جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

: اگرچه در ادبیات قرآنی امت عیسی(ع) نزدیکترین مردمان در دوستى با امت محمد(ص) توصیف شده‌اند ولی فقدان رویکرد هم‌آهنگ در میان ایشان نسبت به مسیح(ع) و نیزکمرنگ‌بودن جایگاه ویژه‌ی وی در نظرگاه مسلمانان سبب شده تا آنچنان که باید این انس و قرابت در اجتماعات مشترک آنها احساس نگردد. با نظر به چنین آسیبی تحقیق پیش‌رو ضمن بهره‌گیری از ابزار گردآوری اسنادی‌ـ‌کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش کرده است تا با استفاده از منابع روایی اسلام شیعی منزلت بلند عیسی(ع) را به تفصیل منعکس سازد و در انتها به بررسی دلیل احتمالی غیبت نام وی در برخی از اخبار بپردازد. یافته‌ها حاکی از آنست که اولاً ویژگی‌های شخصیتی فرزند مریم(س) به زیست فردی و قلمرو شخصی او محدود نشده و بایستی بخش چشمگیر و شایان‌توجهی از آن را در خلال گزارش‌های مربوط به تعاملش با دیگر موجودات عالم شهود و حتی جهان غیب جستجو و فهم کرد. ثانیاً یادکرد مکرر مسیح(ع) به اندک مناسبتی از جانب پیامبر خاتم(ص) و اوصیای او خبر از عمق محبت و ارادت ایشان نسبت به عیسی(ع) می دهد؛ با این همه اما به سبب فرجام متفاوت مسیح(ع) و اختلاف در طبیعت و هویتش، روایاتی در شمار پیغمبران شاخص و طراز از بردن نام وی استنکاف ورزیده‌ و معدود دیگری از اخبار هم بدون دلیلی پیدا از این شیوه تبعیت کرده‌اند.

ویژگی بنیادین اندیشۀ گنوسی نگرش ضد کیهانی آن و دوگانگی شدید بین خدا و جهان مادی است. این اندیشه مستلزم الوهیت زدایی از کیهان و درنظر گرفتن دست اندرکاران شیطانی و متخاصمی است که بر جهان، جسم و نفس انسان سیطره دارند که غیر از آن خداوند مطلقاً متعالی است که در فراسوی این نظام قرار دارد. در اندیشۀ گنوسی این قوای کیهانی عمدتاً حاکمان سیارات آسمانی (آرخون‌ها) هستند و انسان برای رسیدن به رستگاری باید از سیطرۀ حکومت این آرخون ها رها شود و این نجات بدون مداخلۀ خروش خداوند از بیرون نظام کیهانی ممکن نیست. در عین حال، اندیشه‌های مشابهی در متون به‌دینی مزدیسنی و همچنین در فلسفه و عرفان اسلامی بدون اینکه منافاتی با اصول اساسی آن‌ها پیدا کند راه یافته است. این اندیشه‌های ضدکیهانی از طریق نقش ارواح اختری در جریان کیهان‌زایی و حوادث ابتدای آفرینش و موقعیت وجودی انسان نسبت به این حوادث، طنین ویژه و منحصر به فردی نیز در شعر حافظ یافته است که نجات شناسی حافظ را با اندیشۀ «شکافتن سقف فلک» همراه کرده است. این پژوهش با مقایسۀ متون، اساطیر و اندیشه‌های بنیادین گنوسی با اندیشه‌ها، مضامین و نمادپردازی‌های راه یافته در شعر حافظ، بن‌مایه‌های گنوسی شعر حافظ و نسبت آن‌ها با جهان‌بینی و هستی‌شناسی او را نمایان می‌کند.

این پژوهش به بررسی نحوه تعامل بنی‌ اسرائیل با پیمان‌های الهی و توجیهات ارائه‌شده برای نقض این پیمان‌ های قُدسی، با تأکید بر متون برجسته مقدس یهودی، می‌پردازد. پیمان‌های خداوند با بنی‌اسرائیل، به‌عنوان تعهداتی مشروط، محور اصلی متون دینی یهودیت را تشکیل داده و رابطه ویژه با خداوند و سرزمین مقدس را به رعایت این پیمان‌ ها وابسته می‌ دانند. این پیمان‌ ها نه تنها چارچوبی الهی برای هویت یهودیان و تعهدات دینی آن‌ها ارائه می‌دهند، بلکه سازوکاری برای مدیریت پیامدهای نقض آن‌ها نیز فراهم می‌ کنند. یافته‌ ها نشان می‌ دهد که بنی‌اسرائیل، به‌ رغم تعهدات صریح، بارها این پیمان‌ها را نقض کرده‌اند و در واکنش به پیامدهای آن، از مفاهیمی چون توبه (teshuva)، پیمان ابدی، و مجازات‌های الهی برای اصلاح و بازسازی رابطه خود با خداوند استفاده کرده‌اند. این مفاهیم که در متون مقدس و تفاسیر یهودی برجسته شده‌اند، ابزارهایی پویا برای تطبیق با چالش‌های تاریخی و معنوی فراهم کرده‌اند. این پژوهش با تحلیل این سازوکارها، درکی عمیق‌تر از استراتژی‌های دینی و تفسیری یهودیت ارائه می‌دهد و به چگونگی حفظ مشروعیت دینی و هویت جمعی قوم یهود در مواجهه با نقض پیمان‌ها و پیامدهای آن می‌پردازد. کلید واژه‌ها: بنی‌اسرائیل، پیمان‌های قُدسی، نقض پیمان، توجیهات یهودیان، متون مقدس یهودی.

پژوهشگران در بررسی چرایی و چگونگی فرآیند استحاله تصوّف در تشیّع از عهد مغول تا پایان دوره صفویه به نقش عوامل مهمّی مانند نهاد قدرت، تساهل و تسامح دینی و بسیاری از عوامل و اجتماعی و سیاسی دیگر پرداخته‌اند. مع‌الوصف تاکنون به نقش محوری علما و نخبگان دینی و تأثیر نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی فرهنگی به طور مستقلّ پرداخته نشده است. در این پژوهش با تمرکز بر دوره مغول تا صفویه، به نقش محوری علما و نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی پرداخته شده است. هدف از این پزوهش بررسی نقش علما و نهضت تألیف و ترجمه در دگردیسی گفتمان تصوّف و فراگیر شدن گفتمان تشیّع در ایران در میان توده های مردم با لحاظ موقعیّت‌های تاریخی از عهد مغول تا پایان دوره صفویّه است. یافته های پژوهش نشان داد که که علما با بهره‌گیری از فرصت‌های تاریخی موجود و با اتّکا بر ابزارهایی چون تبلیغ، تألیف و ترجمه متون، نقش بسزایی در ترویج تشیّع و نهادینه‌سازی آن به عنوان مذهب رسمی در ایران داشته‌اند. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است.

داستان آفرینش انسان به طرق گوناگونی در ادیان توحیدی توصیف شده‌است. این روایات در بیشتر جهات به یکدیگر نزدیک‌اند. آفرینش هر پدیده با داستان‌های فراطبیعی، فوق بشری و نمادین همراه است. سخت‌زایی یا تولد غیرعادی تعابیری است که به نحوة تولد حوا داده‌شده‌است که امروزه به سزارین - به معنای برش قسمتی از بدن به منظور تولد فرزند - شناخته می‌شود. تولد حوا از بطن چپ آدم از متون مقدس به آثار تصویری راه یافت و در سطوح مختلف عمومیت پیدا نمود. براین‌اساس آثار تصویری با موضوع «تولد سخت» در بین اندیشة ادیان الهی و سایر اسطوره‌های مشابة سخت‌زایی در تمدن‌های مختلف در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته‌است که بررسی روایات و تصاویر مرتبط با سخت‌زایی در ادیان و فرهنگ اسطوره‌ای برخی ملل مختلف و ارتباط آن‌ها با یکدیگر هدف موردنظر است. بر این اساس این تحقیق در تلاش است با روش توصیفی-تحلیلی به سؤال اینکه چگونه نمادهای سخت‌زایی در داستان‌های تولد شخصیت‌های تاریخی-افسانه‌ای سبب تبیین ارزش‌ها و باورهای فرهنگی شده‌است؟، پاسخ دهد. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است و شیوة گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که، شخصیت‌های با تولد سخت هر کدام به نوعی نماد سخت‌زایی هستند که مفهوم قدرت تاریخی، اسطوره‌ای، قهرمانی و رستگاری را در فرهنگ‌ها تبییین کرده‌اند. همچنین این نوع تولد، تثبیت جایگاه افراد برجسته و تأثیرگذار از لحـاظ قـدرت جسـمی و روحـی و اعمـال پهلوانی و معنوی در دوران شکوفاییشان است.

حکایت شیخ صنعان یکی از برجسته‌ترین شاهکارهای ادبیات عرفانی فارسی به‌شمار می‌رود که در آغاز منطق‌الطیر عطار‌نیشابوری جای گرفته است. این حکایت، با استفاده از ظرفیت‌های نمادین و پیچیدگی‌های معنایی عمیق، از دیرباز محل تأمل پژوهشگران زیادی بوده و تاکنون با رویکردهای مختلفی نظیر تحلیل‌های نمادشناختی، استعاری، مفهومی و زبانی بررسی شده‌است. با این حال، جایگاه این حکایت در ساختار کلی منظومه منطق‌الطیر و روایت آن در خارج از وادی عشق، همچنان از مسائل تأمل‌برانگیز در مطالعات عرفانی به شمار می‌آید. پژوهش حاضر با واکاوی انتقادی برخی خوانش‌های پیشین، تلاش دارد میزان انطباق این تفسیرها را با ساختار کلان منظومه منطق‌الطیر و با جهان‌بینی عرفانی عطار‌ نیشابوری بسنجد و با توجه به آن، تحلیلی تازه از حکایت شیخ صنعان ارائه دهد. این پژوهش کوشیده است به پرسش‌هایی که در نقد مطالعات پیشین شکل گرفته‌اند پاسخ دهد: چرا در تحلیل‌های موجود جایگاه حکایت شیخ صنعان را در ساختار کلی منطق‌الطیر نادیده گرفته‌اند؟ چه دلایلی موجب شده تا عطار، حکایتی با مضمون اصلی عشق را خارج از وادی عشق و در ابتدای منظومه روایت کند؟ آیا می توان با بازخوانی دوباره این حکایت، برداشت تازه‌ای از مفهوم عشق و سلوک در عرفان عطار ارائه داد؟ این پژوهش با تمرکز بر تحلیل منابع و بررسی تطبیقی تحلیل‌های پیشین، به صورت کتابخانه‌ای و با شیوه توصیفی–تحلیلی و استنتاجی انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عشق شیخ صنعان به دختر ترسا نه از روی غفلت و انحراف از مسیر، بلکه ناشی از الهامی ربانی و حاصل تجلّی اراده الهی برای عبور از زهد به عشق و از آن به حقیقت است. نقش دختر ترسا، رؤیاها و خوکبانی، در این فرآیند به‌مثابه رموزی از تجربه‌های ضروری در سلوک عارفانه تفسیر می‌شوند. از این‌رو، این حکایت را می‌توان تمثیلی عمیق از آزمونی روحی دانست که به فنای نفس، توحید و تعالی منتهی می‌شود.

متفکّران و اندیشمندان در سراسرِ جهانِ هستی بر این باورند که عرفان، تأثیر شگرفی در ساختنِ انسان‌های طالبِ کمال دارد و از این جهت، با هیچ یک از علوم و دانش‌ها قابل مقایسه نیست. از طرف دیگر، ماهیّتِ شعر آن‌گونه است که در روح و جانِ انسان‌ها تأثیر مثبت دارد؛ بنابراین تأثیرگذاریِ شاعرانِ عارف، بسیار افزون‌تر از دیگر شاعران است. پس لازم است که اشعارِ شاعرانِ عارف، موردِ بررسی و تحلیل قرار گیرد. آزاد بلگرامی از شاعرانِ بزرگِ فارسی‌گویِ قرنِ دوازدهمِ هجری در شبه قارۀ هندوستان است. وی به زبان فارسی و عربی آثار زیادی از خود به یادگار گذاشته است. با کاوش در آثارِ آزاد بلگرامی، قدرت و مهارت این سخنور در سخن‌پردازی به‌وضوح مشاهده می‌شود. متأسفانه به این شاعر و آثار او آنچنان که بایسته، پرداخته نشده است. همین موضوع، نگارندگان را بر آن داشت تا با کاوش در غزل‌های آزاد بلگرامی، بکوشند بازتاب اندیشه‌های عرفانی را در غزل‌های این شاعرِ عارف آشکار سازند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. در پایان این پژوهش، روشن گردید که عرفان و مضامین عرفانی، یکی از درون‌مایه‌های پُرتکرار در غزل‌های این شاعر است. برخی از این مضامین، عبارتند از: استغنا، تجلّی، ضرورت مُرشد، غیرت، فقر، فنا، لطف و وحدت. آزاد بلگرامی در مقامِ بیانِ مفاهیمِ عرفانی، در قامتِ یک عارفِ کمال‌یافته ظاهر می‌شود و با ظرافت و دقّت خاصّی، این اندیشه‌های متعالی را ارائه می‌نماید. زبان و نحوۀ بیان این شاعر، ساده و روان است. او در عین سادگی و روانی، مضامین عرفانی را در قالبِ تصاویر شاعرانه و همراه با صُوَرِ خیالِ رنگارنگ بیان کرده است که نشانۀ توانایی این شاعر در شعرپردازی است.

انواع معنویت‌گرایی های جدید و نوظهوری مبتنی بر اندیشه‌ها و افکار برای تحصیل آرامش ایجاد شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل تطبیقی، به بررسی مولفه و ویژگی‌های آرامش در معنویت‌های نوظهور پرداخته و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا آرامش و شادی ارائه‌شده در این معنویت‌ها که اغلب نوعی آرامش سلبی و به معنای فقدان اضطراب تفسیر می‌شود، با مفهوم آرامش الهی که بمعنای آرامش پایدار است، تطابق و همخوانی دارد یا خیر؟ هدف این مقاله، شناسایی و تحلیل عوامل موثر بر آرامش در معنویت‌گرایی‌های نوظهور و مقایسه آن با آموزه‌های عرفان شیعه امامیه است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های عرفان‌های نوظهور، که گاهی رویکردی سکولار دارند، در زمینه روش‌های کسب آرامش به یکی از سه دسته زیر تقسیم می‌شوند: 1.تأیید ضعیف و محدود برخی راه‌های آرامش‌یابی در آموزه‌های اسلامی. 2.مجموعه‌ای از ادعاهای بی‌اساس که نه تنها به آرامش نمی‌انجامند، بلکه ممکن است منجر به اختلالات روانی شوند.3.ارائه دستورات متافیزیکی، که از دیدگاه اسلامی، تنها در شرایطی خاص می‌تواند به آرامش پایدار منتهی شود. از منظر اسلامی، آرامش همواره و در هر شرایطی شاخص سلامت معنوی یا روانی محسوب نمی‌شود. بلکه آرامش به عنوان شاخص سلامت معنوی باید ویژگی پایداری داشته باشد. پایداری یا ناپایداری آرامش به منشأ و موضوع آن بستگی دارد.

تصوف و عرفان به عنوان دو حوزه تأثیرگذار در فرهنگ و ادبیات اسلامی، نقشی اساسی در تهذیب و پالایش نهاد رهروان طریقت داشته‌اند. هدف اصلی این جُستار، تبیین جزئیات مقامات تصوف و بررسی تأثیر آن‌ها بر سیر عرفانی و تجربیات روحانی افراد است و به بررسی مقامات تصوف و روابط آن با وادی‌های عرفانی عطّار می‌پردازد تا درک عمیق‌تری از سیر تحول و تأثیرات متقابل آن‌ها ارائه دهد. با مطالعه تطبیقی اصطلاحات و مفاهیم مشترک در عرفان و تصوف، روند تحول این مفاهیم در طول تاریخ اسلامی مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین، در این پژوهش با روش تحلیلی و تفسیری، تلاش شده‌ تا تشریح و مقایسه‌ای تطبیقی میان مقامات و وادی‌های هفت‌گانه انجام شود و تفاوت‌ها و شباهت‌های هر یک از آنها؛ به موازات هم بیان گردد. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که مقامات تصوف اصطلاحی و نظری است و وادی-های عرفانی عطار تمثیلی و ادبی ست ولی علی‌رغم تفاوت در عناوین، نه تنها پایه‌گذار اصول و تعالیم اسلامیاند، بلکه مفاهیم پنهان شده در مقایسه متقابل آن دو؛ ازنظر ذاتی و مفهومی با هم یکی‌اند و می‌توانند جنبه‌های مختلف تجربیات زاهدان و عارفان را تبیین کرده و سالک را به‌سوی مقام و درجۀ بالاتر سوق دهند. همچنین این تحولات به درک بهتر از جایگاه تصوف و عرفان در جامعه اسلامی منجر شده و الهام‌بخش مسائل اخلاقی و اجتماعی است.

تأویل یکی از ستونهای اصلی اندیشه در فرهنگ اسلامی است که در آثار اندیشمندان مسلمان از فلاسفه تا متکلمان و عرفا حضور آشکار دارد. تمرکز بر باطن و گرایش به-تأویل از مهم‌ترین ویژگی‌های عرفان اسلامی است و بخش قابل توجهی از میراث بازمانده از آن را به‌خود اختصاص داده‌است. دراین پژوهش توصیفی تحلیلی، به‌مقایسه روش‌های شاخصِ تأویل آیات قرآن کریم در دو کتاب فصوص الحکم ابن عربی و مثنوی مولوی پرداخته‌ایم. بدین منظور، نخست مقصود از تأویل و روش تأویل را مشخص کرده‌ایم. سپس با مقایسه‌ رویکردهای تأویلی دو عارف بزرگ معلوم داشته‌ایم که اسلوب غالب تأویل نزد ابن عربی ریشه‌شناختی است بدین معنی که تأویل‌های او با ریشه‌شناسی‌های اغلب نامستند صورت پذیرفته؛ و از آنِ مولوی، بلاغی است و با استفاده از امکانات علم بلاغت، مخصوصاً استعاره و کنایه تحقق یافته است. در ادامه از علت ناگزیر بودن ابن عربی از اتّخاذ رویکرد ریشه‌شناختی و دست‌اندازی به بنیانهای زبانی (مخصوصاً در مشهورترین تأویلات او که در آیات مربوط به قوم نوح و هود و بت پرستان نمود یافته است) سخن گفته‌ایم و بنیان‌های عرفانی تمایلات پلورالیستی او را تبیین کرده‌ایم. سپس دلیل بی‌نیازی مولوی از انتخاب روش‌های ساختارشکنانه را نیز که در وفاداری وی به‌اصول مکتب اشعری نهفته‌است معلوم داشته‌ایم.