جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

سید حیدر آملی (زنده تا ۷۸۷ق) عارف شیعه قرن هشتم قمری و نویسنده جامع الاسرار، تفسیر المحیط الاعظم و شرح فصوص الحکم ابن‌عربی با عنوان نص النصوص. از دیدگاه‌های ویژه سید حیدر آملی، توحید وجودی است. او این توحید را مخصوص اولیا می‌داند که وجود را تنها در وجود مطلق می‌بینند. وی تنها، صوفیِ شیعه را برحق می‌دانست و بر این باور بود که شیعه و صوفی به یک حقیقت اشاره دارند و آن شریعت محمدیه است. سید حیدر آملی مدتی وزیر حاکم طبرستان بود؛ اما، چنان‌که خود گفته، پس از چندی، از مقام وزارت و همۀ بهره‌مندی‌های دنیوی کناره گرفت و راهی زیارت اماکن مقدس شیعه، بیت‌المقدس و سپس مکه شد. پس از آن به عراق رفت، در آنجا ماند و کتب عرفانی را در نجف نزد عارفی نامشهور به‌نام عبدالرحمن بن احمد مقدسی آموخت و نیز تعالیم نصیرالدین کاشانی حلی و فخرالمحققین فرزند علامه حلی را فراگرفت. استادان:عبدالرحمن بن احمد مقدسی • نصیرالدین کاشی حلی • شیخ نورالدین طهرانی محل تحصیل:آمل • خراسان • استرآباد • اصفهان اجازه روایت از:سید حسن بن حمزه هاشمی • فخرالمحققین تألیفات:جامع الاسرار و منبع الانوار • تفسیر المحیط الاعظم • الکشکول فیما جری علی آل الرسول و... فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی: سیاسی:وزارت در دربار حاکم طبرستان

فضائل‌نویسی مستقل برای اهل‌بیت به‌عنوان یک سبک حدیثی در طول تاریخ مورد توجه محدثان اهل‌سنت قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تاریخی، به بررسی خاستگاه، عوامل و زمینه‌های شکل‌گیری و روند رونق و افول این جریان تا پایان قرن دهم هجری پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که فضائل‌نویسی اهل‌بیت از قرن سوم هجری آغاز و در قرون چهارم و پنجم به اوج رسید. این سبک از قرن ششم تا نهم با افول همراه بوده و در قرن دهم با تعدیل نگاه‌های متعصبانه و حمایت علمای برجسته احیا شد. جغرافیای این سبک از شرق جهان اسلام (خوارزم و ماوراءالنهر) تا غرب (اندلس) گسترده بوده، در ابتدا بغداد و خراسان و سپس مصر و شام کانون اصلی نگارش آثار بوده‌اند. سیاست‌های تسامح مذهبی حکومت‌های سامانی، آل بویه و آل حمدان موجب رشد این سبک شد. محدثانی مانند حاکم نیشابوری، رامهرمزی و کاغذی بصری ارتباط نزدیکی با دستگاه حکومتی داشته به نگارش کتاب‌های فضائل اهل‌بیت پرداختند. اما ظهور حکومت‌های متعصب همچون غزنویان و سلجوقیان به همراه منازعات فرقه‌ای، زمینه افول فضائل‌نویسی را فراهم کرد. تقابل گفتمان عثمانیه و معتزله و نقش مأمون عباسی در نزدیکی معتزله و شیعه با تأکید بر فضائل اهل‌بیت و انتصاب امام رضا (ع) به ولایتعهدی نیز از عوامل کلیدی پیدایش این جریان بود. تقویت معتزله در عصر آل‌بویه با نقشی که صاحب بن عباد در آن ایفا کرد، در تغییر رویکرد حدیثی شهرهای متعصبی مانند اصفهان توسط افرادی چون ابونعیم اصفهانی و ابن مردویه اصفهانی به‌وضوح مشهود است. شافعی‌مذهبان، به‌ویژه به دلیل محبت شافعی به اهل‌بیت، بیشترین آثار فضائل‌ را در میان فرق اهل‌سنت نگاشته‌اند. در مقابل، جریان موضوعه‌نویسی و نگاه متشددانه افرادی چون ابن‌تیمیه و ابن‌کثیر در دوره افول تأثیر منفی داشت که با تلاش علمایی مانند سیوطی و ابن‌حجر‌هیتمی در قرن دهم تعدیل شد. نتایج نشان می‌دهد که کاهش تعصب‌گرایی فرقه‌ای و افزایش تعامل علمی میان مسلمانان، نقش مهمی در رونق این سبک حدیثی و تقویت تقریب میان فریقین داشته است.

هشت مکتب کلامی در مورد مسائل توحید و صفات خداوند (مکاتب کلامی اسلامی که در اینجا به آنها اشاره شده است: دوازده امامی، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، اهل حدیث، زیدیه، اسماعیلیه و اباضیه، یعنی هشت مکتب فکری در مورد نظریه بازنمایی ذات برای صفات (مفهوم آن: اینکه یک صفت ",نماینده", یا ",جایگزین", ذات در معنا می‌شود بدون اینکه مستقلاً وجود داشته باشد). مقدمه: نظریه بازنمایی برای توضیح چگونگی نسبت دادن اسماء و صفات به ذات الهی بدون اشاره به چندین موجودیت استفاده می‌شود. مکاتب در در نظر گرفتن بازنمایی به عنوان یک تفسیر زبانی/بلاغتی، یک رابطه عقلانی/وجودی بین ذات و صفت، یا تفسیری که تعالی را حفظ می‌کند، متفاوت هستند.. • امامیه (دوازده امامی): تمایل دارند که صفات را با تأکید بر آنها و پرداختن به آنها از طریق مبانی بنیادگرایانه ترکیب کنند. بازنمایی اغلب به عنوان یک محدودیت معنایی/بلاغتی درک می‌شود که از کثرت جلوگیری می‌کند، در حالی که تأیید را می‌پذیرد. از صفت در چارچوب اتصال آن به ذات، نه به عنوان یک موجودیت مستقل معتزله: بازنمایی را به شیوه‌ای عقلانی تفسیر می‌کنند فلسفی: صفات، موجودات اضافی نیستند، بلکه لوازم عقلانی نفس هستند؛ بازنمایی در اینجا بیانگر تجلیات معنایی است، نه موجودات • اشاعره: آنها بازنمایی را به عنوان یک مکانیسم فنی می‌دانند: اسماء و صفات تثبیت شده‌اند، اما به صورت بازنمایی درک می‌شوند تا کثرت وجودی ایجاد نشود. برای آنها، تفسیر بازنمایی وسیله‌ای برای پیوند متن با عقل است.

بحث اعجاز عددی قرآن کریم یکی از موضوعات جذاب در میان پژوهشگران مسلمان است که از اوایل قرن بیستم میلادی توجه خاصی را به خود جلب کرده است. اگرچه اشاره‌های اولیه به هماهنگی‌های لفظی و عددی در قرآن به تفاسیر سنتی بازمی‌گردد، اما در دوران معاصر، این موضوع به‌طور منظم‌تر و علمی‌تر مورد بررسی قرار گرفت. روند تکامل این بحث در کشورهای مختلف اسلامی، از جمله ترکیه، مصر، عربستان سعودی، ایران و حتی جوامع اسلامی در غرب، مسیری پویا و پرتحول داشته است. نخستین گام‌ها در کشورهای اسلامی از میان پژوهشگران معاصر، سعید نورسی در ترکیه نخستین کسی بود که در کتاب اشارات الاعجاز فی مظان الایجاز (1873-1960م) به هماهنگی لفظی و ارتباطات عددی در قرآن اشاره کرد. او به برخی نظم‌های نهان در تکرار واژه‌های قرآن پرداخت، اما بحث نظام‌مند و کاملی ارائه نداد عبدالرزاق نوفل، پژوهشگر مصری، در کتاب الاسلام، دین ودنیا (1959م) به موضوع اعجاز عددی پرداخت و به عنوان اولین فرد، اصطلاح «اعجاز عددی» را وارد این حوزه کرد. او به نمونه‌هایی مانند تکرار مساوی واژگان «دین» و «دنیا» در قرآن اشاره کرد. محمد رشاد خلیفه (1968-1974م)، محقق مصری‌الاصل که در ایالات متحده کار می‌کرد، با استفاده از رایانه طی یک پژوهش چهار ساله، ادعا کرد که سیستم ریاضی قرآن بر پایه عدد 19 بنا شده است. او معتقد بود که این عدد محور اصلی نظام ریاضی قرآن است و از این راه، نظریه اعجاز عددی قرآن را گسترش داد. پژوهش‌های او به ویژه در زمینه حروف مقطعه قرآنی توجه بسیاری را به خود جلب کرد. پس از خلیفه، محققانی چون عبدالرزاق نوفل در سال 1975م با کتاب الاعجاز العددی فی القرآن الکریم، ابو زهرا نجدی با کتاب من الاعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم (1991م)، عدنان رفاعی با کتاب المعجزه (1994م) و بسام جرار با إرهاصات الاعجاز العددی (1998م) در این حوزه فعال بودند. روند در ایران در ایران، بحث اعجاز عددی قرآن با تأخیر بیشتری نسبت به کشورهای عربی مورد توجه قرار گرفت. اولین پژوهش‌های جدی در این حوزه توسط عباس یزدانی با مقاله‌ای به نام «اعجاز عددی و نظم ریاضی در قرآن» (1375ش) منتشر شد. عباس یزدانی در مقاله خود، به نقد نظریات مختلف پیرامون اعجاز عددی قرآن پرداخته است. او به‌ویژه بر نقد کارهای محمد رشاد خلیفه و عبدالرزاق نوفل تمرکز دارد که در زمینه اعجاز عددی پژوهش‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند. او تلاش کرد تا با بررسی آماری و تحلیل‌های دقیق‌تر، صحت یا نادرستی این ادعاها را بررسی کند. همچنین، محققانی چون کوروش جم نشان با کتاب اعجاز ریاضی قرآن در خصوص اعداد زوج و فرد (1375ش) به تداوم این پژوهش‌ها پرداختند. این کتاب به بررسی تکرار و نظم اعداد زوج و فرد در قرآن پرداخته و تلاش می‌کند تا ارتباط‌های عددی خاصی را بین آیات و مفاهیم قرآن ارائه دهد. از سوی دیگر، کتاب محمدعلی رضایی اصفهانی تحت عنوان اعجاز قرآن و پاسخ به شبهات، یکی از منابع برجسته در حوزه اعجاز عددی در ایران است. او در این کتاب، به بررسی جنبه‌های مختلف اعجاز قرآن پرداخته و بخشی از آن را به موضوع اعجاز عددی اختصاص داده است. رضایی اصفهانی تلاش کرده است تا علاوه بر ارائه دیدگاه‌های مختلف در این زمینه، به پاسخ به شبهات و نقدهای مرتبط با اعجاز عددی نیز بپردازد. با این حال، در ایران نقدهای محدودی به این نظریات وارد شده است. اغلب پژوهش‌های صورت گرفته، بدون بررسی دقیق آماری، به مباحث نظری پرداخته‌اند و کمتر به چالش‌های علمی و تجربی این نظریه‌ها توجه کرده‌اند. نقدها و مخالفان با وجود استقبال گسترده از بحث اعجاز عددی، منتقدانی نیز از میان دانشمندان مسلمان برخاسته‌اند. یکی از اولین نقدهای جدی توسط حسین ناجی محمد در کتاب التسعه عشر ملکا (1984م) ارائه شد که نظریه رشاد خلیفه را به چالش کشید. همچنین، محمد حسن هیتو در کتاب المعجزه القرآنیه (2000م) و احمد خالد شکری در کتاب مقوله الاعجاز العددی به نقد تفصیلی این موضوع پرداختند. در ایران نیز، به جز مقاله عباس یزدانی، نقدهای منسجمی صورت نگرفته است. ترکیه و علم روز در سال‌های اخیر، ترکیه با پیشرفت‌های علمی و فناوری‌های روز، نقش برجسته‌ای در توسعه پژوهش‌های مربوط به اعجاز عددی قرآن ایفا کرده است. پژوهشگران ترکیه‌ای از ابزارهای پیشرفته رایانه‌ای و تحلیل داده‌ها برای بررسی هماهنگی‌های عددی و ریاضی قرآن استفاده کرده‌اند. فناوری‌های مدرن مانند هوش مصنوعی و داده‌کاوی امکان تحلیل سریع و دقیق‌تر ساختارهای عددی قرآن را فراهم کرده‌اند. عدنان اوکتار (هارون یحیی)، یکی از پژوهشگران برجسته ترکیه، در آثار خود به پیوند میان آموزه‌های علمی و اعجاز عددی قرآن پرداخته و به‌ویژه از فناوری‌های روز برای تحلیل دقیق‌تر این نظریه بهره برده است. ترکیه امروزه یکی از مراکز فعال در این زمینه است و پژوهشگران آن با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته تلاش می‌کنند تا جنبه‌های جدیدی از اعجاز عددی قرآن را کشف کنند. بحث اعجاز عددی قرآن کریم از نیمه قرن بیستم میلادی تاکنون در کشورهای اسلامی از جمله ترکیه، مصر و ایران تحولاتی چشمگیر داشته است. با این‌که برخی از محققان مانند عبدالرزاق نوفل و محمد رشاد خلیفه به توسعه این نظریه پرداختند، منتقدانی همچون حسین ناجی محمد و محمد حسن هیتو نیز نقدهای جدی به آن وارد کردند. در ایران، پژوهش‌هایی نظیر کارهای عباس یزدانی این نظریات را به چالش کشیدند، اما ترکیه در دهه‌های اخیر با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن، به یکی از پیشگامان بررسی علمی اعجاز عددی قرآن تبدیل شده است.