جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از کتب معتبره حديث اماميه است که برابر نسخه موجود داراي 66 باب است در توحيد و صفات ثبوتيه و سلبيه واخبار راجعه به نفي تشبيه ورويت حق تعالي و بطلان جبر که مولف بهنگام توضيح برخي روايات که نيازمند بتوضيح هستند آراء کلامي و فلسفي خويش را بيان داشته است. از مطالعه اين کتاب معلوم مي گردد که شيخ صدوق به شهرهاي کوفه و ري ونيشابور وهمدان وسرخس وبلخ رفته است. اين کتاب مکرر در ايران و بمبئي چاپ شده است. (فاضل) اين كتاب در هند بكوشش علي محمد كشميري در 1321 با اعتقادات مجلسي در 519 ص ربعي بچاپ رسيد (ص 4-479). (محمد تقي دانش پژوه) كتاب از معتبرات كتب احاديث است و مشتمل است بر اخبار وارده در باب توحيد و مسائل و مباحث آن و مرتب است بر 63 باب. كتاب چاپ شده است. (مهدي ولايي) مشتمل براخبار اهل بيت درباره توحيد و مباحث آن طي 64 باب. ايشان در مورد انگيزه تأليف چنين فرموده اند: «ان الذي دعاني الي تأليف كتابي هذا اني وجدت قوماً من المخالفين لناينسبون عصابتنا، الي القول بالتشبيه و الجبر لما وجدوا في كتبهم من الاخبار التي جهلوا تفسيرها و لم يعرفوا معانيها و وضعوها غير مواضعها و لم يقابلوا بالفاظها الفاظ القران فقبحوا بذلك عند الجهال صورة مذهبنا و لبسوا عليهم طريقتنا و صدوا الناس عن دين الله و حملوهم علي حجود حجج الله فتقربت الي الله تعالي ذكره بتصنيف هذا الكتاب في التوحيد و نفي التشبيه و الجبر» برخي از ابواب آن بدين شرح است: باب ثواب الموحدين و العارفين، باب التوحيد و نفي التشبيه، باب معني الواحد و التوحيد والموحد ... باب ذكر مجلس الرضا (ع) مع اهل الاديان و اصحاب المقالات، باب مجلس الرضا عليه السلام مع سليمان المروزي ... » . (براتعلي غلامي مقدم) شيخ صدوق مي گويد بوقت تحرير اين كتاب نزيل بقم بودم و آنچه موجب نگارش اين كتاب شد آن بوده كه ديدم جاهلان از روي احاديثي چند كه پي بحقيقت آن نبرده‌اند مطالبي بحق جل جلاله اسناد مي دهند كه "تعالي الله عما يقول الظالمون" لذا بر آن شدم كه اين كتاب را در توحيد و نفي تشبيه و جبر بپردازم و نشان دهم كه حق تعالي كيست و احاديث هم ناظر بچه مي باشند. «عبد الله انوار» اين كتاب را در بيان توحيد تنزيهي (اشراقي) خدا و نفي معاني فيزيكي و مادي و تشبيهي و عددي از صفاتي كه به خدا نسبت داده مي شود، رد بر عامه است كه آنها را به معني مادي عددي تشبيهي تفسير مي كردند. در خطبه اول نهج البلاغة نيز وحدت خداوند «لابعدد» نشان داده شده است. صدوق در اين كتاب براي صفات خدا كه در اخبار سني آمده است تفسيرهاي متافيزيكي مي آورد. اين كتاب در تهران به سال 1285 و در بمبئي در 1321 چاپ شده است. (علينقي منزوي) احاديث مرويه از ائمه اطهار عليهم السلام را در توحيد و صفت ثبوتي و سلبي پرودگار متعال در 66 باب گرد آورده است. اين كتاب با تصحيح سيد هاشم حسيني تهراني بوسله انتشارات جامعه مدرسين قم به چاپ رسيده است. شروحي چند بر اين كتاب برشته تحرير در آمده است از جمله شرح قاضي سعيد قمي كه با تصحيح دكتر نجفقلي حبيبي به چاپ رسيده است و شرح سيد نعمت الله جزايري موسوم به انيس الوحيد في شرح كتاب التوحيد يا نور البراهين في بيان أخبار السادة الطاهرين. (ابوالفضل حافظيان) ابن بابويه قمي رازي اين كتاب را در توحيد و نفي تشبيه و جبر نگاشته است و آن چند بار بچاپ رسيد و چهار شرح براي آن ياد كرده اند (ذريعه 4/82 -ف1240) در اين كتاب آراء فلسفي و كلامي و ادبي خود ابن بابويه هم آمده است (ص 72 و 132 و 217 و 219 و 234 و 251 و 266 و 276 و 279 و 285 چاپ 1375 تهران) و از آن بر ميآيد كه او بكوفه و همدان و نيشابور و سرخس و بلخ رفته بود و در آن از سالهاي 352 و 354 و از عيون و خصال و كتاب النبوة خود او ياد ميگردد (ص 164 و 39 و 174 و 194 و 272 و 293 و 295 و 55 و 287 و 293) ريشه و اصل تعليم صباحي را در اين كتاب (ص208 و 211) و در معاني الاخبار همو ميتوان يافت گذشته از همه اينها اين كتاب براي تاريخ فلسفه و كلام اسلامي خود مدركي ارزنده ميباشد. (دانش پژوه) مجموعه روايت ها و احاديثي است كه از طريق اهل بيت عليهم السلام نقل شده، پيرامون توحيد باريتعالي و صفات ثبوتي و سلبي الهي و بحث هاي مربوط به موضوع و با حاشيه مختصر و منقول از ائمه معصومين عليهم السلام با شنگرف و به خط ثلث زيبا نگاشته شده و مؤلف همه مطالب خود را با عنوان «هذا الاسناد» و «حدثنا» دنبال نموده، اولين باب: في ثواب الموحدين و العارفين و باب شصت و پنج در ذكر مجلس الرضا عليه السلام مي باشد. (حضرتي، صادق) حاشيه نويسي دارد با نشان «م ح ق» و «12»، در حاشيه تصحيح و با نشان «بلغ» مقابله گرديده است، فهرست ابواب در پايان نسخه به خط محمدقلي بن شاهقلي آمده است، نسخه رطوبت و آسيب ديده و برخي از برگها وصالي گشته است. (مرعشي؛ صالحي، محمدعلي) آغاز كتاب: بسمله، الحمد لله الواحد الاحد الذي لا شريک له الفرد الصمد الذي لا شبيه له انجام كتاب: قال ابوعبدالله عليه السلام لايخاصم الا من ضاق بمافي صدره تم [کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1332؛ مشار 224؛ کتابخانه ملک 1/131 و 5/400؛ الهيات مشهد 3/848 و 2/26 و 2/590 و 3/799؛ مدرسه خاتم الانبياء ص 58 و 81؛ فهرست سپهسالار 1/230 و 3/524؛ الذريعة 4/482؛ مرعشي 6/314 و 17/279و 17/286 و 27/170و 26/352 و 30/563 و 34/366؛ مشار عربي 244 و224؛ مجلس 25/240؛ فهرست آستان قدس 5/88-89 و 14/159-14/162؛ فهرست دانشگاه 3/1240؛ مركز احياء ميراث 4/79 و 2/384 و 3/249؛ امام صادق قزوين 1/68-69؛ خاندان ميبدي 79؛ صدوقي يزدي ص 18؛ سيد محمد حسن امام جمعه 122؛ مدرسه فيضيه 1/54-55 ذريعه 4/482-مشار؛ مدرسه حجتيه ص 44؛ كتابخانه وزيري 5/1636 و 3/996؛ حوزه علميه امام صادق 1/230؛ كتابخانه ملي 7/87 و 11/661؛ عكسي مرك زاحياء 4/82؛ مدرسه نواب 486؛ فاضليه ش 20 ص 61؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/156، التراث العربي: ‌2/147؛ فهرست كتاب هاي چاپي عربي، مشار: 224؛ مدرسه سليمانيه ص 8؛ مجلس سنا 2/126؛ دليل المخطوطات 1/99؛ علامه طباطبايي 2/134؛ موزه پارس1/59؛ مجلس شورا 14/182 و 26/51 و 2/674/29؛ ادبيات تهران 1/155؛ دانشكده حقوق تهران 306؛ مجلس شورا 25/240؛ ملي فارس 1/341؛ دانشگاه تهران 5/1240 و 8/221 و 9/950 و 17/107؛ جعفريه زهان ص 134؛ موسسه حضرت آية الله بروجردي 1/7 و 1/191؛ شخصي ميبدي 2/59؛ حضرت شاهچراغ 3/101 و 2/212؛ سريزدي 1/127؛ مدرسه صدر بازار 2/320 و 3/633؛ معادن الحكمة، چاپ جامعه مدرسين حوزه علميه قم 1/21 و 42؛ آستانه قم ص 95؛ فهرست مختصر مجلس ص 222؛ دائرة المعارف 2/57 و 1/87؛ ذريعه 4/482 «التوحيد»، همانجا 13/153-154: چند «شرح» بر اين متن؛ اعلام 2/1181 صدوق؛ طبقات 4/287 محمد بن علي؛ مشار، عربي 224: نشاني 5چ. ذريعه 4/482 «التوحيد»، همانجا 13/153، 154: چند «شرح» بر اين متن؛ اعلام 2/1181: صدوق؛ طبقات، 4/287: محمد بن علي؛ مشار، عربي 224: كه نشاني 5 چاپ آن را داده؛ اهدائي آستان قدس ص 81 و 82؛ كتابخانه نوربخش 2/153؛ كتابخانه عمومي اصفهان 1/209 و 1/210؛ نشريه 5/426 و 11/180؛ مهدوي، مصلح الدين ص 98؛ كتابخانه حوزه علميه آشتيان ص 56؛ كتابخانه شيخ علي حيدر 3/91 و 1/314؛ رايانه ملي ص 2066 و 1879 و 2844 و 686؛ آستان قدس 26/170-174؛ دارالحديث ص 44؛ اوراق عتيق 1/243؛ اهدائي رهبر 2اخبار/1 211 و 212 و 213؛ رايانه آستان قدس؛ دنا 3/388-392؛ كتابشناسي شيخ صدوق ص 55-70؛ فهرستگان حديث 3/223-231] شرح و حواشي: شرح التوحيد (-) شرح التوحيد (-) انيس الفريد لشرح التوحيد = انيس الوحيد في شرح كتاب التوحيد = نور البراهين في بيان أخبار السادة الطاهرين = انس الوحيد في شرح التوحيد و انيس الفريد جزايري، نعمة الله بن عبدالله (1050-1112) شرح التوحيد للصدوق = شرح توحيد الصدوق = شرح كتاب التوحيد قاضي سعيد قمي، محمد سعيد بن محمد مفيد (1049-1103) حل العقائد دارابي، شاه محمد بن محمد (1027-1147) طلع النضيد اردكاني، محمد علي بن محمد حسن (-13) شرح التوحيد قمي، اميد محمد علي (-11) حاشية التوحيد نوري، محمد حسين بن يحيي (-12) توحيد صدوق (ترجمه) حسيني كاشاني، هاشم بن مهدي (-1412) ذيل التوحيد حسيني كاشاني، هاشم بن مهدي (-1412)

داستان مناظره مأمون است باعلماي اهل سنت درموضوع امامت، که از امامت بلا فصل حضرت علي (ع) دفاع مي نمايد. شرح مناظره مأمون عباسي با مخالفان وعلماي اهل سنت بنا به نقل شيخ صدوق درعيون اخبار الرضا عليه السلام وابن عبد ربه در « العقد الفريد» . قطعه اي است از كتاب عيون اخبار الرضا تأليف شيخ صدوق مشتمل برمناظره مأمون الرشيد عباسي با علماي اهل سنت و جماعت درباره امامت و ولايت ائمه اثني عشر و بطلان استدلال آنان توسط مأمون و راوي آن يحيي بن اكثم مي باشد صورت مناظره مأمون خليفه عباسي با علماء عامه است در موضوع امامت كه از روايات مشهوره و راوي آن يحيي بن اكثم مي باشد. اين مناظره مفصل در بسياري از كتب نقل شده و در اين مجموعه بصورت يكرساله تدوين شده و جامع آن معلوم نيست. اين رساله درباره گفتگويي است كه مأمون خليفه عباسي با جمعي از اهل سنت و جماعت بر سر موضوع امامت و خلافت بلا فصل حضرت علي (ع) داشته و داستان آن در كتب تاريخ و اخبار بطور مبسوط نقل شده است. اين داستان بوسيله چند تن روايت شده و در نسخه جاي گفتگو صورت بحث بوسيله يحيي بن اكثم قاضي و فقيه معروف دربار مأمون، نقل گرديده است. نسخ اين داستان از لحاظ كميت، متفاوت و يك نسخه كامل آن در مجموعه شماره 1220 (ج 4 فهرست مجلس) معرفي گرديده است. مأمون عباسي (198-218) امام رضا (ع) (148-203) را از مدينه بمرو برده در روز پنجشنبه 5 رمضان 201 ولايت عهد بدو سپرد براي دلجوئي از او انجمن مناظره بر پا ميكرد و در آن گاهي امام در مسئله هاي كلامي و گاهي خود او درباره خلافت علي (ع) با مخالفان گفتگو ميكردند و آنان را ملزم ميساختند. اين بابويه در عيون اخبار الرضا ص 312 و 106 ميگويد كه مأمون ميخواست تا امام در برابر دانشمندان در ماند و خود هم اگر گاهي درباره امامت سخن ميگت براي اين بود كه او را بفريبد ولي امام بياران ميفرمود كه فريب ميخوريد همو است كه مرا خواهد كشت. در يكي از اين انجمنها بود كه دانشمند يحيي بن اكثم قاضي مروزي (م 242) بدستور مأمون نزديك بچهل تن از دانشمندان محدث و متكلم را گرد‌ آورد و مأ» ون خود با آنان درباره امامت علي (ع) سخن گفت و روشن ساخت كه نخستين خليفه اوست. آنها خاموش ماندند و پاسخي نتوانستند بگويند. او در پايان بفضل پسر سهل سرخسي مجوسي نو مسلمان (كشته در 2 شعبان 202 در شصت سالگي) وزير و فرمانده خويش گفته كه اينان همين اندازه ميدانستند و بس. كسي مپندارد كه شكوهمن آنانرا از پاسخ دادن بمن بازداشت. اين گفتگو در ص 312-323 عيون آمده است و تاريخ آن بايد 201 تا 202 باشد شوشتري در مجالس المؤمنين در سرگذشت مأمون نوشته كه چنين مناظره در طرائف ابن طاوس نيز آمده است. (محمد تقي دانش پژوه) مناظره اي است بين مامون و عالمان اهل سنت در اثبات خلافت بلافصل حضرت علي عليه السلام اين مناظره در جلد دوم كتاب شريف عيون اخبار الرضا (ع) با عنوان «ذكر ما يتقرب به المأمون الي الرضا (ع) » آمده است. مرعشي نجفي، محمود آغاز كتاب: 1-قيل ان المأمون امر وزيره باحضار جماعة من اهل الاحاديث و جماعة من اهل علم الکلام و الفقه و اهل الصرف و النحو قال فجمعت له ساير العلماء و حتي اجتمع عنده اکثر من اربعين رجلا ... 2-حدثنا ابوالحسن الرازي عن اسحق بن خاتم ... قال جمعنا يحيي بن اكثم فقال امرني المأمون باحضار جماعة من اهل الحديث و جماعة من اهل الكلام ... [مرعشي 35/207؛ الذريعة: 22/301؛ فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي و مركز اسناد آستان قدس رضوي: 14/534؛ اصغر مهدوي 2/99؛ دنشگاه تهران 3/629؛ كتابخانه مجلس شورا 5/30؛ فهرست دانشگاه 3/629؛ فهرست مجلس 4/131-132؛ مجلس شورا 4/131؛ فهرست آستان قدس 14/534؛ نسخه هاي خطي، منزوي 2/995؛ الذريعة 22/301 و22/292: « مناظره دانشمند ديوانه نما مع ابي الهذيل المتکلم في عهد المامون العباسي لسپهر الثاني الکاشاني » ] شرح و حواشي: المناظرة المأمونية (ترجمه) = ترجمة المناظرة = شرح مناظرات مأموني خواجوئي، محمد اسماعيل بن حسين (-1173) المناظرة المأمونية (ترجمه) = مناظره مأمون مأمون، خليفه عباسي (170-218)

رساله اي مشهور در بيان گفتگوهاي بين حضرت علي بن موسي الرضا عليهما آلاف التحية و الثناء و مأمون عباسي و آن در واقع سؤالاتي از سوي مأمون است كه بيش تر درباره ي عصمت انبياء عليهم السلام از حضرت امام رضا عليه السلام نموده است و آن از سوي شيخ صدوق (د. 381هـ) در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام و به روايت تميم بن عبدالله قرشي از پدرش احمد بن سليمان نيشابوري از علي بن جهم نقل شده است؛ البته ترديدي نيست كه بين حضرت و مأمون گفتگوهاي متنوعي در موضوعات گوناگون در مقاطع و مناسبت هاي مختلف صورت گرفته است و در اين زمينه در سرچشمهها (منابع) و فهارس با عنوان مناظرات المأمون مع الامام الرضا عليه السلامت به عربي و فارسي آثار متنوع چندي گزارش گرديده است كه ممكن است برخي از آن ها نيز در مواردي با نسخه ي مورد بحث مرتبط بوده باشد كه به هر تقدير نياز به بررسي بيش تر دارد. به نظر مي رسد گفتگوهاي مورد بحث، همان مناظره اي بوده باشد كه از سوي بزرگاني همچون مرحومان علامه مجلسي (د 1110هـ) و مولي محمد اسماعيل خواجويي (د. 1173هـ) نيز شرح گرديده است. (متقي، حسين) [شورا 2/248/40]

حضور چشمگیر راویان تضعیف‌شده در جای جای منابع حدیثی شیعه و از آن میان، احادیث فقهی، چگونگی مواجهه با این احادیث را دست‌خوش دشواری کرده‌است. پیامد این دشواری در دو عرصه خودنمایی می‌کند؛ یکی، باطل‌انگاشتن حجم قابل توجهی از احادیث راه‌یافته بن منابع حدیثی و دیگری سردرگی در تحلیل رفتار برخی بزرگان در مواجهه عملی با احادیث راویان ضعیف. به هنگام گذر از داده‌های به دست‌رسیده در لابلای منابع حدیثی و اعتبارسنجی پیشینیان، با دو پدیده روبرو می‌شویم؛ رفتار عملیِ اصحاب با راویان ضعیف در عرصه‌ی نگاشته‌های حدیثی و دیگری، نگاه توصیفی به راویان در منابع اعتبارسنجی. جدا دیدن این دو پدیده و توجه‌نداشتن به ارتباط بنیادینی که میان نآآآن‌ها برقرار است، می‌تواند به پیمودن بیراهه‌هایی در مطالعات حدیث‌شناختی بیانجامد. نوشتار حاضر به بررسی رفتار شیخ صدوق در عمل به برخی احادیث منفرد فقهی الزامی که سهل بن زیاد در سند آن واقع شده، پرداخته است. هدف از این نوشتار، کشف منطق علمی حاکم بر عمل به چنین احادیثی است. این پژوهش نشان می دهد که تکیه بر منابع حدیثی-به ویژه کتاب النوادر- از سوی شیخ صدوق یکی از عوامل دستیابی به احادیث صادر از معصومان علیهم السلام است که ضعف راوی را تحت الشعاع قرار داده و باور و عمل به روایات راوی ضعیف را به دنبال داشته است.

این نوشتار به بازشناسی هویت یکی از مشایخ گمنام همدانی شیخ صدوق، یعنی ابواحمد سرَّاج همدانی و نقش او در آثار شیخ می‌پردازد و نقش واسطه‌ای شیخ صدوق در انتقال منقولات او به فرهنگ شیعی را مدِّنظر قرار می‌دهد و با جمع‌آوری و تحلیل داده‌های محدودی که شیخ صدوق در آثار خود از سَرَّاج دارد، تلاش می‌کند تا پس از مشخص‌کردن مذهب وی به یافته‌های بیشتری در شناخت او و مشایخش دست یابد. برخلافِ باور رایج، او مذهبی امامی نداشته است. نگارنده با بررسی ورود بعضی اخبار او به فرهنگ امامی و نقش پررنگ این اخبار در ادوار بعدی بین محدثان و حتی فقیهان امامیه و نیز بررسی شش خبر سراج در میراث امامیه نشان می‌دهد که حداقل دو خبر از اخبار او، از اخبار منتقلهٔ نااستوار است.

‫در اين پژوهش، صفات خبريه از دو منبع کلامي يعني «التوحيد» ابن خزيمه و «التوحيد» شيخ صدوق? بررسي شده است. در بحث از ديدگاه ابن خزيمه و شيخ صدوق? درباره صفات خبري صفت وجه و احاديث باب صورت، صفت سمع و بصر، استواء خالق بر عرش، يد، مکان، نزول و رؤيت خداوند از نظر هر يک از آن دو بررسي، مقايسه و ديدگاه ابن خزيمه نقد شده است. در تفسير صفات خبري، دو گونه برداشت وجود دارد. شيخ صدوق? با محور قراردادن روايات اهل بيت(، راه اهل تنزيه را طي کرده است و در عين اينکه از خداوند معرفت اثباتي ارائه ميدهد، آن توصيفها را پيراسته از نقص و عيب کرده و به خداوند نسبت ميدهد. وي معناي ظاهر الفاظ صفات خبري درباره خداوند را صحيح ندانسته و براي آنها معناي تأويلي مناسب در نظر ميگيرد. در مقابل ديدگاه نخست، ابن خزيمه به حجيت ظاهر الفاظ متون ديني در معناي صفات خبري توجه کرده است. وي به جهت عدم توجه به کاربردهاي زباني و استفاده متون ديني از آن کاربردها، راه درستي را طي نکرده است. بيشتر دانشمندان مسلمان، در باب صفات خبري، معناي ظاهر کلمات را حجت ندانسته و براي معناکردن درست آيات و روايات، به کاربردهاي عرب زبانان مراجعه کرده و براي هر يک از الفاظ، معاني مناسبي را ارائه کردهاند. در پايان، مباني ابن خزيمه در خدا شناسي تحليل و بررسي شده است. اين مباني عبارتاند از: حجيت ظاهر الفاظ، يکسان انگاري اوصاف در قرآن، حجيت احاديث منقول از فرد عادل، مراجعه به ظاهر لفظ قرآن وسنت و بدون تأمل در مجموع آيات و روايات، و عدم توجه به علت و سبب فعل يا الفاظي که موجب توهم تشبيه است. نتيجه اينکه الفاظ موجود در متون ديني براي معرفي خداوند، در معناي موضوع له خود استعمال نشدهاند، بلکه معناي مجازي و تأويلي آنها مراد است؛ تا منجر به تشبيه، جسم انگاري و نقايص ديگر نشوند و ديگر اينکه صفات خبري، اوصاف مستقلي نيستند.

باکنکاش در کتاب‏شناسى‏هاى مربوط به قرون اولیه تشیع در مى‏یابیم که برخلاف دوره‏هاى متأخر، تاریخ‏نگارى از جایگاه مناسبى برخوردار بوده است. به عنوان مثال مى‏توان حجم کتاب‏هاى تاریخى دانشمندان شیعى در کتاب‏هایى همچون رجال‏نجاشى و فهرست شیخ طوسى را شاهد آورد. در این میان نام شخصیت‏هایى، هم‏چون شیخ صدوق(حدود 305-381ق) مشاهده مى‏شود که حجم فراوانى از نوشته‏هاى خود را به ساحت‏هاى مختلف تاریخ‏نگارى اختصاص داده، گرچه بخش بسیارى از این نوشته‏ها مفقود شده است. با بررسى کتاب‏هاى به‏جا مانده از شیخ صدوق، هم‏چون دو کتاب ارزش‏مند عیون اخبار الرضا علیه‏السلام و کمال الدین و تمام النعمه و غور در محتوا و اسناد آن‏ها مى‏توان آگاهى‏هاى فراوانى از نوع تاریخ‏نگارى و مطالب مورد توجه او و نیز کیفیت اسناد و منابع این نوشته‏ها به‏دست آورد، هم‏چنان‏که مى‏توان به رغم عظمت شخصیت شیخ صدوق، نکته‏هاى نقدپذیرى را در نوشته‏هاى او رصد کرد. نکته اخیر از آن رو قابل تأمل است که در برخى از نوشته‏هاى شیخ صدوق با نوعى نگرش فراتاریخى نسبت به تاریخ ائمه علیهم‏السلام رو به‏رو مى‏شویم که ممکن است از جنبه‏هاى مختلف کلامى، علمى و تاریخى قابل نقد و بررسى باشد که این بررسى در نوشته‏هاى پسینیان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت این نکته هنگامى دو چندان مى‏شود که دریابیم نوشته‏هایى از این دست در کنار آثار بزرگان دیگر، هم‏چون کلینى و صفارقمى طى قرون متمادى به عنوان دست‏مایه‏هایى براى برخى از مبانى کلامى امامیه تلقى شده است که احیانا آن‏ها را به‏صورت نقدناپذیر تلقى مى‏نمایند.

کتاب تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی با حدود 379 روایت است؛ که با نزدیک به یکصد نسخه خطی متأخر، در نوع خود، کم‌نظیر است. این اثر، جدای از بی‌توجهی فهرست‌نویسان و تراجم نگاران به آن، از جهات مختلفی همچون: «تاریخ تألیف، انتساب کتاب به مؤلف، اسناد و محتوای کتاب»،‌ مناقشه‌آمیز است. یکی از این مشکلات، که لازم به تأمل است، بررسی اسناد این کتاب می‌باشد؛ هم از نظر بررسی شکلی اسناد در نسخه‌های خطی، هم بررسی راویان اسناد، از نظر افتادگی و ترجمه رجالی. در پژوهش حاضر، ضمن معرفی پنج نوع اسناد این تفسیر و نیز بررسی رجالی راویان اسناد این تفسیر تا شیخ صدوق، مشخص شد این اثر، که به احتمال بسیار قوی متعلق به ناصر اطروش و از میراث زیدیه است، حدود دویست سال «ارسال طویل نسخه‌ای» دارد؛ و نیز در بررسی رجالی ده تن از راویان اسناد آن تا شیخ صدوق، مشخص شد که جدای از افتادگی‌ها و ارسال این اسناد، بیشتر راویان این اثر، «ناشناس، مجهول و یا ضعیف» هستند. همچنین به نظر می‌رسد که شیخ صدوق این کتاب را، حداقل به شکل کنونی، در اختیار نداشته است.

متکلمان معتزله و امامیه از روزهای نخست در کنار هم به گفت و گو، بحث و مناظره مشغول بوده اند. در این فضا ممکن است تاثیراتی برای هر یک از جریان ها حاصل شده باشد. مکتب امامیه و معتزله به علت پذیرش حسن و قبح عقلی به عنوان مبنا و اساس عدل الهی و سایر آموزه های دینی به عدلیه معروف شده اند. آن ها با این مبنا، آموزه های دینی را به نحوی تحلیل کرده اند که خروجی آن، اختیار انسان، وجوب لطف و رعایت اصلح، وجوب تکلیف، نفی تکلیف فراتر از طاقت، وجوب اعواض بر آلام ابتدایی و تفسیر حکیمانه شرور بوده است. البته آن ها در برخی از باورها اختلافات جزئی و در بحث اراده و اختیار اختلاف نظر مهم دارند. معتزله در این باب، راه افراطی تفویض را برگزیده، اما امامیه با پیروی از ائمه اطهار(ع): نظریه «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را برگزیده است.