جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با توجه به منابع تفسیری فریقین و روایات وارده در تفاسیر اثری و مجامع حدیثی در خصوص تحلیل رتبه‌ی امامت و مقام والای امام که در آیه ابتلی آمده است به نتایج زیر دست یافت:1.

تا آنجا که در حافظه تاریخ فکر بشر می گنجد مسئله حیات نفس و حق حقیقت وجودی او همواره ذهن آدمیان رابه خود مشغول کرده است و همواره از خویش پرسیده اند حقیقت نفس چیست؟آیا از ازل بوده و یا با تولّد انسان لباس وجود بر تن نموده است ؟ پیچیدگی این مسئله و راز آلودگی آن موجب شده حکیمان، متکلّمان، محدّثان، مفسّران و به طورکلّی بسیاری از اندیشمندان در این معرکه عرض اندام کنند. بررسی همه این دیدگاه ها کاری به دشواری خود مسئله است. در این رساله دیدگا ههای سه تن از فیلسوفان مسلمان (ابن سینا، قطب الدین شیرازی و صدرالمتألهین) در باره حدوث یا قدم نفس با آموزه های قرآنی و حدیثی کهناظر به خلقت نفس هستند مورد مقایسه واقع شده است. ابن سینا به عنوان نماینده فلاسفه مشاییبه پیروی از ارسطوقائل به حدوث روحانی نفس است. حکمت متعالیه که نماینده آن ملاصدرا می باشد حدوث جسمانی نفس را بیان نموده است. به هر صورت هر دو گروه حدوث نفس را پذیرفته اند. به این معنا که روح قبل از بدن وجود نداشته است. در مقابل، قائلین به قدم یا تقدم نفس بر بدن معتقدند نفس قبل از ورود بهاین جهان خاکی، در عوالم قبلی نظیر عالم ذر وجود داشته است. از میان فلاسفه مسلمان، نظر قطب الدین شیرازی به عنوان نماینده این دیدگاه مورد کاوش قرار گرفت. وی در این مسئله دیدگاه افلاطونی را اتخاذ نموده است. هر دو دیدگاه بنا بر مبانی خود و استدلال عقلی بر اثبات مدعای خویش، ضمن شاهد آوردن از آیات و روایات، سعی در توجیه آیات و روایات مقابل دارند. برای راست نمایی این ادّعاها آیات و روایاتی که تصریح یا اشاره ای به نفس دا رند جمع آوری گردید و به تناسب موضوع ،خانواده آن ها تشکیل گردید تا از پراکندگی که بر پیچیدگی موضوع می افزاید پرهیز شود. بررسی آیات و روایات هر دو دیدگاه را تأیید می کنند. دیدگاه نگارنده بر این است که قرآن و روایات حدوث نفس را به طور مطلق تأیید می کنند. هر چند بعضی از این شواهد نظیر آیه انشاء (مومنون) موید حدوث جسمانی نفس می باشد. بنا بر این آن دسته از آیات و روایات که ناظر به وجود قبلی نفس می باشندبدون این که در مقابل نظریه حدوث قرار داشته باشد به مرتبه دیگری از وجود نفس اشاره دارند. همان مرتبه ای که تمام موجودات از جمله نفس به وحدت جمعی در علم الهی و عوالم عالیه یا وجود عقلی آن در عالم عقل بدون تش ّ خصات و تمیزات فردی موجودند. به نظر می رسد که در آموزه های دینی تعابیری نظیر خزائن الهی، لوح محفوظ، امّ الکتاب، کتاب مبین و عالم امر، عالم ملکوت یا جبروت ... به این مرتبه وجودی اشاره داشته باشند.

چکیده«رجعت» یکی از عقاید حیات‌بخشی است که شیعه به آن معتقد است. اما درباره‌ی کیفیت و زمان وقوع آن اختلافاتی وجود دارد. عده‌ای زمان آن را آخرالزمان می‌دانند، اما کسانی نیز عقیده دارند که رجعت فقط در زمان ظهور حضرت قائم اتفاق نمی‌افتد و زمان خاصی ندارد و چه بسا در گذشته‌ و حتی در زمان حال نیز کسانی باشند که رجعت کرده‌اند و به این دنیا بازگشته‌اند.به هر شکل متأسفانه این عقیده‌ی نجات‌بخش در طی قرون و اعصار مورد بی‌توجهی قرار گرفته و برخی برادران اهل سنت هم با بی‌انصافی تمام آن را مخالف ضرورت دین اسلام دانسته و معتقدین به آن را کافر، فاسق، کذّاب و ... معرفی نموده‌اند. بعد از اعتقاد به امامت، شاید هیچ عقیده‌ای مانند «رجعت» مورد هجوم و غضب پیروان خلفا قرار نگرفته باشد. در مورد «رجعت» کتاب‌های بسیاری نوشته شده‌ و همچنین در این باره پس از جستجوی فراوان به تعداد کمی پایان‌نامه برخورد کردم.در این کتاب‌ها به مقایسه و تطبیق مسأله‌ی رجعت با عقیده‌ی اهل کتاب در این زمینه پرداخته نشده است. اما هدف من از این نوشتار مقایسه‌ی مسأله‌ی «رجعت» میان قرآن و اهل کتاب می‌باشد، به طوری که مشخص گردد اولاً: آیا در قرآن آیاتی وجود دارد که اشاره به رجعت داشته باشد و ثانیاً: آیا عقیده به رجعت در بین اهل کتاب (یهود و نصاری) هم وجود دارد؟ و اگر وجود دارد چگونه است و چه تفاوتی با قرآن و عقیده‌ی شیعه در این زمینه دارد؟در این زمینه من از روش تحلیل محتوا استفاده کردم یعنی از کتب، تفاسیر، مقالات، پایان‌نامه‌ها و نرم افزارهای علوم قرآنی و دینی استفاده کردم و همچنین به کتب و منابع اهل کتاب و بزرگان دین آن‌ها نیز مراجعه نمودم و پس از بررسی موشکافانه‌ی این منابع به نتایجی دست یافتم که در ادامه خواهد آمد. از نظر بنده عقیده‌ به رجعت نتایجی در پی خواهد داشت از جمله این که این عقیده به منتظران ظهور حضرت مهدی (عج) آرامش بخشیده، از سقوط آنان در منجلاب فساد و خود باختگی جلوگیری نموده و به تلاش مضاعف برای زمینه‌سازی حکومت مهدی (عج) و برچیده شدن بساط ظلم و ستم وا می‌دارد. زیرا با این عقیده، انسان هرگز از درک محضر آن حضرت و شرکت در تشکیل حکومت جهانی ایشان ناامید نمی‌شود و سعی می‌کند تا با تقویت و استوار نمودن ایمان و انجام اعمال صالح خود را در زمره‌ی رجعت کنندگان قرار دهد. لذا ائمه‌ی اطهار (ع) این عقیده را یک بشارت و موهبت خدایی برای مسلمانان دانسته‌اند.کلید واژه‌ها: ، بازگشت، اهل کتاب، عصر ظهور، شیعه‌ی دوازده امامی

این پایان نامه در پنج فصل تنظیم و نگارش شده است. فصل اول، کلیات: رجعت از نظر لغوی، رجعت از نظر اصطلاحی، پیشینه بحث از رجعت، هدف و فلسفه رجعت؛ فصل دوم، رجعت در امتهای گذشته: رجعت در میان امّت موسی(ع)، ماجرای قتل در میان قوم بنی اسرائیل، فرار از فرمان الهی، داستان حضرت عزیر، حضرت عیسی و زنده کردن مرده ها، ایوب و مرگ فرزندان او، حضرت ادریس و زنده کردن پیره زنی، رسولان شهر انطاکیه؛ فصل سوم، رجعت در قرآن؛ فصل چهارم، رجعت در احادیث تفسیری؛ فصل پنجم، رجعت در روایات غیر تفسیری. در این پایان نامه روایات مربوط به رجعت مورد نقد قرار گرفته است.

رجعت در لغت به معنی بازگشت و بازگشتن به دنیا پس از انتقال به جهان دیگر است و در اصطلاح همان حیات و زندگی بعد از مرگ و قبل از قیامت است و این معنا از لفظ رجعت به ذهن سبقت می جوید و همین معناست که مورد تأیید علما بوده است. اهداف رجعت را می توان درظهور قدرت الهی، تحقق وعدة الهی، اعوان و انصار حکومت مهدی ( عج الله تعالی فرجه الشریف)، ذلّت کفار و منافقین و تکریم مؤمنان، پاداش و عقاب دنیوی، اقامة حدود و قصاص تعطیل شده و تماشای اسما و صفات الهی در کامل ترین وجه خلاصه کرد. رجعت با دلایل عقلی و نقلی قابل اثبات است . از نظر عقل خداوند متعال قادر به هر کاری خواهد بود و همان گونه که توانسته است انسان را از نطفه به وجود آورد، پس از مردن نیز میتواند او را دوباره زنده کند؛ همچنین رجعت در میان پیشینیان واقع شده و طبق احادیث آنچه در ا مت های پیشین واقع شده باشد قطعاً در این ام?ت نیز واقع خواهد شد . به علاوه وجود روایات فراوانی که دلالت بر تواتر معنوی آن دارد نیز خود بر استحکام و ثبات این عقیده می افزاید . اعتقاد به رجعت نزد ائمة ما تا جایی اهمیت دارد که اعتقاد به آن را شرط ایمان فرد می داند. آنچه مسلم است این است که این واقعه قبل از رستاخیز به وقع خواهد پیوست و در آن زمان بسیاری از پیامبران گذشته و حضرت محمد و ائمه معصومین ( صلوات الله علیهم اجمعین ) رجعت می کنند و همچنین برخی از مؤمنان و کافران محض باز خواهند گشت تا نتیجة کا ر خود را ببینند و مؤمنان پاداش نیکی خود را بگیرند و کافران هم قسمتی از مجازات اعمال خود را در دنیا ببینند. از آنجا که میل به ماندن خواست فطری انسان است، پس اعتقاد به رجعت سرچشمة فطری دارد و در ادیان گذشته و حتی انسانهای ابتدایی هم بوده است از نظر آنان اموات نه فقط زنده و باقی هستند ، بلکه دارای همان اشتیاق ها و حوائ ج ایام حیات نیز می باشند . از این رو برای جلوگیری از زحمت آمد و شد احیانی اموات انبوهی از سنگ بر روی جسد مرده قرار می داده یا بدن او را با طناب های محکم می بسته اند. در کتب مقدس نیز اعتقاد به رجعت و مواردی از زنده شدن مردگان به دست پیامبرانشان به چشم می خورد. در این پژوهش از منابع تفسیری و روایی معتبراستفاده شده است. همة مطالبی که در این تحقیق بیان کردیم عقیدة شیعة دوازده امامی است که اعتقاد به آنها نیروی امید را در دل انسان زنده نگه می دارد و تلاش جهت تحقق آرمانهای بشری را در انسان افزایش می دهد.

یکی از موضوعاتی که در قرآن و روایات بسیار به آن پرداخته شده و از دیر باز بحث های فراوانی را در میان شیعیان و اهل سنت موجب شده, موضوع "رجعت" می باشد. اما با وجود این همه آیات و روایات و بحث و... بسیاری از سؤالات, پیرامون این موضوع همچنان بی پاسخ مانده است. در این تحقیق, محقق بر آن است که این موضوع را بررسی و تبیین نماید. رجعت به معنای بازگشت عده ای از انسانها به دنیا می باشد. که چه به صورت "موت" و یا چه به صورت "قتل فی سبیل الله" از دنیا رفته اند. که این موضوع, پیش از قیامت صورت می گیرد. موضوع رجعت, ارتباط تنگاتنگی با موضوع "ظهور" دارد, لذا پیش از پرداختن به این موضوع, باید تبیینی دقیق از یوم الله ظهور", " قبل از ظهور " و "بعدازظهور" داشته باشیم. در قرآن و روایات, برای مفهوم " رجعت" واژه های دیگری نیز به کار رفته است, نظیر: الکرة, یوم الخروج, یوم الله, بعث و حشر. انسان ها در قبال "یوم الله رجعت " باید رفتارهایی را انجام دهند. از جمله, ایمان به آن, تذکر دادن, امید به یوم الله رجعت, و اینکه چشم به راه این واقعیت باشند. اصل موضوع "رجعت" را از طرق مختلف می توان اثبات نمود. از جمله: از طریق آیات قرآن, روایات, عقل و فطرت, اجماع علمای شیعه و خواست امام زمان ( عج). علمای بزرگوار شیعه, در خصوص زمان وقوع رجعت ها, گاهی صریح و بی پرده صحبت کرده اند و در برخی موارد از الفاظ مبهم استفاده نموده اند و در برخی از موارد نیز با شک و تردید سخن گفته اند. همه علما وقوع رجعت ها را در بعد از ظهور قبول دارند. برخی از آنها علاوه بر رجعت های بعد از ظهور, صحبت از رجعت هایی در یوم الله ظهور نیز دارند. و عده کمی نیز علاوه بر رجعت های بعد از ظهور و یوم الله ظهور, اعتقاد به وقوع برخی از رجعت ها در قبل از ظهور دارند. اما در مجموع, علما کمتر در خصوص زمان وقوع رجعت به صراحت صحبت کرده اند. با انجام بیست و یک بررسی بر روی آیات و روایات با هدف کشف زمان وقوع رجعت ها, مشخص شد که, یوم الله رجعت, یک دوره می باشد, که از قبل از ظهور آغاز می شود و تا بعد از ظهور نیز ادامه دارد. لذا رجعت ها در سه مقطع زمانی اتفاق خواهد افتاد: قبل از ظهور, یوم الله ظهور و بعداز ظهور.

رجعت در لغت به معنای یک بار « بازگشت» است. اعتقاد به رجعت، یک اصل اسلامی است که از زمان صدر اسلام در احادیث منقول از پیامبر ( ص) شروع شده تا به غیبت کبری رسیده است. از آیات و روایات چنین برداشت می شود که رجعت اختصاصی است و در این حادثه ی الهی تنها مومنان ناب و معاندان سیه روز به دنیا بر می گردند. زمان وقوع رجعت همانند ظهور امام عصر ( عج) به طور دقیق معلوم نیست. فلسفه و اهداف رجعت به طور اختصار عبارتند از: مشاهده ی عزت اسلام و ذلت کفر، کمک به حکومت عدل جهانی، نهایت تکامل و شقاوت و ... . ادله ی رجعت بیش از دوازده دلیل است که بر صحت و ضرورت رجعت آمده است. که برخی از آنها عبارتند از: رجعت از دیدگاه عقل، رجعت در قرآن، رجعت در روایات، رجعت یک سنت همیشگی در میان امت ها ( که تلفیقی از آیات و روایات است.)،رجعت در زیارات نامه ها و دعاها، رجعت از دیدگاه عقل و حدود الهی.

عنوان این تحقیق پایانی رجعت از دیدگاه قرآن و سنّت می باشد. یکی از مسائل اعتقادی دین مبین اسلام، مسأله ای به نام رجعت است که از دیرباز از از موضوعات بحث انگیز و مورد اختلاف بوده و هست و به معنای بازگشت عدّه ای از مؤمنان مخلص و کافران عنود می باشد که همزمان با ظهور عدالت گستر جهان حضرت مهدی (علیه السَّلام) آغاز می شود. این عقیده ی نورانی به منتظران ظهور آن حضرت، آرامش بخشیده، از سقوط در منجلاب فساد و خود باختگی جلوگیری نموده، به تلاش و کوشش مضاعف برای زمینه سازی حکومت جهانی و بر چیده شدن ظلم و فساد وا می دارد. لذا ضرورت اقتضا می کند که این امر مهم- رجعت- برای عموم مردم بخصوص جوانان روشن تر گردد تا باعث تحکیم اعتقادات و باور های دینی شان شود و حقانیت رجعت اثبات گردد، زیرا عدم آگاهی و کم کاریهای موجود در این زمینه و پاسخ ندادن به شبهات راهی را برای تبلیغات انحرافی و خرافی، به ویژه برای نسل جوان باز می کند. لذا این تحقیق با اهدافِ، شناخت فردی و بالا بردن سطح اعتقادات افراد نسبت به مسأله ی رجعت و بررسی شبهاتی که در این زمینه ارائه شده، به این موضوع پرداخته است. در راستای رسیدن به چنین هدفی است که از روش کتابخانه ای در این تحقیق بهره گرفته و برای دست یابی به نتایج بهتر و دقیق تر علاوه بر، بررسی رجعت از دیدگاه قرآن و سنّت، به بررسی آن از دیدگاه دو مکتب شیعه و سنّی نیز پرداخته شده است. در این تحقیق سعی بر آن بوده است که از منابع دست اول و معتبر استفاده شود که به عنوان مثال می توان به کتبی مانند بحارالأنوار، الایقاظ، اصول کافی و ... اشاره نمود. این تحقیق در پنج فصل به این موضوع پرداخته است که در فصل اول به کلیات آن اشاره شده است. فصل دوم با عنوان«تاریخچه ی رجعت»، دارای دو زیر فصل می باشد، درزیر فصل اوّل به بررسی مفهوم رجعت از لحاظ لغوی و اصطلاحی می پردازد. به عنوان مثال ابن منظور می گوید: «الرَّجعَة» با تای وحدت به معنای یک بازگشت و برگشتن خاص است. این کلمه اگر در آغاز به این معنا وضع نشده باشد در اثر کثرت استعمال، به این معنا حقیقت ثانوی پیدا کرده است. رجعت در اصطلاح، عبارت است از این که خداوند، همزمان با ظهور حضرت مهدی ( علیه السَّلام) عدّه ای از بندگان صالح خویش را که در ایمان و عمل، اسوه ی مؤمنان بوده اند و هم چنین عدّه ای از کفّار و منافقان که در کفر و نفاق سر سلسله ی کفّار و منافقان بوده اند، با همان ویژگی های روحی و جسمی خودشان به دنیا باز می گرداند، تا این که هر دو گروه در حدّ امکان نتیجه ی دنیایی اعمالشان را دریافت کند. هم چنین در ادامه ی فصل، به تعریف رجعت از دیدگاه علمای شیعه همچون شیخ مفید ، مرحوم سیّد مرتضی، مرحوم شیخ طوسی و مرحوم شبَّر اشاره شده است. عنوان زیر فصل دوّم تاریخچه ی اعتقاد به رجعت می باشد که در آن تاریخچه ی اعتقاد به رجعت مورد کنکاش قرار گرفته و تلاش نموده ایم با توجّه به وضعیت سیاسی و فرهنگی جوامع اسلامی در عصر ائمّه ( علیهِم السَّلام) سیر تاریخی آن را در میان مسلمانان روشن نمائیم. عنوان فصل سوم « رجعت از دیدگاه قرآن»است. از آن جا که قرآن، اساسی ترین منبع برای اثبات حقایق دینی است در مسأله ی رجعت نیز به عنوان اوّلین منبع و اصلی ترین آن ها مورد بررسی قرار می گیرد. با نگاهی گذرا به آیات مربوط به رجعت، با دو دسته آیات مواجه می شویم. ابتدا، آیاتی که دلالت بر وقوع رجعت در میان اقوام و ملل گذشته دارد. سپس آیاتی که به بیان برخی از روایات بر تحقق رجعت در آخر الزمان و قبل از قیامت دلالت دارد که توضیح آن در فصل بعدی بیان می شود. این فصل تنها دارای یک زیر فصل می باشد و آن عبارتند از، آیاتی که بر وقوع رجعت در امّت های گذشته دلالت می کند. با مطالعه ی این آیات خواهید دانست که افراد زیادی از پیامبر و غیر پیامبر، مؤمن و غیر مؤمن در امّت های پیشین زنده شده و به دنیا برگشته اند. عنوان فصل چهارم«رجعت از دیدگاه سنّت»است. این فصل دارای دو زیر فصل اصلی می باشد. زیر فصل اول با عنوان تواتر روایات رجعت به تقسیم بندی روایات رجعت اشاره می کند. در یک تقسیم بندی ابتدایی، روایات رجعت به سه دسته تقسیم می شوند. 1- رجعت عقیده ی حقّ و ضروری2- روایات تفسیری3- روایاتی که معرّف رجعت کنندگان است. در قسمت روایات تفسیری به بررسی دسته ی دوم آیات- آیاتی که بر تحقّق رجعت در آینده و قبل از قیامت دلالت دارد- پرداخته شده، آیاتی که به کمک روایات بر رجعت تفسیر و منطبق شده است. لذا در این فصل به طور مختصر به بررسی تعدادی از آیاتی که مربوط به رجعت پیامبران، رجعت حضرت علی و رجعت امام حسین ( علیهم السّلام) است، می پردازیم. آیات زیادی از قرآن به رجعت حضرت محمد(صَلی الله علیه و آله) اشاره دارد.که به عنوان مثال می توان به آیات (85 سوره ی قصص،4 سوره ی معارج،4 سوره ی ضحی،1-4 سوره ی شمس و 20 سوره ی مائده) اشاره کرد. در مورد رجعت ائمه ( علیهم السّلام) نیز آیات زیادی از قرآن به آن اختصاص یافته است. به عنوان مثال در مورد رجعت حضرت علی ( علیه السَّلام) می توان به آیات( 82 سوره ی نمل، 61 سوره ی قصص،22و 23 سوره ی عبس،36-38 سوره ی حجر و 79-81 سوره ی ص) اشاره کرد. روایاتی که معرّف رجعت کنندگان است نیز به دو دسته تقسیم می شود. دسته ی اوّل: روایاتی که به رجعت کنندگان به صورت کلّی دلالت می کند. دسته ی دوم: روایاتی که رجعت کنندگان را با اسم و مشخصات معرّفی می کند.که شامل دو قسمت می شود. 1- رجعت مؤمنان از امّت اسلام 2- رجعت مؤمنان از امّت های گذشته. عنوان زیر فصل دوّم، زنان رجعت کننده است. در این زیر فصل درمورد دو گروه از زنانی که در حکومت حضرت مهدی(علیه السَّلام) رجعت می کنند، بحث شده و در انتهای فصل به عنوان تتمّه به بیان اهداف رجعت پرداخته شده است. عنوان فصل پنجم«رجعت از دیدگاه شیعه و سنّی» می باشد. این فصل دارای 3 زیر فصل است عنوان زیر فصل اوّل رجعت از دیدگاه شیعه می باشد که در آن به سخن برخی از بزرگان شیعه همچون مرحوم شیخ مفید، مرحوم سیّد مرتضی، مرحوم طریحی، شیخ حرّ عاملی و مرحوم شبّر اشاره شده است. عنوان زیر فصل دوم رجعت از دیدگاه اهل سنّت می باشد که در آن، ابتدا به تعریف رجعت از دیدگاه اهل سنّت اشاره شده و سپس به سخنان برخی از بزرگان اهل سنّت در باب رجعت پرداخته شده است. و در ادامه ی آن علل انکار اهل سنّت بیان گردیده است. که این علل عبارتند از: 1- برداشت غلط از مسأله 2- تقلید از گذشتگان3- دفاع متعصبانه. عنوان زیر فصل سوم شبهات رجعت و پاسخ به آن می باشد که در آن به شبهاتی در مورد رجعت اشاره شده است که این شبهات به دو بخش اصلی تقسیم می شوند1- شبهاتی که تنافی رجعت با ادلّه ی عقلی را بیان می کنند 2- شبهاتی که تنافی رجعت با ادلّه ی نقلی را بیان می کنند. در پایان این تحقیق، نیز پیشنهادها و راهکارهایی برای این موضوع بیان گردیده است. امید است در این هنگام که دشمنان اسلام تمام تلاش و کوشش خود را برای نابودی اعتقادات امید بخش مسلمانان به کار گرفته اند و به خاطر آن هزاران جنایت را مرتکب می شوند، این تحقیق چراغی نورانی برای همگان گردد و از آن برای پیدا کردن راه استفاده کنند.

آشنایی با ساختار علوم می تواند ما را در تعیین دقیق مرزهای هر یک از علوم و نیز شناخت روابط منطقی اجزای یک علم یاری رساند و نقش مهمی در جنبش علمی و نهضت نرم افزاری ایفا کند. در این راستا لازم است درک درستی از موضوع، مسائل و مبادی علوم داشته باشیم، تا بتوانیم تعریف جامعی از هر یک از آنها به دست آوریم. علم کلام به عنوان شریف ترین علوم، که مقصد آن شناخت خداوند، صفات و افعال او، نبوت، امامت و معاد است، راه درست رسیدن به سعادت ابدی و قرب الهی را به انسان نشان می دهد. از این رو، آشنایی با ساختار کلی علم کلام و مباحث مطرح شده در آن، می تواند ما را در دست یابی به این مقصود یاری رساند. افزون بر این که هدف جنبش علمی و پیشرفت فرهنگی جامعه را نیز برآورده می کند.شناخت ساختار کلی علم کلام، مبتنی بر شناخت موضوع، مسائل و مبادی آن است. گستره مسائل کلامی، مبتنی بر عام یا خاص بودن موضوع آن است که در این زمینه، دو دیدگاه کلی میان متکلمان وجود دارد.این مقاله، ضمن بررسی پاره ای از دیدگاه های متکلمان در دوره های مختلف تاریخی، به ویژه متکلمان اشاعره و امامیه، درباره موضوع علم کلام و گستره مباحث آن، با تاکید بر خاص بودن موضوع این علم، مسائل آن را محدود به الهیات به معنی اخص و عقاید دینی، یعنی مباحث توحید، عدل و افعال الهی، نبوت، امامت و معاد می داند و مباحث منطقی، معرفت شناختی، طبیعی و فلسفی را که مقدمه ای برای اثبات مسائل کلامی هستند، فقط از مبادی علم کلام می داند، نه از مسائل آن.

علم کلام با توجه به ماهیت پویا و متحول خود، دگرگونی‌های زیادی را تجربه کرده است. کلام فلسفی به عنوان سبک خاص این علم، یکی از این دگرگونی‌هاست که در دوران خواجه ‌نصیر‌الدین‌طوسی به بلوغ خود رسید.با بررسی تحولات کلام شیعی آن را به سه رویکرد تقسیم کرده اند: 1-کلام نقلی(نص گرایی)، 2- کلام عقلی، 3-کلام فلسفی .