جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ویژگی بنیادین اندیشۀ گنوسی نگرش ضد کیهانی آن و دوگانگی شدید بین خدا و جهان مادی است. این اندیشه مستلزم الوهیت زدایی از کیهان و درنظر گرفتن دست اندرکاران شیطانی و متخاصمی است که بر جهان، جسم و نفس انسان سیطره دارند که غیر از آن خداوند مطلقاً متعالی است که در فراسوی این نظام قرار دارد. در اندیشۀ گنوسی این قوای کیهانی عمدتاً حاکمان سیارات آسمانی (آرخون‌ها) هستند و انسان برای رسیدن به رستگاری باید از سیطرۀ حکومت این آرخون ها رها شود و این نجات بدون مداخلۀ خروش خداوند از بیرون نظام کیهانی ممکن نیست. در عین حال، اندیشه‌های مشابهی در متون به‌دینی مزدیسنی و همچنین در فلسفه و عرفان اسلامی بدون اینکه منافاتی با اصول اساسی آن‌ها پیدا کند راه یافته است. این اندیشه‌های ضدکیهانی از طریق نقش ارواح اختری در جریان کیهان‌زایی و حوادث ابتدای آفرینش و موقعیت وجودی انسان نسبت به این حوادث، طنین ویژه و منحصر به فردی نیز در شعر حافظ یافته است که نجات شناسی حافظ را با اندیشۀ «شکافتن سقف فلک» همراه کرده است. این پژوهش با مقایسۀ متون، اساطیر و اندیشه‌های بنیادین گنوسی با اندیشه‌ها، مضامین و نمادپردازی‌های راه یافته در شعر حافظ، بن‌مایه‌های گنوسی شعر حافظ و نسبت آن‌ها با جهان‌بینی و هستی‌شناسی او را نمایان می‌کند.

"از جمله راه‌های مناسب درک و فهم بهتر ادیان، بررسی تأثیروتأثر ادیان نسبت به یکدیگر است. در این میان به نظر می‌رسد که دین مسیحیت در طول حیات دینی خود دستخوش تأثیرپذیری از برخی ادیان و آیین‌های دینی بوده است. از جمله آیین‌های تأثیرگذار بر دین مسیحیت آیین میترائی است. این مقاله با روش تبیینی - تحلیلی به بررسی چگونگی تأثیر آموزه ها، مناسک و نمادهای میترائی بر مسیحیت پرداخته و نشان داده است که دین مسیحیت از آیین میترا تأثیر پذیرفته است. یافته‌ها و دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد که گویی مسیحیت بعد از تلاقی با آئین میترا و باتوجه‌به قدرت و نفوذ این آئین، در برخی آموزه‌ها نظیر رابطه خالقیت و مخلوقیت، تثلیث و الوهیت و مسأله رستاخیز، همچنین در برخی مناسک نظیر غسل تعمید، تعطیلی روز یکشنبه، افروختن شمع در کلیساها، نواختن ناقوس، صلیب، همینطور در برخی نمادها مانند ظرف آب متبرک در کلیسا، حوضچه درون مهرابه و ماهی در آن، رنگ قرمز بر شنل حضرت مریم (س) و عیسی (ع)، رنگ طلایی و استفاده از طلا و فلزات طلایی در معماری مسیحی، از آیین میترا تأثیر پذیرفته است و با ایجاد دخل و تصرف در برخی آموزه‌ها، مناسک و نمادها، آنها را وارد مسیحیت کرده است."

انسان آرمانی مهم‌ترین آموزه انسان‌شناسانه­ای است که محور آرا و اندیشه‌های ادیان و مکاتب مختلف قرار گرفته است. در اسلام عارف بزرگ قرن ششم قمری، جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی، انسان آرمانی را دارای ویژگی‌هایی می‌داند که در دوره‌های بعد در میان بسیاری از جریان‌های معنوی امتداد یافت. مولوی انسان آرمانی را کیمیای کمیابی می‌داند که واسطه حق و خلق و مظهر تام حق، دارای قلب وسیع، سخاوت‌مند، عاقبت‌اندیش، برخوردار از ظرفیت پذیرش اسرار نهان، عشق به حق، سایه یزدان، محرم اسرار و فارغ از تعلقات دنیوی است. این در حالی است که آرانا کاستانیِدا معروف به کاستاندا به عنوان یکی از عناصر گفتمان‌ساز معنویت در جهان، با نگرش‌های آمیزه‌ای از ادیان مختلف، انسان آرمانی را برخوردار از ویژگی‌هایی چون عقل‌ستیزی، جنگجویی و استفاده از مواد روان‌گردان و بی­اهمیت‌دانستن همه چیز می­داند که نتیجه آن انسانی بدون تعبد از فرامین خدا و رسولان الهی است؛ انسان آرمانی کاستاندا انسانی طبیعت‌گرا و دارای مشخصه­های سرخ‌پوستی است که خودکامگی، اتحاد با روح جهان، پوچ‌انگاری و... از مهم‌ترین شاخصه‌های اوست؛ اما انسان آرمانی مولوی انسانی است که صبغه ملکوتی دارد، واسطه فیض است، عقل را مهم می‌شمرد، حق‌مدار است و به حق‌تعالی عشق می‌ورزد.

از کلان‌مسائل فلسفه دین، علم دینی است. در این زمینه مسائل مختلفی مطرح است؛ از جمله اینکه: علم دینی به چه معناست؟ معیار دینی‌بودن هر علم چیست؟ آیا علم دینی امکان دارد؟ چه علومی ظرفیت دینی‌شدن دارند؟ ملاک و معیار دینی‌بودن علوم چیست؟ این علوم باید واجد چه اوصاف و ویژگی‌هایی باشند تا بتوان آنها را دینی دانست؟ این ویژگی‌ها را در چه عوامل و مؤلفه‌هایی می‌توان جست‌وجوکرد؟ این مسائل از سنخ مسائل فراعلمی است. در این زمینه، دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلفی شکل گرفته است که از جمله آن، دیدگاه «علم توحیدمحور» است. این دیدگاه هم به علمیت علم اهتمام دارد و هم به دینی‌بودن آن. مقاله حاضر سعی دارد با روش تبیینی و عقلی، ضمن بیان چارچوب نظری و مفهومی بحث، معیار دینی‌بودن علم و همچنین مبانی مختلف آن را توضیح دهد. یافته‌های مقاله عبارت‌اند از: وحدت معیار و تکثر عوامل و مؤلفه‌ها به مثابه شاخصه‌ها، تشکیکی‌بودن معیار هر علم به حسب ماهیت و قابلیت‌های آن ظرفیت دیدگاه در تولید، تهذیب و تکمیل علوم.

: اگرچه در ادبیات قرآنی امت عیسی(ع) نزدیکترین مردمان در دوستى با امت محمد(ص) توصیف شده‌اند ولی فقدان رویکرد هم‌آهنگ در میان ایشان نسبت به مسیح(ع) و نیزکمرنگ‌بودن جایگاه ویژه‌ی وی در نظرگاه مسلمانان سبب شده تا آنچنان که باید این انس و قرابت در اجتماعات مشترک آنها احساس نگردد. با نظر به چنین آسیبی تحقیق پیش‌رو ضمن بهره‌گیری از ابزار گردآوری اسنادی‌ـ‌کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش کرده است تا با استفاده از منابع روایی اسلام شیعی منزلت بلند عیسی(ع) را به تفصیل منعکس سازد و در انتها به بررسی دلیل احتمالی غیبت نام وی در برخی از اخبار بپردازد. یافته‌ها حاکی از آنست که اولاً ویژگی‌های شخصیتی فرزند مریم(س) به زیست فردی و قلمرو شخصی او محدود نشده و بایستی بخش چشمگیر و شایان‌توجهی از آن را در خلال گزارش‌های مربوط به تعاملش با دیگر موجودات عالم شهود و حتی جهان غیب جستجو و فهم کرد. ثانیاً یادکرد مکرر مسیح(ع) به اندک مناسبتی از جانب پیامبر خاتم(ص) و اوصیای او خبر از عمق محبت و ارادت ایشان نسبت به عیسی(ع) می دهد؛ با این همه اما به سبب فرجام متفاوت مسیح(ع) و اختلاف در طبیعت و هویتش، روایاتی در شمار پیغمبران شاخص و طراز از بردن نام وی استنکاف ورزیده‌ و معدود دیگری از اخبار هم بدون دلیلی پیدا از این شیوه تبعیت کرده‌اند.

علم سکولار مبانی فلسفی متعددی دارد. از جمله مبانی هستی­شناختی آن، نفی علت غایی و غلبه رویکرد مکانیکی نسبت به انسان و جهان است. مسئله اصلی این مقاله آن است که تأثیر این مبنا را در فرایند سکولارشدن علوم جدید بررسی کند. این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، نشان می­دهد کنارنهادن علت غایی، مهم­ترین تأثیر را در علم سکولار داشته است. با آنکه بسیاری از دانشمندان مدرن نقش خداوند به عنوان علت فاعلی را پذیرفتند، انکار خدا به مثابه علت غایی جهان، تأثیر جدی در کنارنهادن مفاهیم داشت. نفی علت غایی از سویی تحت تأثیر جایگزینی نگرش فرانسیس بیکن در تعیین هدف علم، اصالت ریاضیات و تفسیر نادرست از علیّت است؛ از سوی دیگر زمینه­ساز دئیسم، جبرگرایی، پوچ­گرایی، تضعیف ارزش­های اخلاقی و باورهای الهیاتی می­شود که هر کدام از این پیامدها به شکلی در سکولارسازی علوم نقش جدی دارند. اشکالات منطقی و معرفت‌شناختی نفی علت غایی از دیگر دغدغه‌های این مقاله است.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در جهان معاصر با آنها مواجه‌ایم، مقوله نابرابری است. پرسش اصلی این مقاله آن است که علل نابرابری کدام است و راه‌های رفع نابرابری‌ها کدام است؟ یکی از مهم‌ترین متفکرانی که در این زمینه تأمل کرده است، تامس نیگل است. او علل نابرابری را به چهار مقوله مهم تقسیم کرده است: تبعیض، طبقه، استعداد و کوشش. در گام اول این چهار علت به‌دقت تحلیل شده است. در گام دوم برای اساس نظریه عدالت رالز برای هر کدام از این علل، راه‌های رفع پیشنهاد شده است. اصل آزادی‌های اساسی برابر برای رفع نابرابری حاصل از تبعیض و اصل برابری فرصت برای رفع نابرابری‌های حاصل از طبقه و اصل تفاوت برای رفع نابرابری‌های حاصل از استعداد و کوشش پیشنهاد شده است. البته با نگاه به اندیشه‌های اسلامی به‌ویژه اندیشه آیت‌اله مطهری سعی شده است نقد و زاویه نگاه دیگری نیز در کنار دیدگاه‌های این متفکران آورده شود؛ لذا شهید مطهری ضمن اشاره به تفاوت‌های طبیعی و تفاوت آن با نابرابری‌های اجتماعی، ایجاد یک مساوات مطلق را رد و برای نابرابری‌های اجتماعی توزیع مجدد مواهب و مضرات را پیشنهاد می‌کند.

الگوی عقل‌گرایی اقتضا می‌کند تمام انتخاب‌ها بر پایه دلایل معتبر استوار شود. در صورت وجود چنین دلایلی باید از برترین آنها پیروی کرد. اما اگر چنین نشد و دلایل در اثبات‌گری به تکافؤ رسیدند، تکلیف ندانم‌گرایی است. اما ندانم‌گرایی حداقل در بسیاری از موقعیت‌های عملی امکان‌پذیر نیست و فرد ناچار از انتخاب یک دیدگاه در عمل است. سبک زندگی عملی از جمله این موارد است که هر فرد آگاهانه یا غیرآگاهانه گونه‌ای از آن را برگزیده است. نگارنده بر آن است در چنین موقعیتی معقول‌ترین اقدام برگزیدن سبک زندگی دینی است. پشتوانه اثبات‌کننده این ادعا استدلالی است که بر پایه دلیل معقولیت و تقریری از استدلال شرطیه پاسکال با عنوان سود مورد انتظار برتر سامان یافته است. طبق این استدلال مجموع سود انتخاب سبک زندگی دینی نسبت به غیر آن بیشتر است؛ از این رو در عمل باید آن‌ را برگزید. این دلیل با شرطیه پاسکال در برخی پیش‌فرض‌ها و کارکردها متفاوت است. کارکرد آن ترجیح سبک زندگی دینی در عمل است و در آن به محدودیت‌های این سبک زندگی توجه شده و انتخاب‌کنندگان غیر آن هم به صورت کامل از بهره‌های اخروی محروم نگردیده‌اند. این استدلال با اشکالاتی درون‌دینی روبه‌روست؛ مانند فقدان شرط لازم برای رستگاری، نبود قصد قربت به عنوان شرط عبادت، ناسازگاری با اصل برائت، ناسازگاری با قاعده «جُبّ» و بی‌ارزشی یا کم‌ارزشی دین‌داری برآمده از آن. در این مقاله پس از معرفی و تبیین استدلال به این اشکالات پاسخ داده شده است.

دین هرچند از نظر غایت فردگراست، از حیث وسایل و ابزار و از جهت نظری جامع‎ نگر است. قرآن تلاش انسان برای اصلاح اجتماع را منشأ بالندگی فردی خود انسان می‎داند. دین علاوه بر داشتن نظام اخلاقی، از دستورالعمل‎ها و نظام‎های حقوقی و اجتماعی که انسان را به سوی هدف غایی خلقت یعنی سعادت و فلاح برساند، برخوردار است. فیلسوفان ‎دین، افعال الهی را دارای هدف‎های تشکیکی مقدماتی، میانی و غایی می‎دانند و تفکیک‌نشدن آنها را سبب خلط دین‌شناسی می‎دانند. این مقال به مثابه یک مبنا در معرفت دینی ارزیابی می‌شود که در معناشناسی قرآن کاربرد دارد. روش تحقیق آن اسنادی و تجزیه و تحلیل در آن به شیوۀ تحلیل محتواست. دستاورد تحقیق، کشف حقیقت‎ و غایت‎ دین است ‌که‎ جهت‌بخش ارزش‌ها و انگیزه‌ها و رفتار دینی در شریعت محمدی (ص) و بستر رستگاری موحدان قرآن‌باور است. بنابراین ‎پژوهش ‎حاضر، قرائتی نو از غایات دین و قلمرو رسالت پیامبر اکرم (ص) را شرح می‎دهد.

حکایت شیخ صنعان یکی از برجسته‌ترین شاهکارهای ادبیات عرفانی فارسی به‌شمار می‌رود که در آغاز منطق‌الطیر عطار‌نیشابوری جای گرفته است. این حکایت، با استفاده از ظرفیت‌های نمادین و پیچیدگی‌های معنایی عمیق، از دیرباز محل تأمل پژوهشگران زیادی بوده و تاکنون با رویکردهای مختلفی نظیر تحلیل‌های نمادشناختی، استعاری، مفهومی و زبانی بررسی شده‌است. با این حال، جایگاه این حکایت در ساختار کلی منظومه منطق‌الطیر و روایت آن در خارج از وادی عشق، همچنان از مسائل تأمل‌برانگیز در مطالعات عرفانی به شمار می‌آید. پژوهش حاضر با واکاوی انتقادی برخی خوانش‌های پیشین، تلاش دارد میزان انطباق این تفسیرها را با ساختار کلان منظومه منطق‌الطیر و با جهان‌بینی عرفانی عطار‌ نیشابوری بسنجد و با توجه به آن، تحلیلی تازه از حکایت شیخ صنعان ارائه دهد. این پژوهش کوشیده است به پرسش‌هایی که در نقد مطالعات پیشین شکل گرفته‌اند پاسخ دهد: چرا در تحلیل‌های موجود جایگاه حکایت شیخ صنعان را در ساختار کلی منطق‌الطیر نادیده گرفته‌اند؟ چه دلایلی موجب شده تا عطار، حکایتی با مضمون اصلی عشق را خارج از وادی عشق و در ابتدای منظومه روایت کند؟ آیا می توان با بازخوانی دوباره این حکایت، برداشت تازه‌ای از مفهوم عشق و سلوک در عرفان عطار ارائه داد؟ این پژوهش با تمرکز بر تحلیل منابع و بررسی تطبیقی تحلیل‌های پیشین، به صورت کتابخانه‌ای و با شیوه توصیفی–تحلیلی و استنتاجی انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عشق شیخ صنعان به دختر ترسا نه از روی غفلت و انحراف از مسیر، بلکه ناشی از الهامی ربانی و حاصل تجلّی اراده الهی برای عبور از زهد به عشق و از آن به حقیقت است. نقش دختر ترسا، رؤیاها و خوکبانی، در این فرآیند به‌مثابه رموزی از تجربه‌های ضروری در سلوک عارفانه تفسیر می‌شوند. از این‌رو، این حکایت را می‌توان تمثیلی عمیق از آزمونی روحی دانست که به فنای نفس، توحید و تعالی منتهی می‌شود.