جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل فعال موجودی برتر از عالم طبیعت، عاری از ماده و احکام آن، قائم به نفس و فعلیت صرف است. این موجود از نظر حکمای مشائی هم در ساختمان هستی و هم در فرآیند معرفت انسان نقش بی‌بدیلی دارد. به باور ایشان معرفت بشر بدون وجود عقلی مفارق و قدسی به سامان نمی‌رسد و فرآیند معرفت در تمام مراحل خود، به افاضه و دستگیری چنین موجودی محتاج است. نحوه‌ی ارتباط نفس با عقل فعال از مقوله‌ی فعل و انفعال است که عقل فعال در سوی فعلیت و نفس انسان در سوی انفعالِ این رابطه ایستاده‌اند. ملاصدرا در مباحث معرفت‌شناسی خود اصطلاح عقل فعال را بسیار بکار برده است. ایشان نیز ادراک انسان را در مرحله‌ی تعقل، ناشی از برقراری ارتباط نفس با این موجودِ مجردِ مستقل از نفس انسانی می‌داند. اما در نهایت و برخلاف رویکرد غالب مفسران، عباراتی دارد که حاکی از درونی بودن عقل فعال در نفس انسانی است.

در مسئله اتحاد نفس با عقل فعال، اشکالات و ابهاماتی وجود دارد: از جمله ایجاد تعدد عقول با رسیدن و اتحاد نفس به عقل فعال، افاضه صور حسی مختلف از یک شیء واحد توسط عقل فعال، ابتنای بحث عقل فعال بر طبیعیات قدیم، تبیین لحظه اتحاد نفس با عقل فعال، تبیین خطاهای حسی و چگونگی افاضه صور حسی کاذبه و مجرد مثالی توسط عقل فعال که مجرد تام است. مبانی برخی از این نقدهای وارد شده بر ملاصدرا، مبتنی بر قرائتی خاص از مسئله "اصالت وجود و اعتباریت ماهیت " می باشد. ادعای ما در این پژوهش این است که تمام این اشکالات مبتنی بر غفلت از ابعاد وجود شناختی بحث عقل فعال است و اینکه با تفکر ماهوی و حمل های متعارف نمی توان به فهم مسئله نائل شد بلکه بایستی به سراغ حمل های وجودی (حقیقت و رقیقت) و قاعده بسیط الحقیقه برای تبیین درست این مسئله یعنی نقش دقیق عقل فعال در انواع ادراکات رفت، البته با پاسخ به این اشکالات ، در پایان ، به ابهامات موجود در این بحث اشاره کرده ایم که می تواند راهگشای پژوهشهای بعدی قرار گیرد.

در نگاشته‌های حکمای مسلمان برای عقل نظری و عقل عملی دست‌کم سه شناسه ذکر شده است. در این میان دست‌یابی به دیدگاه فارابی به عنوان یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان مسلمان، چندان هموار نیست و شاید نتوان در نگاه آغازین با لحاظ مجموع آثار وی به پاسخی روشن رسید؛ زیرا ظاهر سخنانش در این باره گاه با یکدیگر ناسازگار می‌نماید. با این وجود نگاشته حاضر بر آن است تا در پس این ناسازگاری نشان دهد که اندیشه فارابی درباره چیستی و کارکرد عقل نظری و عقل عملی می‌تواند به گونه یکنواخت و همسو با دیدگاه ابن‌سینا تفسیر شود. در این راستا نوشتار حاضر با پرداختن به سخنان فارابی در سه بحث «کارکرد قوای ناطقه»، «چگونگی تحقق فعل اختیاری خیر و شرّ» و «چیستی فضائل انسانی»، آشکار خواهد کرد‌ که از دید فارابی عقل نظری تنها به حیطه شناخت حقایق کلی اعم از کلیات نظری و کلیات عملی مربوط است و عقل عملی قوه درک کننده جزئیات عملی است که توان تصرف در این جزئیات و ایجادشان در خارج برای انسان وجود دارد و قوه عملی با استخدام قوای دیگر یعنی حسّاسه، متخیّله، نزوعیه و فاعله، انجام آنها را تدبیر و مدیریت می‌کند.

خطا به عنوان منشأ شک‌گرایی از دیرباز مورد توجه معرفت‌شناسان بوده است. فیلسوفان مسلمان مانند ابن‌سینا اگرچه به طور مستقل این بحث را مطرح نکرده‌اند، ولی در ضمن مباحث فلسفی خود در موارد مختلف به این مسأله پرداخته‌اند؛ در مقاله‌ی حاضر کوشش شده است تا چگونگی خطای شناختاری عقل و شیوه مصون ماندن ذهن از خطا از منظر ابن‌سینا مورد بررسی قرار گیرد. ابن‌سینا با تأکید بر اینکه خطا در عقل ساختارمند(sistematik) و فراگیر نیست، بر اعتبار این قوه ادراکی بشری اصرار می‌ورزد. وی با دفاع از اولین اولیات یعنی قاعده امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین و مطابق با واقع دانستن این اصل، پایه یقینی برای دانش بشری ترسیم می‌کند و اعتبار دیگر معارف را بر پایه این ادراکِ واقع‌نما تبیین می‌کند. او خطای در عقل را به خاطر وجود موانع درونی و بیرونی بر سر راه عقل و برطرف کردن این موانع را شیوه مصون ماندن ذهن از خطا می‌داند.

در قرآن کریم به صورت مستقیم و غیرمستقیم به «عقل» به عنوان یکی از منابع و ابزارهای معرفتی پرداخته و بر اساس آن، بشر به تعقل و عقلانیت دعوت شده است. در برخی آیات قرآن کریم به صورت مستقیم و با دلالت مطابقی از واژه عقل و مشتقات آن استفاده شده و در دسته دیگر به صورت غیر مستقیم و با دلالت التزامی، در قالب واژه‌هایی نظیر: قلب، لبّ، فؤاد و امثال آن و با کارکردهایی نظیر تفکر، تفقه، شعور، بصیرت و درایت به عنوان کارکردهای عقل اشاره شده است. این واژگان در قرآن کریم، مترادف یا مرتبط با کارکردهای معرفتی عقل هستند. بر اساس آیات قرآن کریم، عقل دارای کارکردهای مختلف (اعم از معرفتی و غیرمعرفتی) است. این کارکردها در مسائل علوم انسانی نمایان‌تر است. در مقاله حاضر در مقام جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و در مقام داوری (تجزیه و تحلیل اطلاعات) با روش عقلی و نقلی و با تأکید بر آیات قرآن کریم برخی کارکردهای عقل طبقه‌بندی و تحلیل شده­ است. بر اساس نتایج این نوشتار، کارکردهای نظری و عملی، طبیعی و فراطبیعی، منبعی و ابزاری، انتقادی و روش‌شناختی به عنوان برخی کارکردهای عقل از منظر قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

هدف از نگارش این مقاله تبیین مفهوم «عقل»، به مثابه یکی از مفاهیم مهم و پربسامد قرآنی، می­باشد. این مفهوم در قرآن­کریم جایگاهی ویژه دارد و تکرار این واژه، نشان­دهنده­ی­اهمیت وافر آن است. در این جستار با همین هدف و از رهگذر روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل­مفهومی «عقل» و استخراج مقولات معنایی آن از آیات قرآن­کریم پرداخته شده­است. جامعه تحلیلی تحقیق، شامل کلیه آیات قرآن­کریم به همراه تفاسیرشان و پایگاه­های اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق بوده که به صورت هدفمند مورد مطالعه و تجزیه­وتحلیل قرار گرفت. با بررسی بافت(سیاق) مفهوم و از طریق استخراج مفاهیم متقارب مشخص­شد که مفهوم «آیه-آیات» در اغلب موارد در کنار عقل سامان­یافته و ازاین­رو می­تواند هم­نشین «عقل» محسوب شود. مدالیل آیات ونشانه­هایی که باید نسبت به آن­ها عقل­ورزی شود، درآیات ناظر به­تکوین(پدیده­های طبیعی)، «توحید، معاد و نبوت» و در آیات ناظر به­تشریع، «ظواهرآیات وحی» می­باشد.

هدف این مقاله تحلیل و نقد هستی‌شناسی عقل در آراء«تفکیکیان متاخر» یعنی پیروان کنونی این جریان فکری و تبیین کاستی‌های کاربست آن در فهم قرآن است و این موضوع را در آراء قرآنی مرحومان ملکی‌میانجی،تهرانی،حکیمی وآیت‌الله سیدان بررسی کرده است. نتایج این مطالعه که به شیوه توصیفی-تحلیلی مبتنی بر اطلاعات کتابخانه‌ای است، نشان می‌دهد تفکیکیان متاخر، ضمن مخالفت سرسختانه با عقلِ فلسفی به معنای خاص آن، عقلِ مورد پذیرش خود را با عناوین متمایزی همچون عقل فطری(عقل انواری)، خودبنیاد دینی و ضروری معرفی می‌کنند تا تفاوت آن را با عقل فلسفی نشان دهند، اما در واقع امر، عقل مطلوب ایشان، همان عقل تحلیل‌گر یا عقل مدرک بدیهیات است و در قالب قضایای منطقی، ارجاع عمومات و مطلقات به مخصصات و مقیدات و فهم قرآن با قرائن متصله و منفصله ظهور یافته است. نیز این فرضیه ثابت می‌شود که گرچه تفکیکیان متاخر نسبت به پیشینیان خود تا حدودی به عقل بهاء داده‌اند، اما این کارکرد باز هم حداقلی است و تنها در محدوده اثبات اصل برخی عقاید، درک حرمت، وجوب، حسن و قبح برخی امورکارآیی دارد. حاصل اینکه این جریان فکری، مبتنی بر تفکیک ازپیش‌ساخته خود در بین منابع تفسیر، دست عقل فلسفی را از دایره فهم و درک معانی عمیق قرآن کوتاه و نوعا به سطوح ظاهری معنای آیات اکتفاءکرده‌ است. مقایسه نظرگاه قرآنی ایشان با تفاسیر عقل‌گرا شاهد این مدعاست.

در میان قوای باطنی نفس، قوه‌ی وهم و خیال کارکردهای قابل‌توجهی در معرفت‌شناسی اسلامی به‌خصوص آرای صدرایی دارند. در نگاه صدرایی خیال گاه حافظ صور و گاه مدرک آن‌ها معرفی می‌گردد. رفع این ناسازگاری جز با تمسک به مبانی خاص وی امکان‌پذیر نیست. این قوه به لحاظ معرفتی کارکردهای عامی چون حفظ و نگه‌داری صور، تبدیل علوم حضوری به حصولی، تجسم و تمثل، بازیابی و بازشناسی و کارکردهای اختصاصی چون تأثیر در خواب و رؤیا، وحی و الهام، کشف و شهود دارد. صدر المتالهین برخلاف مشهور، وهم را قوه‌ای مستقل نمی‌داند، بلکه معتقد است عقل در تنزل خود با همراهی حس نسبت‌هایی با متعلقات خود می‌یابد که جزئیات وهمی حاصل آن است نه اینکه صفات جسمانی قائم به نفس باشد. درک معانی جزئی، ایجاد مغالطات و تأثیر وهم در ارکان و منابع معرفت از کارکردهای قوه‌ی واهمه در معرفت‌شناسی اسلامی است.

در سنت غربی، عموماً از سه ‌پارادایم اثباتی، تفسیری و انتقادی نام برده می‌شود که دارای تفاوت و تضادهای جدی نظری و عملی هستند. پارادایم، که متشکل از بنیان‌های هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانه است، بسان عینک محقق، جهت‌گیری علم را نسبت‌به واقع و معرفت معین می‌کند و زیربنای روش‌شناسی ویژه‌ای در تولید علم را تعین می‌بخشد؛ چراکه چهارچوب‌های فکری متفاوت، ساخت، فرایند و جهت تحقیقات را متأثر می‌‌کند؛ ازاین‌رو، هریک از پارادایم‌های سه‌گانۀ مرسوم در سنت غربی، علم انسانی و طبیعی متناسب با خود را تولید می‌کنند و نتیجه می‌دهند. انقلاب اسلامی نیز، که پرچم اقامۀ دین در تمامی عرصه‌های حیات بشری را برافراشته است، برای رسیدن به این هدف خود و دستیابی به الگوی پیشرفت اسلامی و تأسیس تمدن نوین اسلامی، نیازمند بازتولید، پالایش و کشف علم و دانش مبتنی‌بر چهارچوب نظری (پارادایم) خود است؛ ازاین‌رو، کشف و بازطراحی پارادایم علم اسلامی برای دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. حکمت اسلامی، برخلاف افت و خیزهای تقابلی سنت غربی، مسیر مستقیمی را طی کرده و در عین آنکه ادوار و مکاتب مختلفی در آن به‌وجود آمده، روزبه‌روز بر قوت جوهرۀ آن افزوده شده است. هستۀ هویت واحد حکمت اسلامی، به‌مثابه یک پارادایم، در سرتاسر دامنۀ دانشی سنت اسلامی کشیده شده است. این پارادایم، همچون سایر پارادایم‌ها، از اصولی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانه تشکیل شده و در مقام توصیۀ روشی نیز فرایند خاصی را مطرح می‌کند. این مقاله، با اعتقاد بر اینکه جوهرۀ حکمت اسلامی ظرفیت آن را دارد که براساس عناصر اصلی چهارچوب‌های پارادایم‌های معروف غربی بازطراحی شود، با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و روش کتابخانه‌ای، مبانی معرفت‌شناسانۀ پارادایم علم اسلامی مورد نیاز تولید علم انقلاب اسلامی را براساس بنیان‌های دستگاه حکمت اسلامی با تأکید بر مبانی استاد شهید مطهری معرفی کرده و آن را در قالب یک هرم معرفتی پنج‌لایه طراحی می‌کند.