تنهایی نمی‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود برساند. در اندیشۀ غزالی، اخلاق، زمانی ارزشمند است که ابتنای بر ایمان و دینی باشد. غزالی بر اساس نظریۀ فرمان الهی، اطاعت از هر آنچه را که خداوند امر یا نهی کرده است، واجب می‌داند.