جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه نسبت میان علم و دین یکی از مباحث مهم و بحث‌انگیز در میان دانشمندان مسلمان و غرب مطرح است. یکی از مباحث علمی در حوزه علم و دین، نظریات مختلف چهارگانه «تداخل، تباین، تمایز و تعارض» است که بین دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان اختلاف هست و هرکدام از ایدئولوژی خاصی نشئت گرفته است. در این نوشتار دیدگاه غزالی دربارۀ رابطه و نسبت علم و دین به‌عنوان یک دانشمند نظریه‌پرداز مسلمان بررسی گردیده ‌است؛ ازاین‌رو دانستن دیدگاه غزالی در این موضوع مهم و اختلافی لازم و ضروری است. پرسش اصلی تحقیق این است: دیدگاه غزالی دربارۀ نسبت علم و دین چیست؟ آیا این نسبت، نسبت تداخل، تعارض، تباین و یا تمایز است؟ این پژوهه با روش توصیفی – تبیینی در گام نسخت به توصیف و تبیین دیدگاه وی می‌پردازد، سپس در گام دوم به بررسی و تحلیل دیدگاه وی پرداخته است. در پایان نیز با تکیه‌بر پیشینۀ فکری غزالی به این دستاورد رسیده است که غزالی طرفدار تداخل علم و دین است؛ به این معنا که همه علوم از قرآن به‌دست می‌آید و تعارضی میان این دو نیست و اگر هم در برخی موارد تعارضی میان این دو دیده می‌شود، تعارض ظاهری است نه تعارض واقعی.

تعلیم و تربیت با رشد و کمال انسان و زندگی شایسته او سروکار دارد. ازآنجاکه انسان موجودی پیچیده است، تعلیم و تربیت او نیز پیچیده و مستلزم تمهید مقدمات و بهره‌گیری از روش‌های تربیتی است. ازجمله این روش‌ها دو روش انذار و تبشیر است. پرسش اصلی آن است که آیا تقدمی بین انذار و تبشیر وجود دارد؟ آیا انذار بر تبشیر تقدم و برتری دارد یا تبشیر بر انذار تقدم و برتری دارد؟ یا اینکه دیدگاه سومی وجود دارد؟ این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، درصدد پاسخگویی به پرسش‌های فوق براساس دیدگاه تفسیری آیت‌الله جوادی‌آملی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برای هریک از این دو شواهد و ادله‌ای وجود دارد. آیات دال بر حصر در انذار، بیشتر بودن تأثیر انذار بر تبشیر، بازدارندگی انذار، بیشتر بودن بسامد واژۀ انذار و مشتقات آن در مقایسه با تبشیر، تقدم انذار بر تبشیر را تأیید می‌کند. شواهد و ادله‌ای چون کاربرد گسترده تبشیر و مفاهیم مفید آن در قرآن، سبقت رحمت بر غضب الهی، کاربرد بشارت قبل از انذار، آسان‌بودن تحقق تبشیر در مقایسه با انذار، تقدم تبشیر بر انذار را تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد دیدگاه سومی وجود دارد و آن نسبی‌بودن تقدم و برتری یکی بر دیگری، برحسب شرایط و موقعیت‌های نوع افراد است. در شرایطی و برای افرادی، انذار مقدم است و در شرایطی دیگر و برای افراد دیگر، تبشیر مقدم است و این دو مکمل هم هستند.

قرآن کریم در آیات متعددی نشانه‌های حاکمان مستکبر و مستبد و و یژگی‌های این حکومت‌ها را با عنوان‌های کلی «طغیانگران»، «مستکبرین»، «ظالمین»، «مترفین»، «مفسدین» و «معتدین» بیان کرده و از میان همه آنان نام «فرعون» را 74 مرتبه تکرار کرده و از او به‌عنوان نمونه‌ای از حاکمان مستکبر در همیشه زمان یاد کرده است. تکرار نام و داستان فرعون، درحقیقت بیان شاخص‌ها و نشانه‌های نظام‌های استکباری است تا مردم آنان را بشناسند و بدانند که اینان نیز راه آنان را می‌روند، شیوه‌ها و روش‌هایشان یکی است و سنّت الهی دربارۀ همه مستکبران، به‌صورت یکسان و همیشه جاری است. در این مقاله، با روش تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده ازآیات قرآن کریم و منابع تفسیری، حدیثی و تاریخی، به بررسی برخی از شاخص‌ها و خصوصیات کلی نظام فرعونی و تطبیق آن با نظام‌های طاغوتی و استکباری امروزی پرداخته‌ایم. براساس یافته‌های پژوهش، برخی از شاخص‌هایی که از سوی فرعون در مقابله با قیام الهی موسیg و قومش به کار گرفته شده و نظام‌های استکباری از گذشته تا امروز، در مقابله با رهبران الهی و قیام‌های ضداستبدادی برای جلوگیری از ندای حق‌طلبی و آزادی‌خواهی و تداوم سلطه به کار برده‌اند عبارت‌اند از: استکبار و برتری‌جویی، کفر و عناد، سرکشی و سرپیچی از حق، استبداد رأی و سلب آزادی‌های عمومی، استخفاف و استضعاف همه‌جانبه، ایجاد اختلاف و استقرار نظام طبقاتی، اسراف‌کاری و اشرافی‌گری، استفاده ابزاری از دین، مقدسات و اعتقادات مردم، پیمان‌شکنی، ایجاد فضای ترس و تهدید، توهم اقتدار و پایداری نظام سلطه. این شاخص‌ها به‌صورت گسترده به‌عنوان ابزاری برای نظام‌های استعماری و استبدادی امروز عمل کرده و استضعاف انساها را در پهنه و سیعی از جهان رقم زده است.

رسالت اصلی نظام تربیتی در هر جامعه، ایجاد تغییرات بنیادین برای رساندن متربیان به اهداف مطلوب است. این تحقیق در پی یافتن روش‌‌های مطلوب تربیتی از دیدگاه قرآن کریم به‌منظور نهادینه‌کردن تربیت وحیانی در جامعۀ اسلامی است. با تحلیل آیات مربوط به هدف بعثت پیامبر اکرمk روشن می‌‌شود که از میان تلاوت، تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت، تزکیه مهم‌‌ترین هدف برشمرده شده است. این مطلب ما را به این نکته رهنمون می‌‌کند که در تعلیم و تربیت اسلامی به‌جای اولویت آموزش، تزکیه در اولویت قرار گیرد. در این پژوهش با روش تحلیلی ـ استنطاقی به بررسی روش‌های بینشی تعلیم و تربیت تزکیه‌محور پرداخته شده است و با توجه به آیات قرآن کریم روش‌‌های بینشی ذیل به‌دست آمده و مورد تـأکید قرار می‌‌گیرد: سیر آفاقی، معرفت نفس یا سیر انفسی (راه رسیدن به معرفت شهودی)، بصیرت‌افزایی و بینش‌بخشی، اندیشه‌‌ورزی (تفکر، تعقل، تدبر)، حکمت افزایی و دریافت علوم الهی، جایگزین روش‌‌های متداول آموزشی می‌‌گردد. قابل‌ذکر است که روش‌‌های مستخرج از قرآن کریم در تعلیم و تربیت تزکیه‌محور، سه حوزه روش‌‌های بینشی، گرایشی و رفتاری موردبررسی قرار گرفته است؛ اما به علت محدودیت تحقیق فقط به ذکر روش‌‌های بینشی در این مقاله بسنده شد

موقعیت جدید اسلام در عصر حاضر و ضرورت نقش‌آفرینی آن به‌عنوان منبعی غنی در سامان هویتی و تمدن جهانی، در پرتو علوم مبتنی‌بر معرفت دینی و قرآنی از سویی و بازتولید متونی با جهت گیری‌های غیردینی و گاه متعارض با دین و اندیشۀ توحیدی در حوزۀ علوم انسانی، در کشورهای اسلامی از سوی دیگر، به مسئله «روش و روش‌شناسی» به‌واسطۀ نقش درخور توجهی که در تولید علوم و معارف انسانی ایفا می‌کند، جایگاه ویژه‌ای بخشیده است. با وجود زحمات فراوانی که در حوزۀ مطالعات روان‌شناختی از حیث روشی انجام شده است؛ امّا همچنان چالش‌های روشی در چنین مطالعاتی مطرح است. این تحقیق با رویکرد مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن‌بنیان درصدد است تا با روش فراترکیب ضمن بررسی روش‌های رایج، طرحی نو دراندازد. بدین منظور در این پژوهش با بهره‌گیری از روش فراترکیب (مرور نظام‌مند کیفی) به تحلیل نتایج و یافته‌های پژوهشگران قبلی پرداخته شده است. در این راستا ابتدا اطلاعات روش‌شناختی استخراج‌شده از مطالعات روان‌شناختی قرآن‌بنیان، در قالب ساختاری که شباهت‌ها و تفاوت‌ها را پُررنگ می‌کند نمایش داده شد و به بازخوانی آثار موجود در این عرصه همت گمارده و در ادامه باتوجه‌به نقاط قوّت و ضعف روش‌های موجود، روش مطلوب ارائه شده است. یافته‌های تحقیق بیانگر وجود روشی بنیادین در تحلیل محتوای آیات روان‌شناختی است که ضمن فهم و کشف معانی، با تدبّر، معانی روان‌شناختی آیات قرآن کریم را زمینه‌ساز تحوّل در دانش روان‌شناسی کند. درنتیجه نگاه جامع به متون وحیانی، با راهبردی همه‌زمانی، همه‌مکانی و همه‌افرادی گزاره‌های روان‌شناختی قرآن را استخراج کرده و با نگاه کاربردی ـ مهارتی، در جهت معرفت‌افزایی و دانش‌افزایی، با رویکرد میان‌رشته‌ای، قرآن و علوم روان‌شناختی را از حیث روشی معرفی کند.

: سنّت‌های الهی" به‌ مثابه قوانین و تدابیر حاکم بر نظام آفرینش، یکی از مفاهیم گسترده در تعبیرهای زبانی قرآن‌کریم است. این نوشتار با رویکرد "معنی‌شناسی شناختی"، در حوزه استعاره‌های مفهومی، به‌عنوان ابزار پایه‌ای برای بیان و درک مفاهیم انتزاعی، می‌کوشد کارکرد طرح‌واره‌های تصوری را در مفهوم‌سازی استعاری "استکبار" بررسی کند ‌و از رهگذر آن به ساختار مؤثر نیرو- پویاییِ جریان "سنّت‌های الهی" در قوانین هندسه جهانی الهی دست ‌یابد. از این‌رو با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی مفهوم "کبر" به ‌عنوان پربسامدترین واژه قرآنی در حوزه ر‌ذائل اخلاقی و شاخصه اصلی معارضان حق، در کلان سیستم مفهومی قرآن‌کریم، پرداخته است. از این طریق به شکلی روشمند موقعیت‌های زبانی- استعاریِ متأثر از سنّت‌های الهی در حوزه‌ استکبار و طرح‌واره‌های تصوری ارائه شده از آن کشف شده و با ملموس‌سازی برخی مفاهیم انتزاعی در قالبی عینی، تحلیل نوینی فراروی مخاطب قرارمی‌دهد. دستاورد این پژوهش بیانگر میزان اثرگذاری "کبر" به ‌عنوان مانعی قدرتمند در سلب رحمت الهی و نیرویی قوی در جهت حرکت نزولی به سوی ضلالت و گمراهیِ خود و دیگران است که با نگاشت استعاری «کبر، مانع است.»،‌ «کبر، قدرت است.» در ترسیم شدت باطل‌گراییِ انسان متکبّر اثرگـذار است. معانی ضمنیِ حاصل از این ساز وکار زبانی، بـه درجۀ تنزل معنایی و مقامی استکبار در معیار قرآن‌کریم اشاره دارد. عمده‌ترین جریان سنّت‌های الهی، براساس مفاهیم استعاری موجود در حوزه "استکبار" با عناوینی مانند "زیادت‏ ضلالت"، "املاء و استدراج"، "امهال"، "استیصال"، "محرومیت" و "عبرت‌آموزی" در سطح آیات الهی مشاهده شده‌است