جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «جستاری در مبانی نظری ولایت فقیه» تقریر درس خارج فقه آیت الله سید محمدمهدی میرباقری در سال های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ با موضوع «ولایت فقیه» است. این کتاب توسط حجت الاسلام یحیی عبداللهی تقریر گردیده است. کتاب جستاری در مبانی نظری ولایت فقیه توسط نشر تمدن نوین اسلامی در در قالب چهار فصل و در دو محور کلی منتشر شده است که عبارتند از 1. سیر اثبات مبانی «کلامی» و «جامعه شناختی» ولایت فقیه که سه فصل اول را در بر می گیرد. 2. نقد و بررسی نظریه «وکالت حکیم» بر این اساس پس از مقدمه ای درباره «ضرورت پرداختن به مبانی ولایت فقیه» عناوین چهار فصل این نوشتار عبارت اند از: فصل اول مبانی کلامی ولایت فقیه؛ فصل دوم مبانی جامعه شناختی و ساختار حکومت؛ فصل سوم کیفیت جریان دین در حکومت و جامعه؛ و فصل چهارم نقد و بررسی نظریه وکالت حکیم. در باب محتوای کتاب می توان اشاره کرد که سخن گفتن از نظریه ولایت فقیه و مبانی و ادلّه آن، این روزها دیگر تبدیل شده است به کلیشه ای که آن قدر پردازش و تکرار شده که با یک کلیک و جستجوی ساده، به یادداشت ها و مقالات و کتاب های متعدد و زیادی درباره آن می توان دسترسی پیدا کرد. به همین دلیل انتشار یک کتاب تازه درباره این موضوع چندان لازم و ضروری به نظر نمی رسد. اما اگر بر مجموع این یادداشت ها و کتاب ها مروری اجمالی داشته باشیم، یک خلأ مهم در غالب آنها یافت می شود: غالباً با رویکرد فقهی، کلامی و حداکثر از منظر فلسفه سیاست به تحلیل و اثبات این نظریه پرداخته اند و کمتر اثری را می توان یافت که به سراغ زیرین ترین لایه های معرفتی رفته و با تحلیل های فلسفی ، بنیان های این نظریه را کاوش کرده باشد. توضیح اینکه نظریه ولایت مطلقه فقیه، مثل هر نظریه دیگری که در ساحت علوم اجتماعی و سیاسی ارائه می شود، بر اصول و پایه هایی استوار است که بدون پذیرش آن ها، طرح چنین نظریه ای امکان پذیر نخواهد بود. اکثر قریب به اتفاق آثاری که تا امروز درباره ولایت فقیه منتشر شده است، آن بنیان ها را به عنوان اصل موضوعی و پیش فرض لحاظ کرده و تحلیلی از آن ها ارائه نمی دهد و مستقیم به سراغ مبانی کلامی و فقهی و یا حداکثر فلسفه سیاسی رفته است که بسیاری از اختلاف نظرها در این عرصه نیز به همین مسأله بازگشت می کنند. این در حالی است که اگر ما بتوانیم در مبنایی ترین لایه های فکری، توضیحی روشن و منطقی و معقول از بنیان های نظریه ولایت فقیه ارائه دهیم، آن گاه اثبات اصل این نظریه چندان مشکل نخواهد بود. آیت الله سید محمدمهدی میرباقری در کتاب «جستاری در مبانی نظری ولایت فقیه» تلاش کرده است تا فلسفی ترین مباحث ممکن درباره این موضوع را به تحلیل بنشیند و مبانیِ فلسفیِ این نظریه را توضیح داده و تبیین کند. نویسنده برای تحلیل فلسفی مبانی ولایت فقیه، در تحلیل این پرسش که «نظریه ولایت فقیه چگونه نظریه ای است؟» توضیح می دهد که نظریه ای است که ایده ای برای حضورِ «دین» در «جامعه و حکومت» ارائه می دهد. بنابراین ابتدا باید روشن شود که دین چیست؟ وقتی حقیقتِ دین را شناختیم آنگاه می توانیم بپرسیم که دامنه جریان دین در جامعه تا چه اندازه است و آیا می توان برای دین گستره ای درنظر گرفت که در همه ابعاد جامعه و حکومت فعّال باشد؟ فصل اول کتاب به پاسخ این دو پرسش پرداخته و مبانی دین شناختی را تشریح می کند. اما همانطور که گذشت، روی دیگرِ سکه نظریه ولایت فقیه، جامعه و حکومت است. بنابراین باید با تحلیل فلسفی روشن شود که حقیقتِ جامعه چیست و ارکان آن کدامند و برای تکامل چه سیری را طی می کند؟ اما پس از روشن شدن این ها، تا زمانی که چیستیِ حکومت هم تبیین نگردد، نمی توانیم درباره اینکه حاکم باید چه کسی باشد نظر بدهیم. آن گاه براساس فهمی که از چیستی حکومت پیدا می کنیم، باید روشن شود که آیا رسالت و وظیفه حکومت صرفاً تأمین نظم و امنیت و رفاه و... است یا اینکه با در همه عرصه ها سرپرستیِ جامعه را برعهده دارد؟ نویسنده در فصل دوم به پاسخ این سنخ پرسش ها پرداخته است. پس از این بنیان ها اکنون می توان به پاسخ روشن و دقیقی راجع به حاکمیتِ جامعه رسید، وارد فضایی فلسفه سیاست شده و نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. طرح این نظریه در این مرحله به معنای آنست که می خواهیم برای چگونگیِ فرایند جریانِ دین در جامعه، طرحی اساسی ارائه دهیم. بنابراین فصل سوم کتاب را می توان محصول دو فصل پیشین دانست که به طرح مبسوط این نظریه می پردازد. اما طرح این نظریه توسط نویسنده در این فصل با آنچه معمولاً در کتب مربوطه انجام می شود یک تفاوت مهم دارد و آن اینکه نویسنده سعی می کند ابعاد نظریه ولایت فقیه را ناظر بر کارکردهای اجتماعی و سیاسی ای که دارد، تحلیل کرده و توضیح دهد که این نظریه با چه مکانیزمی قرار است دین را در متن جامعه جاری و ساری گرداند؟ نویسنده در این فصل مبتنی بر اصول پیش گفته ادعا می کند که کامل ترین مدلِ تحلیلِ «پیدایش، تغییرات و تکاملِ» جامعه، «نظام ولایت اجتماعی» است که در قالب نظریه «ولایت مطلقه فقیه» تئوریزه شده است. همچنین مهم ترین شرایط حاکمی که قرار است در صدر این نظام، حکومت کند را تحت سه عنوان «تحمل ولایت، تمسک به فقاهت و تقیّد به عدالت» تشریح کرده و توضیح می دهد. این مباحث را از لحاظ طرح مبنایی ترین اصول که بر اساس مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی ناب اسلامی، برگرفته از آیات و روایات و با کمک حکمت صدرائی است، می توان اثری بی نظیر دانست. اما سال ها قبل از این، نظریه ای تحت عنوان «نظریه وکالت حکیم» توسط مهدی حائری یزدی که از فیلسوفان معاصر اسلامی است مطرح شده است تا نظریه ولایت فقیه را به لحاظ مبانی فلسفی رد کند. لذا آخرین فصل کتاب به توضیح این نظریه و نقاط ضعف و مغالطات و اشتباهات بنیادینی که نظریه مزبور در ساحت معرفت شناختی و دین شناختی به آنها مبتلا است، اختصاص می یابد. این کتاب در واقع حاصل تقریرِ بخشی از درس خارج فقه آیت الله سید محمدمهدی میرباقری است که توسط یکی از شاگردان وی تدوین گردیده است. از آنجا که نویسنده هم از لحاظ مبانی فقهی و هم مبانی فلسفی و کلامی از تبحّر خاصی برخوردار است و از اساتید صاحب نظر حوزه علمیه قم می باشد، اهمیت کتاب را دوچندان می کند. اثری که باوجود ظاهر کم حجم و کوچکی که دارد، در عباراتی دقیق و متقن به بیان مباحث پرداخته است و از طرح مباحث تکراری و کلیشه ای خودداری می کند.

در طرح کلی رساله، ابتدا می‌بایست مفاهیم کلیدی و پایه‌ای بحث؛ یعنی معنا و مفهوم عقل و انواع آن، مفهوم ایمان، عناصر تشکیل دهنده، و انواع آن را به درستی بشناسیم؛ زیرا معنا و مفهوم دینی عقل و ایمان و ماهیت این دو و انواع آنها از منظر منابع دینی، از اصول موضوعه مسلم در مسأله مورد بحث نیست که اختلافی در آنها نباشد، لذا با توجه به مفهوم و ماهیت ایمان از منظر دین و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده آن، اعم از عناصر معرفتی و غیر معرفتی، یعنی ابعاد شناختی و عملی، ارادی، لفظی، احساسی، گرایشی، رانشی؛ و با توجه به انواع ایمان به لحاظ گستره سطوح عرضی وجود انسان و وصف ایمانی او، یعنی به لحاظ تفریق ایمان بر همه جوارح انسان، و به لحاظ گستره سطوح طولی مراتب و نشئات وجودی انسان و مراتب ایمانی او از حالات تا منازل، و به عبارتی گستره سطوح عمقی و درونی از لایه‌های ایمان خفی و أخفی و سرّ و باطن تا ایمان ظاهری؛ و با توجه به ماهیت و اقسام عقل انسانی از منظر دین، مانند عقل مطبوع، و عقل مسموع، عقل ادراکی و عقل تحریکی و حالات عقل از خفا تا ظهور، و از شکوفایی تا بالندگی؛ تاثیر ایمان بر عقل، وجوه مختلف و متضاربی می‌یابد که هر کدام سازوکار و فرایندی متناسب خود و سازماندهی ویژه‌ای را ‌طلب می‌کند. سازماندهی این مباحث بدین نحو است که بعد از ابحاث مقدماتی، در فصل اول به بیان مفهوم شناسی عقل و ایمان، یعنی معنا و مفهوم لغوی و اصطلاحی و دینی آنها و انواع هر کدام پرداخته، و سپس شوون و قوای عقل انسانی و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده ایمان دینی را در فصول دوم و سوم تبیین نموده‌ایم. عمده بحث در فصل دوم بر بیان شوون و قوای ادراکی و تحریکی عقل متمرکز شده است؛ و عمده بحث در فصل سوم بررسی ابعاد و عناصر ایمان، مانند انواع عمل، انواع ولاء، عنصر اراده و عنصر شناخت است، عناصری که در تمام ساحت‌ها و عرصه‌ها و در تمام مراتب ایمان از حداقلی تا حداکثری به گونه‌ای حضور دارند، و در انواع مختلف ایمان، مانند ایمان باطنی و ظاهری، و ایمان تامّ و ناقص و راجح ظهور می‌یابند که در ضمن بیان عناصر شناختی، گرایشی، رانشی، ارادی و عملی به آنها می‌پردازیم. در فصل چهارم و پنجم نیز مهم‌ترین وجوه عامّ و خاصّ تاثیر ایمان دینی بر عقل انسانی مورد بحث قرار می‌گیرد که هر یک از وجوه عامّ و خاصّ دارای سازوکارهای مخصوص به خود هستند. توضیح بیشتر آنکه، تاثیر ایمان بر عقل از حیثیّات سه‌گانه ذیل قابل بحث است:1.

تأسیس تمدن اسلامی تقریباً در درون بخش حاکم از جبهه انقلاب اسلامی، امری قطعی و لازم انگاشته می‌شود و بزرگان این جبهه مانند سیدمهدی میرباقری بارها بر مطالعه زمینه‌ها و لوازم احیا یا ایجاد تمدن اسلامی تأکید کرده‌اند، اما خبرگزاری مهر در گفت‌وگو با سیدحسین نصر از جبهه و پارادایم سنت‌گرایان، این رویکرد را نقد می‌کند:.../ من اعتقاد ندارم که می شود تمدن جدیدی ساخت بدون وحی جدید. وحی جدید نیز بر اساس اعتقاد ما مسلمانان نخواهد آمد. اسلام آخرین دین است و پیامبر اکرم(ص) خاتم الانبیاء هستند. بر این اساس ما دو وظیفه مقابل خودمان داریم: یکی حفظ آنچه از تمدن اسلامی باقی مانده است. این عذر و بهانه که عصر جدید و مدرن است و از غرب باید تقلید کرد را اصلاً قبول ندارم. دوم باید سعی کنیم اصول این تمدن را با توجه به آنچه موجود است و آنچه راجع به آن نوشته شده و فکر شده بازیابیم و سعی کنیم در استمرار این تمدن، برای این اصول کاربردهای جدیدی پیدا کنیم./ برخی اعلام کرده اند که باید یک تمدن جدید اسلامی بسازیم. اصلاً به این موضوع اعتقادی ندارم. درواقع چنین چیزی در تاریخ اتفاق نیفتاده است. هر وقت یک دین بزرگی به دنیا آمده بعد از مدتها یک تمدن را به وجود آورده و آن تمدن ادوار مختلف داشته و فراز و نشیب و قوت و ضعف داشته است. برای نمونه تمدن چین تمدنی ۴ هزار ساله است./ پس از فرارسیدن دوره رنسانس این مسأله مشاهده شد که یکی از مهم‌ترین جنبه‌های رنسانس، عناد با اسلام بود. هیچ چیزی تمسخرآمیزتر از این نیست که بسیاری از متفکران متجدد مسلمان می گویند که بزرگی اسلام در این است که باعث رنسانس در اروپا شد. این بزرگترین اهانت به اسلام است. مطرح کردن این دیدگاه نادرست بدان معناست که اسلام باعث الحاد و بی دینی و «بشر-مرکزی» بودن دید غربی ها شد. این طور نیست./قرون وسطی مخالف با دین اسلام بود و در عین حال با نهایت احترام به فرهنگ اسلامی و حتی علوم عقلی اسلامی! از دوره رنسانس به بعد، آن نفرت باقی ماند توأم با نفرت نسبت به علوم و فرهنگ و تمدن اسلامی. این مسأله را تا دوران کنونی شاهد هستیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، فضا برای نقد تجدد مهیا گشت و افراد و گروه‌های زیادی انتقاد از آن را سرلوحة کار خویش قرار دادند. در این میان، «فرهنگستان علوم اسلامی قم» نیز یکی از نحله‌هایی بود که با شدت و توان و با رویکردی تمدن‌ساز به اسلام، سعی نمود پایه‌های تمدن اسلامی را در مقابل تمدن غربی استوار سازد. بر این اساس، در تحقیق حاضر برآنیم که اندیشة سیاسی اصحاب «فرهنگستان علوم اسلامی قم» را بررسی نماییم. بدین منظور، روش جماعت‌گرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای رسیدن به مقصود، غیریت‌سازی جماعت فرهنگستان با تجدد و نقدهای فرهنگستان به فلسفة اسلامی از نظر خوانندگان خواهد گذشت. هم‌چنین، مبانی فلسفی فرهنگستان (فلسفة شدن اسلامی) معرفی می‌گردد. در نهایت، تأثیر موارد فوق بر اندیشة سیاسی اصحاب فرهنگستان تبیین خواهد شد.

سید محمدمهدی میرباقری (زادهٔ ۱۳۴۰ در قم)، روحانی ایرانی، رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم و از نظریه‌پردازان در باب نسبت بین علم و دین است. او معتقد به جهت‌داری علوم از نظر معرفت‌شناختی است که براساس آن می‌توان علوم را به دینی و غیردینی تقسیم کرد. وی در اسفند ۱۳۹۴ از سوی مردم استان البرز به عنوان نماینده این استان در مجلس خبرگان رهبری انتخاب گردید. تحصیلات: از مهم‌ترین اساتید او در فقه و اصول میرزا جواد تبریزی، وحید خراسانی، محمد تقی بهجت، زنجانی و سبحانی و در منطق و فلسفه حسن‌زادهٔ آملی، عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصباح یزدی و سید منیرالدین حسینی الهاشمی را می‌توان نام برد. اندیشه‌شناسی: او نظرات متنوع خود را دربارهٔ «علم و دین» «دین و تکنولوژی»، «دین و توسعه» و «چگونگی اسلامی سازی علوم» در مقالات، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های مختلف بیان کرده‌است. او دربارهٔ «نسبت بین دین و علم» معتقد است که هماهنگی بین منابع معرفت، بصورت قهری اتفاق نمی‌افتد، لذا برای اسلامیت علوم، نیازمند مقید شدن معارف نقلی، عقلی و تجربی، در منزلت منطق و روش تحقیق هستیم. میرباقری معتقد است این مهم نیز امکان‌پذیر نیست، مگر اینکه مسئله «دلالت» به عنوان عنصر مشترک تمامی عرصه‌های معرفت مورد توجه قرار گیرد و عوامل دخیل در آن شناسایی شود. کتاب‌شناسی: رویکردی نو در پایگاه وضع و دلالت‌های زبانی (۱۳۸۱)/ جهت‌داری علوم از منظر معرفت‌شناختی (مناظره) (۱۳۸۷)/ گفتارهایی پیرامون تحول در علوم انسانی (۱۳۸۹)/ بینش تمدنی، تقریری از کلام اجتماعی سید محمدمهدی میرباقری ۱۳۹۳)/ جستارهایی در معانی ولایت فقیه (۱۳۹۴)/ نسبت اخلاق و فناوری اطلاعات (۱۳۸۶)/ هنر، دین، تجدد (۱۳۹۴)/.

پژوهش حاضر در پی یافتن ارتباط منطقی دین و علم و رویکردی فعال در نهضت نرم افزاری است. برای رسیدن به این هدف، مراحل زیر پیموده شده‌است.فصل اول: در بخش اول به بحث دین وعلم از منظر تحقق ولایت حداکثری دینی در جامعه پرداخته است و بجای پرداختن به ارتباط میان گزاره‌های دینی و علمی چگونگی حضور دین در فرایند حصول علم را بررسی کرده‌است. بخش دوم دین شناسی و علم شناسی به شکل مبنائی و در قالب بررسی دیدگاهها را دنبال است. فصل دوم: در قالب طرح چهاردیدگاه درباب علم ، در ضمن بیان ارکان هر نظریه این نکته روشن شده که هر یک از دیدگاهها فرایند ادراک و حصول علم را چگونه تبیین می نماید و چه عواملو مولفه‌هایی را در کیفیت حصول علم قاعده مند می کند. دراین میان دیدگاه تکامل گرائی الهی مدلی را جهت قاعده مند نمودن فرایند حصول علم ارایه کرده که در آن جریان تولی و و لایت به عنوان متغیر اصلی حضور دارد. فصل سوم: پس از طرح و ارزیابی دیدگاههای رایج در باب رابطه دین وعلم این نتیجه بدست آمده که اساسا اگر دین و علم دو حقیقت مستقل و بالاصاله گسسته تعریف و تلقی گردد، چگونه می توان میان این دو در خارج و در مقام بکارگیری تعامل و هماهنگی ایجاد کرد؟ لذا مبتنی بر مبانی دین شناسی و علم شناسی دستیابی به رابطه منطقی دین وعلم و تعامل سازنده میان آنها درصورتی ممکن است که دین در فرایند حصول علم حضور یابد وعلومی سازگار و هماهنگ با دین تولید گردد.بخش سوم: مبتنی بر نتایج بدست آمده از مجموعه مباحث گذشته وبا تکلیه بر این پیش فرض که علم دین فقط بر اساس مبانی دین ششناسی و علم شناسی دیدگاه تکامل گرائی الهی معنا پیدا می کند مفهوم ضرورت و ابعاد نهضت نرم افزاری از منظر این دیدگاه مورد مطالعه و دقت قرار گرفته‌است.