جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو واژه "توبه" و "إنابه" از واژگان کلیدی در نظام دینی و به تبع آن گفتمان معصومان' می­باشد که با توجه به نقش برجسته­ی آن در ندامت از گناه و رجوع به مسیر الهی از ارزش والایی جهت تعمق در مفهوم­شناسی و کاربست صحیح آن در نظام هستی برخوردار است. بررسی معنی­شناختی این دو واژه به ظاهر هم­معنی بنابر روابط همنشینی، به کاربست هر واژه در موقعیت خاص و ظرافت­های معنایی نهفته در هر یک اشاره دارد که نقش جایگزینی واژگانی این جفت­واژه را از بین خواهد برد. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پس از مفهوم­شناسی لغوی این دو واژه به ارتباط معنایی واژگان "توبه" و "إنابه" با واژگان هم­نشین در متن صحیفه سجادیه اشاره داشته و در این میان با تحلیل موردی برخی روابط همنشینی، به میدان معنایی هر واژه و ظرافت­های ممیِّزانه آن بپردازد؛ رهیافتهای حاصل آنکه واژه توبه در متن مذکور، در پی روابط همنشینی با واژگانی مانند "نَدَم"، "دعاء"، "معصیه"، "عفو" و "ضمایر عائد إلی الله"، مفاهیمی ویژه مانند "ندامت"، "فراخوانی خداوند و عبادت"، "ترک معصیت"، "حبط گناهان و فرجام خوش" و در نتیجه "سیر إلی الله" را مطرح می­سازد و واژه "إنابه" نیز در پی همنشینی با "واژگانی همچون "معصیه"، "طاعه" و ضمایر ارجاعی به "الله"، ظرافت­های معنایی خاصی همچون "تداوم ترک ارادی معصیت"، "بندگی خالصانه" و در نتیجه "سیر إلی الله" را تجلی داده است. با توجه به این خوانش، لوازم اولیه در این دو واژه از تفاوت برخوردار بوده چنانچه ندامت لازمه توبه و ترک معصیت لازمه انابه بوده و همین امر افزون بر معانی مشترک، ظرافت­های معنایی ممیزانه­ای را فراهم می­آورد؛ مهم آنکه برآورد معنا بر اساس این سازوکار زبانی، مدلی روشمند به شمار آمده که از جایگزینی غیرنظام­مند واژگان می­کاهد و از عدم ترادف کامل واژگان سخن می­گوید و فهم صحیح از واژگان و مراد اصلی خالق اثر را فراهم می­آورد.

صحیفه­ ی سجادیه یکی ازمواریث معرفتی شیعی و از جمله آثار به جا مانده سیدالساجدین امام زین‌العابدین % است که در نیمه­ی دوم قرن نخست هجری در زمینه عرض نیاز بندگان به آستان قاضی الحاجات به رشته­ی نوشته درآمد. این منبع عظیم­شناختی واین منظومه­ی بزرگ دعایی علاوه برکارکرد اخلاقی-حکمی که به محتوا و درون‌مایه‌های آن مربوط می‌شود، به دلیل شکوهمندی تعبیر کارکرد ادبی - بلاغی و زیبایی شناختی نیز دارد. این کتاب گرانسنگ نزدیک به صدبار ترجمه، شرح و تفسیر شده است. شایان ذکر است رویکرد شارحان و مفسران این اثر گرانبها غالباً به تحلیل محتوی اختصاص داشته، تبیین جنبه های بلاغی و زیبایی شناختی آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است اما مقاله پیشارو پژوهشی نظری از نوع تحلیلی - توصیفی است که با عنوان «بررسی جلوه­های بلاغت و زیبائی در دعای هفتم از صحیفه­ی سجادیه» دعای یاد شده را با معیار دانش بلاغت مورد بازکاوی قرار داده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که همه راهکارهای بلاغی و صنایع ادبی که در این دعا به‌کار گرفته شد، با مقتضای حال که معیار زیبایی‌شناسی در دانش بلاغت است، مطابقت داشته، بر اثر بخشی دعا می افزاید. شایان ذکر است فراوانی استعاره و تصاویر برآمده از آن وجه غالب عناصر ادبی در این دعا است.

برخی از قرآن پژوهان معاصر، دست­یابی به فهم مخاطبان اولیه از آیات قرآن را در امر تفسیر مهم تلقی و آن را کلید حلّ اختلاف­های تفسیری قلمداد می­کنند. این قرآن پژوهان، تفسیری که بر مبنای فهم اعراب عصر نزول باشد را، «تفسیر تاریخی» نام نهاده­اند. محدود شدن به فهم مخاطبان اولیه در تفسیر قرآن هرچند معایبی دارد اما آگاهی از فهم آنان مزایایی نیز دارد و مفسران قرآن از گذشته، در تفسیر برخی از آیات، به فهم اعراب عصر نزول توجه داشته­اند. از آنجا که با فاصله گرفتن از صدر اسلام، اقوال تفسیری پیرامون آیات قرآن افزایش یافته لذا دست­یابی به فهم مخاطبان اولیه دشوار شده است. به نظر می­رسد اولین مرحله برای کشف فهم مخاطبان اولیه، بررسی قواعد و معیارهایی باشد که بر مبنای آن بتوان تفاسیری که پس از صدر اسلام شکل گرفته­اند را از تفاسیر و برداشت­های مربوط به صدر اسلام، تفکیک کرد. به همین منظور، در این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه­ای، به بررسی چنین معیارهایی پرداختیم. مهم­ترین این معیارها بدین قرار است: الف) خالی بودن تفسیر از آراء فرقه­ای - اعتقادی. ب) خارج نکردن آیات از معنای اولیه. ج) تقدم آیات قرآن بر قواعد ادبی. د) خالی بودن تفسیر از دیدگاه­های علمی و فلسفی.

نصرحامد ابوزید از نظریه‌پردازان قرآنی با اندیشه‌های نو و انتقادی است. او همچون برخی از هم‌اندیشانش قرآن را متنی تاریخمند می‌داند و در راستای اثبات دیدگاه خود به پژوهش در حوزه‌های مختلف از جمله نسخ اقدام نموده است. بررسی سیر مطالعاتی ابوزید حاکی از تحولّی جدّی از متن‌انگاری قرآن (دوره اعتقاد به وقوع نسخ در قرآن) به گفتار انگاری (دوره عدم اعتقاد به وقوع نسخ در قرآن) می‌باشد. او در مرحله متن‌انگاری قرآن، وقوع نسخ را به جهت تسهیل و مراعات حال مخاطبان پذیرفته و بر این اساس، نسخ را به عنوان شاهدی بر تعامل قرآن با فرهنگ زمانه اقامه نموده است، و در مرحله گفتارانگاری قرآن، با عدول از فرض پیشین و با انتقاد از نگاه متنی به قرآن، گفتارانگاری را امکانی برای گزینش آیات متناقض براساس شرایط عصری دانسته است. بدین ترتیب در هر دو مرحله، از پدیده نسخ تاریخمندی قرآن را استنباط کرده است. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده، ضمن طرح دیدگاه ابوزید، ادّله او مورد نقد و بررسی قرار گرفته است علی‌رغم تغییر رویکرد، در هر دو مرحله می‌توان بین نگرش او به نسخ و تاریخمندی قرآن ارتباط برقرار نمود و در عین حال به نقد دیدگاه او مبادرت ورزید.

این پژوهش به بررسی تفسیر سینوی آیه نور، نه به روش فلسفی و با زبان فیلسوفان بلکه با استناد به تفاسیر صحابه و تابعان و با بهره‌گیری از مبانی تفسیر اجتهادی برخاسته­ است. بسیاری از صحابه و تابعان در اقدامی هماهنگ، هم­سو با برخی قرائات، تفسیری انفسی از آیه نور ارائه داده­ و سخن از ایمان و مراتب آن در تفسیر خود به میان آورده­اند. ابن‌سینا نیز تفسیری انفسی از آیه نور ارائه داده و با بهره­گیری از ادبیات فلسفی، سخن از عقل انسانی و مراتب آن به میان آورده است. ازآنجاکه «عقل» در یک اصطلاح فلسفی، معادل «ایمان» در عرف شریعت است، می­توان تفسیر سینوی از آیه نور را بازسازی­شده تفاسیر صحابه و تابعان و کاملاً هم­سو با محتوای آن تفاسیر دانست. از سوی دیگر، ویژگی­ها و امتیازات این تفسیر ابن‌سینا موجب شد تا پس از وی توسط بسیاری از مفسران و حکما مورد تکرار و تأکید قرار گیرد و حتی برخی مفسران، با الهام­گیری از روش و محتوای تفسیر سینوی آیه نور، به تفسیر برخی دیگر از آیات قرآن بپردازند. هرکدام از موارد پیش­گفته، می­تواند گواهی بر درستی تفسیر بوعلی از آیه نور باشد..

ترویج ارزشهای اخلاقی و تزکیه نفوس هدف از بعثت رسول اکرم(ص) است. برای حرکت در این مسیر نورانی احتیاج به کسب معرفت نسبت به فضایل و مکارم همچنین رذایل اخلاقی و سپس درونی‌سازی در جهت عمل به آنها است. ویژگی منحصر به فردی که اسلام دارد، عدم ابطال‌پذیری قواعدی همچون قانون الهی تحریم رباست. لذا هدف از این مقاله تلاشی در حد توانایی جهت شناخت منافع اخلاقی منتج از اطاعت و عواقب ناشی از سرپیچی از این قانون الهی است. چنین تلاشی نیازمند جمع‌آوری اطلاعات از منابع موثق بود. که از روش کیفی و راهبرد گراندد تئوری و با استفاده از نرم‌افزار مکس کیو دا نسخه 2018 انجام و تا مرحله اشباع پاسخها ادامه یافت. از این فرآیند تعداد 184 کد باز استخراج و در 20 مقوله دسته‌بندی شد. و در نهایت 8 کد دوگانه کلیدی بشرح؛ عدالت در مقابل ظلم، رباخواری در مقابل قرض‌الحسنه، ایمان در مقابل کفر، ارباء صدقات در مقابل امحاق ربا، کسب مال حلال در مقابل اکل مال به باطل، ثبات و تعادل در مقابل بی‌ثباتی و عدم تعادل، خدامحوری در مقابل سودمحوری و تباهی جامعه ربوی در مقابل احیاء جامعه غیر ربوی، استخراج و مدل مفهومی آن ارائه شد.

معنای متن از منظر معنی‌شناسی کاربردی، در پیوند با بافت شکل می‌گیرد و مطالعه و درک معنی وابسته به بافت درون‌‌زبانی و بافت برون‌زبانی است. بر این اساس وقتی متنی از بافت اولیه خود جدا (بافت‌زدایی) و در بافتی دیگر به کار می‌رود (بازبافت‌سازی)، روابطی تازه بین متن و عناصر بافت جدید شکل می‌گیرد که درمجموع به آن بافت‌گردانی گفته می‌شود. در پژوهش حاضر بافت‌گردانی آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی بررسی شده است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که جوینی در بافت‌زدایی آیات قرآن به لحاظ ساختار صوری بیشتر به بافت‌زدایی بخشی از یک آیه پرداخته و با این شیوه توانسته با حذف بافت موقعیتی آیات آنها را با هدف و منظور خود همسو کند. او در بازبافت‌سازی آیات ازنظر ساختار صوری آنها را غالباً در جایگاه یکی از اجزای جمله به کار برده و از حیث اغراض کاربرد به منظور توضیح و توصیف؛ توجیه شرعی؛ بیان مواضع فکری خود و... به بازبافت‌سازی آیات قرآن پرداخته است.

از واژگان به کار برده شده در آیات قرآن واژه «دهر» است که تنها دو بار در قرآن کریم و در آیات 24 جاثیه و 1 انسان بدان اشاره شده است. مسأله اصلی مقاله مفهوم‌شناسی دهر در آموزه‌های دینی و با هدف بررسی ابعاد آن است که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. یافته‌های پژوهش در سه محور؛ مفهوم شناسی، عرصه‌ها با محوریت قرآن، روایات و سایر آموزه‌های دینی است. نتایج پژوهش بیانگر آنست که این واژه به معنی زمان و عامل تعیین‌کننده سرنوشت است که درعرصه‌های متعدد چون؛ تفسیر (اخلاق، روایات)، کلام، فقه، فلسفه، عرفان، شعر و فرهنگ (جاهلیت و اسلام)، منطق و علوم تجربی دارای کاربرد است. دهر حقیقتی ثابت و امری بینارشته‌ای و بازه‌ای از درنگ است که در قرآن با مضامین مختلف از آن یاد شده و ذیل قدرت خداوند، مخلوق او و امری حادث است که به دلیل آنکه امری سیال و در گستره‌ای تداوم دار قرار داشته، عمدتاً ناظر به خود پدیده و از جهت مصداق در بستر زمان قرار دارد. همچنین در حوزه معرفت‌شناسی دهر با آثار و فواید بیشمار روبرو هستیم، که از جمله آنها و بر اساس آموزه‌های دینی؛ استفاده صحیح از آن توأم با وعده‌ بهره‌مندی و بهره‌گیری و عدم استفاده صحیح همراه با وعید است، ضمن آنکه استفاده متناسب از آن منجر به ایجاد روحیه نظم‌پذیری و مدیریت کنترل زمان خواهد شد.

منظور از معناشناسی واژه­های «اَمانی» و «اُمنیه» در بافتار آیاتِ قرآن کریم، تحلیل معناشناختی این واژه­ها در بافت زبانی و موقعیتی آنهاست. در این تحلیل علاوه بر سیاق، آیات نظیر، اسباب نزول، مردم شناسی مخاطبان و سبک ارجاعی قرآن کریم آن‌گونه که ونزبرو ادعا می­کند، نیز لحاظ می­گردد. از معناشناسی واژه­های «اَمانی» و «اُمنیه» در بافتارِ آیاتِ قرآن کریم این نتیجه کلی حاصل می­شود که این واژه­ها در تمام کاربردهای قرآنی خود با مفهوم «وعده» ارتباط معناشناختی نزدیکی دارند و به معنای «وعده­های» خوشایندی هستند که انسان به خود و پیروان خود می­دهد. مصادیقی از اَمانی، وعده­هایی باطل و ناشی از فریبکاری شیطان هستند: مانند وعده داخل شدن در بهشت و رهایی سریع از آتش جهنم که یهودیان غرق در گناه دل خود را به آنها خوش کرده بودند و بی‌هیچ مستندی از وحی و تورات در این باره گمانه­زنی می­کردند. اما گاهی مصداقِ این وعده­ها حق است: چنانکه در آیه 52 سوره حج، مصداقِ واژه «اُمنیه»، «وعده فرج» است که انبیا و رسولان الهی آن را از وحی دریافت کرده و دلهای خود و پیروان خود را با آن محکم می­کردند: این آیه در ارجاع به «وعده فرج» که در زبور حضرت داود علیه‌السلام قرار دارد، بیان شده است و تعبیر «القای شیطان» در این آیه، در ارجاع به پاسخ نمادین به شیطان در مراسم رمی جمرات بیان شده است. این مراسم در سرزمین «منا» انجام می­شود که نام آن با واژه «اُمنیه» هم ریشه است.

برقعی یکی از اشخاص منتقد در مطالعات اسلامی است که به انکار عقاید شیعی می‌پردازد. او نه تنها امامت شیعه را قبول نداشته بلکه مطالبی در رد امامت نوشته است. همچنین کتابی در رد امام مهدی(عج) با عنو‌ان «بررسی علمی در احادیث مهدی» نگاشته که در آن کتاب وجود امام مهدی(عج) و مسائل پیرامون او از جمله آیات مرتبط با حضرت مهدی(عج) را انکار می‌کند. لذا پژوهش حاضر به بررسی بخش «باب الآیات المؤوّلۀ بقیام القائم» کتاب «بررسی علمی در احادیث مهدی» پرداخته است. در این اثر، رویکرد اصلی بررسی صحت و سقم آرای سیدابوالفضل برقعی با محوریت آیه «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» (التوبه/33) است. روش جمع‌آوری مطالب در این مقاله کتابخانه‌ای بوده و پردازش به آن‌ها به روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته‌است. نتایج به دست آمده این است که برخی از اشکالات برقعی در کتاب مذکور عبارتند از: توهین و شتم راویان، تضعیف راویان بدون مراجعه به کتب رجالی و بی‌اعتنایی به بحث جری و تطبیق همچنین برقعی با طرح اشکالاتی سعی بر بی‌ارتباط دانستن آیه 33 توبه با حضرت مهدی(عج) دارد که اشکالات او به با تفسیر صحیح آیه همخوانی ندارد.