جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در روزگار جدید، حوزه دانشی ترجمه مبتنی بر مکاتب نوین زبان شناسی نضج گرفته و پیشرفت های شایان توجهی یافت. یکی از رویکردهای نوین در این عرصه دانشی الگوی جولیان هاوس است که توجه پژوهشگران بسیاری را به خود جلب کرده است. این رهیافت که بر نظریه‌ی نظام‌مند نقش گرای هلیدی استوار است، بین دو نوع ترجمه ی عمده تمایز قائل می شود: ترجمه ی آشکار و ترجمه ی پنهان (خان جان، 1394:83). ترجمه ی آشکار، ترجمه ای است که درآن «ویژگی های فرهنگی متن مبدأ به صورت عامدانه حفظ می شود»(هاوس،2009: 118) در مقابل، ترجمه ی پنهان ترجمه ای است که درآن «متن ترجمه باعبور از صافی فرهنگی به گونه‌ای تولید شود که گویی در فرهنگ مقصد تولید شده است»(همان:116). متون اسلامی از جمله متن قرآن کریم متن هایی تولید شده به زبان عربی هستند که در بافت موقعیتی خاصی تولید شده اند و پیرامتن خاص خود را نیز دارا هستند و بدین دلیل همواره علاوه بر فعالیت های عملی در عرصه ترجمه، مباحث نظری بسیاری نیز در باب ترجمه‌ی این متن مقدس شکل گرفته است اما در این میان، نقد و بررسی آثار عرضه شده مبتنی بر رویکردهای علمی دقیق، کمتر مدنظر پژوهشگران بوده است و بیشتر پژوهش های صورت گرفته در باب ترجمه ی قرآن کریم، به بحث و مطالعه درمورد سطوح واژگانی_دستوری، زیبایی شناسی، محتوایی یا تفسیری بوده و کمتر ترجمه ی قرآن از نظر زبانی مورد توجه قرار گرفته است.

تعاملات پیامبران و استدلال‌های ایشان برای اثبات نبوت، از موضوعات بنیادین و محوری در آیات قرآن است. قرآن کریم در بسیاری از داستان‌های انبیاء به بیان نکات ریز و دقیقی در این زمینه پرداخته و دلایل عدم ایمان ورزیدن اقوام مختلف را به‌صورت مستمر مطرح کرده است. بر این اساس، رفتار و رویکرد پیامبران در مواجهه با بهانه‌ها و اعتراضات مردم به‌خوبی تشریح شده است. یکی از نمونه‌های بارز این مباحث، بهانه‌جویی‌های ثروتمندان است که فقر پیامبر را به‌عنوان دلیلی برای عدم ایمان خود مطرح می‌کنند. این دسته از مردم به‌جای توجه به رسالت پیامبر، خود را به سنت‌های پدرانشان پایبند می‌دانند و مدعی می‌شوند که وی آمده تا آن‌ها را از راه و رسم اجدادشان منحرف سازد. همچنین، اعتراضاتی نظیر این که چون افرادی با وضعیت اجتماعی پایین‌تر از آن‌ها به پیامبر ایمان آورده‌اند، آن‌ها نیز نمی‌توانند از او پیروی کنند، به‌خوبی وضعیت اجتماعی و فرهنگی جوامع را در آن زمان تبیین می‌کند. در آیه 8 سوره مبارکه انعام، مشرکان در برابر دعوت پیامبر (ص) این سوال را مطرح می‌کنند که چرا به جای پیامبر انسان، فرشته‌ای نازل نشده است. آنان بهانه می‌آورند که اگر فرشته‌ای نازل می‌شد، آنان ایمان می‌آوردند. اما قرآن کریم به این ادعای بی‌اساس پاسخ می‌دهد و می‌فرماید که حتی اگر فرشته‌ای نازل می‌شد و آنان به او ایمان نمی‌آوردند، حجت به طور کامل بر آنان تمام شده و در نتیجه بی‌درنگ به عمر آنان خاتمه داده می‌شد و عذاب الهی نازل می‌گشت. این آیه به وضوح نشان می‌دهد که ادعای مشرکان تنها بهانه‌گیری است و هدف اصلی آنان از این سوالات، نپذیرفتن حقایق است. خداوند با این پاسخ، حجت را بر آنان تمام کرده و بهانه‌های بی‌اساسشان را بی‌اثر می‌سازد. مثال دیگر برای این مسئله درخواست معجزه از پیامبران است که جواب های مختلفی را در پی داشته. برای مثال در آیات سوره اعراف، هنگامی که فرعون و پیروانش قصد دارند صحت ادعای نبوت حضرت موسی (ع) را ارزیابی کنند، از او درخواست می‌کنند تا معجزه‌ای ارائه دهد که تأییدکننده پیامبری‌اش باشد. حضرت موسی (ع) نیز به این درخواست پاسخ مثبت می‌دهد و با تبدیل عصا به اژدها و نمایش ید بیضاء، معجزات خود را نمایان می‌سازد. در آیه 109 سوره انعام نیز، وقتی مشرکان از پیامبر اسلام (ص) درخواست معجزه می‌کنند، خداوند به وضوح بیان می‌کند که حتی اگر معجزه‌ای دیگر هم بیاوریم، آنان ایمان نخواهند آورد. بنابراین، معجزه دیگری به درخواست آنها ارائه نخواهد شد. در سوره فرقان، به وضوح مشاهده می‌شود که پیامبر مأمور به ارائه براهین منطقی در مقابل شک‌ها و شبهات مردمی است که به حقانیت قرآن دچار تردید شده‌اند. این افراد ادعا می‌کنند که قرآن افترا به خداوند است و از اساطیر پیشینیان الهام گرفته شده است. در پاسخ به این ادعاها، قرآن با تأکید بر مبانی توحیدی اسلام و علم الهی، صحت انتساب آن به خدا و نبوت پیامبر را تأیید می‌کند. همچنین، هنگامی که بهانه‌جویی‌های مخالفان بیش از حد معقولیت خود را از دست می‌دهد و آنها به طرح سؤالاتی نظیر اینکه چرا پیامبر غذا می‌خورد یا چرا فرشته‌ای به عنوان پیامبر نازل نشده و یا چرا گنجی به وی فرستاده نشده، می‌پردازند، قرآن با تأسف این شبهات را رد کرده و می‌فرماید که این پرسش‌ها ناشی از ناتوانی و درماندگی آنان است. با این بیانات، قرآن به روشنی نشان می‌دهد که دلایل شک‌آلود این افراد ریشه در عدم درک صحیح حقایق الهی دارد. در سوره مبارکه اعراف قرآن در بین شرح حال انبیاء و اقوام ایشان به سرگذشت قوم عاد و گفتگوی آنها با حضرت هود اشاره می‌کند. از این آیات برمی‌آید که پس از آنکه حضرت هود نبوت خود را اعلام و قوم خود را به توحید دعوت می‌کند، متهم به دروغ‌گویی و سفاهت می‌شود. این پیامبر الهی با صبر و شکیبایی به شبهات و انتقادات قومش پاسخ می‌گوید و تصریح می‌کند که او سفیه نیست، بلکه فرستاده خداوند است و مأموریت بیان پیام‌های الهی را بر عهده دارد. در ادامه، حضرت هود تعجب قوم خود را مورد توجه قرار می‌دهد و به آنان می‌گوید آیا تعجب شما از این است که پیامبری از جنس شما، به شکل انسان، به سوی شما آمده است؟ او برای تحریک عواطف آنان و ترغیب‌شان به پذیرش حق، بر نعمت‌های الهی تأکید می‌ورزد و می‌گوید که خداوند پس از قوم نوح، آنان را به وراثت زمین برگزیده و قدرت مضاعفی به آنان عطا کرده است. با وجود تلاش‌های مکرر برای هدایت قوم خود و مواجهه با سرسختی‌ها و عناد آنان، در نهایت، حضرت هود وعده عذاب الهی را به آن‌ها می‌دهد و می‌فرماید که او نیز مانند آنان منتظر عذاب خداوند برای آن‌هاست. این جملات ابعاد مختلف ارتباط انبیا با قوم خود را در راستای دعوت به توحید و پیروی از پیام‌های الهی تبیین می‌نماید. این مواضع و واکنش‌های متفاوت به درخواست‌های معجزه، بی‌شک بر اساس دلایل و عوامل خاصی بوده و هر یک دارای حکمت ویژه‌ای هستند. در این تحقیق، قصد داریم تا حد توان، به تحلیل و تبیین این عوامل پرداخته و دلایل مختلف این واکنش‌ها را روشن سازیم. این تعاملات و رویکردهای متنوع نشان‌دهنده عمق و تنوع واکنش انسان‌ها در برابر دعوت به حق است. برخی بیشتر به دنبال مسخره و تحقیر پیامبران بودند تا درستی ادعاهای آن‌ها را زیر سؤال ببرند، با این توجیه که این مطالب را در دیگر ادیان و جوامع ندیده‌اند. ما در این تحقیق برآنیم تا به روش توصیفی-تحلیلی به برسی و تحلیل انواع گوناگون این تعاملات و مواجهه ها پرداخته و آنها را تبیین و تشریح نماییم. مطالعه و تحلیل این موضوعات در سیره انبیا می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌های امروزین اهل دین باشد. به‌ویژه، شناخت این تعاملات به مبلغان دینی کمک می‌کند تا پاسخ‌های مؤثر و متناسبی به پرسش‌ها و چالش‌های موجود در جامعه ارائه دهند. به‌عبارت دیگر، درک و تحلیل دقیق این مباحث می‌تواند به روشمندی در دعاوی دینی و تعاملات معنوی در دنیای معاصر بینجامد و در ادامه وظایف انبیاء، مسئولیت مبلغین دین را شایسته‌تر نماید.

یکی از نیازهای ضروری رشد انسان ها در جوامع انسانی احساس مسئولیت آن ها در برابر سرنوشت یکدیگر می باشد . در دین مبین اسلام یکی از مسئولیت های برتر مومنان نسبت به یکدیگر ویژگی " موعظه و نصیحت " نسبت به یکدیگر می باشد . این ویژگی از مهم ترین ارکان زندگی سعادتمندانه و ضامن بوجود آمدن جامعه ی ایده ال دینی می باشد . در زمینه ی ضرورت و اهمیّت این موضوع از حضرت رسول (ص) مروی است " که عظیم ترین مردم از جهت منزلت در نزد خدا در روز قیامت ، راهروترین ایشان است در زمین از جهت خیرخواهی خلق خدا " (نراقی،1397،ج393:1) و همچنین از حضرت صادق (ع) مروی است که " بر مومن واجب است خیرخواهی برادر مومن خود در حضور و غیاب او " (همان:393) برخی لغویون از جمله الزبیدی در کتاب تاج العروس می گوید :" النُّصْحُ والنَّصِیحهُ والمُنَاصَحهُ:إِرادهُ الخَیْرِ للغَیرِ وإِرْسَادُه لَهُ، وَهِی کلمهٌ جامعٌ لإِرادهِ الخَیْر" (زبیدی، 1414ق، ج7:175) یعنی جامع‌ترین ترجمه لغوی برای نصیحت " خیرخواهی" می باشد . بنابراین با توجه به گستردگی " مفهوم خیرخواهی" در معارف اسلامی می توان نتیجه گرفت نصیحت مشتمل بر اقسام مختلفی می باشد که از آن جمله می توان به ارشاد جاهل ، موعظه و مشورت دادن اشاره کرد . در همین راستا امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمایند : " قد نصح من وعظ"(تمیمی آمدی ،1410ق،ج492:1) هرکس موعظه کند ، به تحقیق نصیحت کرده است، به عبارت دیگر موعظه یکی از شئون خیرخواهی و نصیحت کردن می باشد. یکی از مسائل مهم در اجرای این حق متقابل مؤمنان نسبت به یکدیگر بررسی و شناخت عناصر تشکیل دهنده ی فرآیند نصیحت کردن می باشد . در فرآیند اجرای نصیحت و خیرخواهی سه ضلع مثلث نصیحت ، نصیحت کننده و نصیحت شونده نقش اساسی و تعیین کننده دارد . در ادامه به اختصار مفاهیم لغوی و اصطلاحی نصیحت مورد بررسی قرار می گیرند . نصیحت : واژه نصیحت در زبان عربی از ریشه نصح می باشد که در ادامه به بررسی آن می پردازیم : راغب اصفهانی در کتاب مفردات می نویسد : النُّصْحُ: تَحَرِّی فِعْلٍ أو قَوْلٍ فیه صلاحُ صاحبِهِ. (راغب اصفهانی ،دارالقلم ،ج1 :808) نصیحت یعنی انجام کار یا ادای سخنی که صلاح (خیر) صاحبان نصیحت در آن باشد . همان طوری که خداوند متعال از این کلمه در آیاتی از قرآن کریم ظاهرا اراده معنای خیر خواهی فرموده و می فرماید : لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَهَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ[الأعراف/ 79] قطعا من پیام پروردگارتان را به شما رساندم و برایتان خیرخواهی کردم ولی شما خیرخواهان را دوست ندارید . و همچنین می فرماید : وَقاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ [الأعراف/ 21] و (شیطان) برای هر دو ( حضرت آدم و حوا ) سوگند سخت و استوار یاد کرد که یقینا من برای شما از خیر خواهانم همچنین ابن الاثیر جزری در کتاب النهایه فی غریب الحدیث و الأثر درباره واژه نصیحت می نویسد : النَّصِیحَهُ: کَلِمَهٌ یُعَبِّرُ بِهَا عَنْ جُمْلَهٍ، هِیَ إِرَادَهُ الْخَیْرِ لِلْمَنْصُوحِ لَهُ، وَلَیْسَ یُمکنُ أَنْ یُعَبَّر هَذَا الْمَعْنَی بِکَلِمَهٍ وَاحِدَهٍ تَجْمَع مَعْنَاهُ غَیْرِهَا. وَأَصْلُ النُّصْحِ فِی اللُّغَهِ: الخُلوص. یُقَالُ: نَصَحْتُهُ، ونَصَحْتُ لَهُ. وَمَعْنَی نَصِیحَهُ اللَّه: صِحَّهُ الِاعْتِقَادِ فِی وَحْدَاانِیَّتِهِ، وإخلاصُ النِیَّه فِی عبادتِه. والنَّصِیحَهُ لِکِتَابِ اللَّه: هُوَ التَّصْدِیقُ بِهِ والعمَلُ بِمَا فِیهِ. ونَصِیحَهُ رَسُولِهِ: التَّصْدِیقُ بنُبُوَّته ورسالتِه، والانْقیاد لِمَا أمَر بِهِ ونَهَی عَنْهُ. ونَصِیحَهُ الْأَئِمَّهِ: أَنْ یُطِیعَهم فِی الْحَقِّ، وَلَا یَری الخروجَ عَلَیْهِمْ إِذَا جارُوا. ونَصِیحَهُ عَامَّهِ الْمُسْلِمِینَ: إرشادُهم إِلَی مصالِحِهم. ( ابن الاثیر،1399،ج5 :63) . " نصیحت به معنای خیرخواهی برای نصیحت شونده است و هیچ کلمه ای غیر از نصیحت به تنهایی نمی تواند این معنا را برساند و معنای واقعی نصح به معنای خلوص و پاکی و خالص بودن است ." ابن اثیر در ادامه درباره ی معانی اصطلاحی نصیحت می نویسد : "ونصیحت برای خدا یعنی اعتقاد صحیح به وحدانیت و خلوص نیّت داشتن در عبادت اوست و نصیحت برای کتاب خدا به معنای تصدیق آن و عمل به مطالب آن و نصیحت برای رسول خدا به معنای تصدیق نبوّت و رسالت او و پیروی از اوامر و نواهی اوست و نهایتا نصیحت مسلمانان به معنای ارشادو راهنمایی آن ها به مصالحشان است ." در زبان فارسی نصیحت به معنای پیشنهادی است که فردی به دیگری ارائه می‌دهد تا او را به راه راستراهنمایی کند. در لغت‌نامه دهخدا، واژه «نصیحت» به این شکل تعریف شده است: نصیحت به معنای خلوص نیت، خیرخواهی، و بیان کردن سخنان یا توصیه‌هایی است که هدف آن اصلاح امور و هدایت فرد به سوی مسیر درست باشد. همچنین این واژه به مفهوم پند دادن، توصیه و اندرز دادن با نیت خالص و خالی از خودخواهی نیز آمده است.(دهخدا،1377:ذیل واژه) مرحوم نراقی در معراج السعاده در باب معنای اصطلاحی نصیحت می نویسد : " نصیحت عبارت است از دوست داشتن خیر و نعمتی که صلاح بوده باشد از برای مسلمین و خلاصه آن خیرخواهی ایشان است و آن از معالی صفات و شرایف ملکات است. هر کس که طالب خیر و خوبی از برای مسلمانان بوده باشد در هر خیری که به ایشان برسد شریک است،یعنی ثواب او مثل ثواب کسی است که آن خیر را رسانیده است." (نراقی،1397ش:393) در نهایت می توان نتیجه گرفت کلمه نصیحت مترادف خیرخواهی برای دیگران ، دعوت به صلاح ، خیر و رستگاری است که در قالب پند و اندرز و موعظه و یا حتی انتقاد بصورت خالصانه توسط فردی نسبت به فرد دیگر بیان می شود.

سوره فرقان یکی از سوره های مکّی است که عمدتاً برای اثبات اخلاص رسالت پیامبر اکرم (ص) آمده است، و قرآن کریم معجزه جاودانه خداوند است. برای دستیابی به این هدف، چندین سطح از ترکیبات زبانی در این سوره مبارکه وجود دارد که بافت زبانی یکپارچه و هماهنگی را تشکیل می دهند و آن به ساخت معنا و عمق بخشی به دلالت هایش کمک بسزایی می کند. این سطح ترکیبی ارتباط منسجمی با دیگر موضوعات سوره دارد مفاهیمی از قبیل: یکتایی خدا، عظمت خلقت او، اخلاص نبوّت و حقایق جزاء در آخرت. اهمیّت دلالت ترکیبی در توانایی کشف ساختار سطحی متن قرآنی و همچنین روابط دقیق میان مؤلفه‌ها و اجزاء آن نهفته است. روابط ترکیبی در سوره فرقان، در گرامر و هنجارهای بنیادین زبانی نمایان است که در پشت تولید و تفسیر این متن شگرف ایستاده است، که استحکام و ظرافت بلاغی آن را برجسته می کند. در این سوره انواع ترکیب های اضافی، عطفی، تأکیدی، اسنادی و وصفی مشاهده می شود. و در آن پدیده حذف ، تقدیم و تأخیر، صیغه و زمان، جملات ساده و مرکّب نمایان است تا جائیکه جملات در این سوره همچون یک عنصر منسجم و بهم پیوسته دیده می شوند. اهدافی که خداوند متعال در بحث حذف و تقدیم و تأخیر ارائه می دهد با توجّه به اختلاف در بافت قرآنی، با یکدیگر متفاوت است، و این امر نشانگر عناییت الهی در هر جزئیات از متن قرآنی است و موضوع معجزه زبانی و بلاغی آن را تحکیم می بخشد.

قرآن به زبان عربی و دارای مفاهیمی ژرف و گاه با واژگان دشوار و دستور زبانی فاخر است که نقش مترجمان در انتقال مفاهیم و مبانی آن در کنار انتقال ویژگی‌های زبانی آن، بسیار حائز اهمیت است . از این رو ترجمه متون اسلامی خصوصا قرآن کریم از جهت درک صحیح مترجم از پیام آیات و چگونگی انتقال آن به مخاطب دارای حساسیت ویژه ای است. غالب ترجمه های صورت گرفته در باب قرآن به بررسی سطوح واژگانی- دستوری، یا محتوایی متمرکز بوده‌اند و بیشترین تمرکز خود را به جنبه های دستوری و تفسیری اختصاص داده اند.در نتیجه تعداد اندکی از مترجمان آیات قرآن کریم را از نظر زبانی مورد توجه قرار داده اند. با گسترش زبان‌شناسی و ورود آن به مباحث ترجمه، بررسی الگوهای ارزیابی جدید توجه مترجمان را به خود جلب کرده. پرداختن به الگو‌های ترجمه، ارتباط مستقیمی با هدف ترجمه دارد. به عبارت دیگر، مترجم ، هدف متن مبدأ را در زبان مقصد حفظ و آن را انتقال می‌دهد. الگوی ارزیابی کیفیت جولیان هاوس یکی از الگوهای ارزیابی ترجمه است که در این پژوهش مورد توجه بوده. جولیان هاوس از پیروان الگوی نقش هلیدی است . وی، در مقام یک ترجمه شناس نقشگرا، «نقش کلی متن را صرفاً برآیندی از معانی اندیشگانی و بینافردی میداند. از نظر هاوس، میزان تحقق تعادل نقشی بستگیِ تام به نوع ترجمه هایی دارد که قرار است به انجام برسد. الگوی هاوس بین دو نوع ترجمە عمده تمایز قائل میشود: ترجمە آشکار و ترجمە پنهان . این دو نوع ترجمه حاصل کاربرد شیوه های بافت آفرینی مجددِ و متفاوتی هستند که دو نوع ارزیابی متفاوت را ایجاب خواهند کرد. ترجمە آشکار، بنا به تعریف، ترجمه ای است که در آن «ویژگی های فرهنگی متن مبدأ به صورت عامدانه حفظ میشود» به گفتە هاوْس، در ترجمە آشکار رابطە تعادلی در سطوح سیاق، ژانر و متن برقرار میشود . در مقابل، ترجمە پنهان ترجمه ای است که در آن «متن ترجمه با عبور از صافی فرهنگی به گونه ای تولید شود که گویی در فرهنگ مقصد تولید شده است. عملکرد الگو در ابتدا شامل تحلیل متن مبدأ بر پایە ویژگیهای بافت موقعیتی است که عناصر زبانی در آن تبلور می یابند. با تشخیص نقش کلمات در متن و تحلیل این عناصر در متن های مبدأ و مقصد ، نقش یا کارکرد آن متون را مشخص میکنند و در نهایت، از طریق مقایسه این دو نمای متنی، ارزیابی کیفیت ترجمه میسر میشود. در واقع، میزان همخوانی یا ناهمخوانی نمای متنی و نقش متنی ترجمه با نما و کارکرد متن اصلی است که میزان دست یابی به تعادل را مشخص میکند و بر مبنای آن، میتوان درباره کیفیت ترجمه قضاوت نمود. در این تحقیق قصد داریم تا بر اساس الگوی ارزیابی نقش گرای جولیان هاوس به مطالعه موردی آیات قرآن کریم (آیات مرتبط با خلافت و امامت) از ترجمه آیت الله مکارم شیرازی و ولی الله دهلوی که از ترجمه های معروف و مشهور بین شیعیان و اهل تسنن بوده را مورد پژوهش و ارزیابی قرار دهیم و به بررسی ترجمه پنهان و آشکار در متن ترجمه های مورد بحث بپردازیم. از آنجا که مسئله امامت و خلافت در قرآن معناهای ظاهری و باطنی خاص خود دارند و همیشه پژوهشگران و کارشناسان مذهبی را واداشته در آیات قرآن کریم به بررسی و پژوهش بپردازند تا پاسخی برای شبهات و سوالات بیابند. بنابراین در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سوالات هستیم: سوال اصلی: بر اساس الگوی ارزیابی جولیان هاوس، سطح کیفیت دو ترجمه ذکر شده مربوط به آیات امامت و خلافت را چگونه مینوان ارزیابی کرد؟ سوالات فرعی: 1- در ترجمه‌های مختلف آیات خلافت چه تفاوت‌های گفتمانی و معنایی مشاهده می‌شود؟ 2- مترجمان مورد بررسی تا چه حد از ترجمه‌ی آشکار یا پنهان الگوی جولیان هاوس در آیات امامت و خلافت استفاده کرده‌اند؟ 3- چه عواملی در ایجاد تفاوت‌های ترجمه‌ای آشکار یا پنهان الگوی جولیان هاوس در آیات امامت و خلافت نقش داشته‌اند (مانند پیش‌فرض‌های تفسیری، ایدئولوژی مترجم و سبک زبانی)؟

سلجوقیان و خوارزمشاهیان اگرچه هر دو دولت های سنّی حنفی بحساب می روند علی رغم بعض مشابهات، سیاست های مذهبی متفاوتی در قبال مذاهب و فرق اسلامی اتخاذ نمودند. مطالعه این شباهت ها و تفاوت ها و اهمّ علل و محرک های موثر، مسئله اصلی و هدف رساله حاضر است. نتایج بدست آمده حاکی ست أهمّ وجوه اشتراک، سیاست دو حکومت در تقابل و مبارزه جدی با اسماعیلیه است. سیاست سلاجقه در قبال حنفیه خاصهً ماتریدیه همواره حمایت جدی اما سیاست خوارزمشاهیان، بی طرفی و فقط حامی حنفیه معتزله هستند. درباره اصحاب احدیث، سیاست سلاجقه در قبال شافعیه اشعریه جز در ایام وزارت نظام الملک، تقابل اما سیاست خوارزمشاهیان همواره بی طرفی ست. در مورد حنابله، خوارزمشاهیان علی الدوام بی طرف ماندند اما سلاجقه در ایام طغرل بسیار به آنان تقرب جستند حال آنکه درباره مالکیه هر دو دولت سیاست مدارا اتخاذ نمودند. سلاجقه در ایام طغرل و الب ارسلان شیعه امامیه را سرکوب کردند اما بتدریج سختگیری بر آنان را کاهش دادند درحالیکه خوارزمشاهیان از ابتداء با آنان تعامل و گاه حمایت نمودند. سیاست سلاجقه در قبال متصوفه، بیشتر حمایت اما سیاست خوارزمشاهیان بی طرفی و در ایام محمد خوارزمشاه تقابلی است. ماهیت استبدادی-استثماری دو حکومت و سعی در حفظ نظم موجود طبقاتی از اهم اسباب اشتراک آنها در ضدیت با اسماعیلیه و مدارا با غیرحنفیه و تفاوت در شخصیت و معتقدات دینی و مذهبی، نوع روابط با خلافت، ترکیب مذهبی سکان قلمرو و ترکیب مذهبی سپاه از مهم ترین علل تفاوت در سیاست های مذهبی آنهاست. روش تحقیق در این مطالعه، توصیفی-تحلیلی است.