جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملا محسن فیض کاشانی چند قرن بعد از تألیف کتاب «احیاء علوم الدین» محمد غزالی تصمیم گرفت تا این کتاب را با آراء کلامی و روایات مأثور شیعی درآمیخته و آن را احیا و تهذیب کند. علوم شرعی متکی و مستند بر وحی الهی یعنی قرآن کریم و سنت معصومین می‌باشد و لازمه اعتقاد به علوم نقلی صحت منقولاتی است که این علوم بدانها مستندند. قرآن به دلیل تواتر نیاز به نقد و بررسی ندارد، اما در سنت و احادیث گاهی علیرغم صحت سند؛ صدور آن از ناحیه معصوم متصور نیست و در عین صحت سند مستغنی از نقد متن نیست. در این مقاله سعی شده است با مراجعه به کتاب «المحجه البیضاء»، به این سوال پاسخ داده شود که ملا محسن فیض کاشانی از چه روش‌هایی برای نقد متون حدیث استفاده کرده است. روش انجام پژوهش روش کیفی است و اطلاعات به شکل کتابخانه‌ای و الکترونیکی گردآوری‌شده است. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که فیض کاشانی با اتکا به دیدگاه اعتقادی و کلامی خود از روش‌هایی چون مخالفت حدیث با قرآن، سنت، تاریخ قطعی و مخالفت باعقل در رد احادیث ناصحیح استفاده نموده است.

جستار حاضر به مسئلة فرایند صدور فعل از دیدگاه غزالی با روش توصیفی - تحلیلی می‌پردازد. پژوهش در حوزة غزالی‌شناسی بر حسب تفاوت رویکردهای او از ویژگی‌های انسجام و باز شدن دریچه‌های دیگر بینش او در مراحل فرایند صدور فعل برخوردار است؛ مانند قول به خواطر غیراختیاری و عدم‌تعارض مباحث غزالی با فیلسوفان در نفس‌شناسی و فرایند صدور فعل. غزالی زیرساخت‌های ارکان فکری نفس‌شناسی و شاکلة فعلی را در آثار نخستین حیات علمی خویش پایه‌گذاری کرده است. او تعارض ظاهری نظریة خویش در باب عدم‌ وصول به حقیقت امور و تعریف فلسفی از انسان را در معارج‌ القدس تبیین کرده است. مبحث صدور فعل به رغم تفاوت رویکردها دارای هماهنگی است. ساختمان فعلی انسان به ترتیب از زیرساخت تا روساخت، مقام علمی گزینش غایت، ایجاد شوق به واسطة قوای شهوانی و غضبانی (فعل ارادی)، یا به واسطة قوة علم (فعل اختیاری) است. شوق ارادی، شوق مرتبة حیوانی و شوق اختیاری، شوق مرتبة انسانی است. روساخت آن، عضلات حرکتی است. شرط فعلیت گزینش غایت و خواطر غیراختیاری در هر دو رویکرد عرفانی و فلسفی، وصول به مقام جزمیت با توجه به مرتبة هر انسان است که مبین تخالف ظاهری مقام نظر و فعل انسان می‌باشد. اطلاق اراده بر شاکلة فعلی نشان‌دهندة نقش اراده در انجام افعال اختیاری و اجباری است.

پاسخ چند اشكال بر كتابهاي مشكاة الانوار و كيمياي سعادت كه از مؤلف سؤال شده است. اين رساله در ضمن مكاتيب فارسي غزالي به چاپ رسيده است. آغاز پاسخ مؤلف بدين صورت است: بدان كه سؤال كردن از مشكلات عرض كردن بيماري دل و علت آن است بر طبيب و جواب دادن سعي كردن است. (سيد محمود اشكوري) پرسشها اشكالاتي است بر بعضي از تاليفات غزالي و پاسخ وي بدانها و نيز فصلي كه مولف در مجلس سلطان سنجر بن ملكشاه در سال 497 گفته ونامه وزير احمد بن نظام الملك از عراق به او درباره مدرسه بغداد و پاسخ او. آغاز كتاب: هذه مسائل سئل ... چه گويد خواجه امام أجل حجة الاسلام در جواب كساني كه اعتراض كنند در بعضي از سخنها كه در كتاب مشكاة الانوار و كيمايي سعادت است. [مرعشي 32/643 مكاتيب فارسي غزالي: 12 (تصحيح مرحوم اقبال) ]

علماء درخدمت سلطان سنجربن ملكشاه اشكالاتي برمؤلف درباره برخي مباحث كتابش «مشكاة الانوار» نموده اند كه وي در اين مختصر آنها راپاسخ گفته است. پاسخ چند پرسش است پيرامون بعضي از نوشته هاي غزالي در دو كتاب وي «مشكاة الانوار» و «كيمياي سعادت» كه بعضي از دانشمنداني كه در خدمت ملكشاه سلجوقي بوده اند پرسيده و خواسته اند او را خوار كنند. (سيد احمد اشكوري) از محمد غزالي به اعتراضات و سوالات اعتراض اميزي كه جمعي از معاصران غزالي بر برخي از سخنان او در كتاب مشكوة و كيمياي سعادت وارد ساخته اند. در نسخه حاضر شماره 1202/14 مجلس شوراي اسلامي غزالي خود از زبان علماء معاصرش كه در خدمت سلطان سنجر بودند 3 سوال و اعتراض بر كتاب مشكوة و كيمياء سعادت - هر يك رابعنوان « مسئله » نقل ميكند و به تفصيل پاسخ آن را ميدهد و در پايان رساله نيز در اين باره چنين مي افزايد: شرح اين مسائل و حل اعتراضات در خود اين چند كتاب آمده است و هر كس بدانا مراجععه كند خواهد فهميد و اگر پاسخ خويش را نفهمد به هيچ روي حل مشكل را درك نخواهد كرد جز آن كه از زبان من بشنود و پاسخ خويش را دريافت كند. و سزاوار آن است كه خردمند به اين چيزها دل ندهد كه اگر سخني از اعتراض بي خردان در امان تواند بود همانا كتاب خداست كه در دلهاي مسلمانان هزاران اشكال بر آن نهفته است. تا چه رسد به سخن و نوشته ديگران. اينك فهرست اعتراضات: مسئله سئلت ما معني قولهم لا اله الا الله توحيد العوام و لا هو الا هو توحيد الخواص علي هذا الكلام اعتراضان ... مسئله سئلت ما معني قولهم الله هو النور فالنور ما يكون له شعاع و ضياء مسئله سئلت ما معني قولهم ان روح الادمي غريبة في هذا العالم و شوقها الي العالم العلوي و كيف هذا فانه يقال ان هذا من كلام النصاري ... و قد شرحنا ذلك في كتاب الاحياء و كتاب كيمياء السعاده و جواهر القرآن و غير ذلك من الكتب غزالي در آغاز طرح اين مسائل وجواب به آنها مقدمه علمي و دقيقي ميآورد و در اين مقدمه چهل را بيماري قلبي و علماء را به منزلت پزشكان ميداند و اين بيماران را به چهار گروه تقسيم ميكند. آغاز كتاب: بسمله هذه صورت سوالات سالها العلماء الذين في خدمة السلطان سنجربن ملكشاه من الفاضل محمد بن محمد الغزالي حسدا ... . و هذا آغاز سوال: ما يقول حجة الاسلام في جواب جمع يعترضون عليه في بعض كلمات اودعها في كتاب المشكوة والكيميا ... فربما قيل ان هذا شبيه كلام الفلاسفه آغاز جواب: و الجواب هذا لا يخفي ان السوال عن العالم و عرض المشكلات عليه كعرض مرض القلب ... و اجابه هذا العالم كسعي الطبيب و استعجال الشفاء انجام كتاب: عن غيره من الكلام محال و من يك ذافم مرمريض يجد مراً به الماء الزلالا و الله اعلم بحقايق الامور.

جستار پیش‌رو بر آن است که نقش ابن‌ قیسرانی را در دفاع از تصوف و تثبیت جایگاه آن از رهگذر سماع تبیین کند. با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی ابتدا گزارشی مختصر از دو روایت ابن قیسرانی در صفوة التصوف و کتاب السماع، ارائه، سپس اسلوب وی در اثبات اباحت سماع تبیین شده است. در ادامه، نگاه غزالی به سماع در احیای ­علوم ­دین بررسی گردیده و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با دیدگاه ابن­قیسرانی نشان داده شده است. اهمیت این بحث در آن است که هردو، از علمای برجستة دین و از بزرگان حدیث بودند که برای فتاوی خود در قرآن و سنت، ریشه‌ای می‌جستند و برای تمام حرکات و سکنات صوفیان در نظام خانقاهی، راهی به سنت رسول و صحابه می‌یافتند. اینان با آگاهی بر دو علم اصول و فروع یا همان علم کلام و فقه و نیز کتاب و سنت، برخلاف صوفیان محافظه‌کار با استفاده از شگردهای محدثان و فقها و با تکیه بر آیات و احادیث و روایات، حکم به اباحت سماع دادند.