جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو قاعده­ «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد» و «جری و تطبیق»، از جمله قواعد تفسیری است که در بسیاری از کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیری به کار رفته‌اند؛ بدین معنا آیاتی که دارای عمومیت لفظ­اند، ولی سبب خاصی داشته باشند، بر موارد مشابه تعمیم داده خواهند شد. مجرای این دو قاعده نیز آیاتی هستند که لفظ عام و سبب خاص داشته باشند. سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارت‌اند از اینکه این دو قاعده چه تفاوتی با هم دارند؟ شاخصه­های هر دو قاعده کدام است و امکان­سنجی این دو قاعده ذیل آیات فضائل به چه صورت است؟ نتایج پژوهش پیش‌­رو، نشان می­دهد که قاعده «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد»، اخص از قاعده «جری و تطبیق» است و تنها به آیاتی مربوط می­شود که دارای سبب نزول­اند، اما قاعده جری و تطبیق، مربوط به آیاتی می­شود که هم ممکن است دارای سبب نزول باشند و هم روایات مصادیقی برای آیه پیدا کرده و به دیگران تعمیم داده باشند. این دو قاعده در حوزه آیات فضایل و مناقب معنادار نیست و نمی­توان آن‌ها را در موارد مشابه متأخر از نزول تطبیق داد، زیرا توسعه مفهومی و مصداقی ندارند. در این پژوهش با روش کتابخانه­ای در گردآوریِ مطالب، شیوۀ اسنادی در نقل دیدگاه­ها و روش توصیفی، تحلیلی به بررسی دو قاعده پیش­گفته و نقد داده­ها پرداخته شده است.

ابن‌­حزم متکلم سرشناسی است که توجه امروزه­ اندیشمندان مسلمان در جهان عرب به دیدگاه‌های او، بازخوانی تحلیلی دیدگاه‌های وی را ضروری می‌کند. او خداوند را علت عالم نمی­‌داند، زیرا از طرفی معتقد است که اسمای الهی توقیفی است و از طرف دیگر علیت خداوند را مستلزم امور محالی از قبیل سلب اراده از خداوند، محدودیت قدرت و فعل الهی، منفعل بودن حق تعالی، ازلی بودن عالم و وجود بالقوه عالم در ذات خداوند می­‌داند. ابن‌­حزم غالب آرای خود در این مسئله را در انتقادات خویش بر کندی – بدون اینکه شخص کندی موضوعیت داشته باشد - ابراز می­‌کند و ضمن تکفیر وی، اصل علیت را از خداوند نفی می­‌کند. در مقابل، ملاصدرا – که بر اساس مبانی او دیدگاه ابن­حزم مورد نقد قرار می­‌گیرد - نه تنها اسمای الهی را توقیفی نمی­‌داند، بلکه هر صفت کمالی و وجودی را بعد از اسقاط اضافات برای حق تعالی اثبات می­کند. مبانی فکری ملاصدرا دیدگاه‌های ابن­حزم را کاملاً انکار می­کند و علیت را موجب سلب اراده از خداوند یا محدودیت قدرت او نمی‌­داند. انفعال علت از معلول تنها در عالم مادی و آن هم از جهتی غیر از جهت اثرگذاری علت معقول است. این مقاله در جمع‌­آوری مطالب به شیوه­‌ی اسنادی و در پردازش داده­‌ها از شیوه­ی توصیفی و با تحلیل منطقی و عقلانی آن‌ها به نگارش درآمده است.

یکی از مسائل مهم و حیاتی بشر که در دیدگاه و عمل او تأثیرگذار بوده و وی را مکلف به فراگیری آن می‌نماید، مسائل مربوط به ضرورت شناخت معارف اعتقادی(اصول دین) است. پژوهش پیش‌رو با روش تحلیلی و داده‌پردازی توصیفی انتقادی، با مراجعه به آرای کلامی مذاهب، به دنبال روش شناخت معارف اعتقادی از طریق پاسخ‌یابی به این پرسش است که آیا انسان مکلف به شناخت اجتهادی و تحقیقی است یا اینکه با تقلید هم تکلیف از او ساقط می‌شود؟ در این مسئله حداقل سه نظریه مشاهده می‌شود؛ عدم کفایت تقلید، جواز تقلید و نظریه تفصیل. تفسیر اول ناظر به مکلف بوده و انسان مستعد را از غیر مستعد تفکیک می‌کند و تحقیق را مربوط به افراد مستعد می‌داند و تفسیر دوم، ناظر به متعلق تکلیف است؛ به این معنی که اگر متعلق تکلیف توحید و عدل باشد، تحقیق ضروری است و گرنه تقلید جایز است. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه نظریه تفصیل بدون دلیل است، با تبیین صحیح از مسئله می‌توان گفت هر کدام از تحقیق و تقلید دارای جایگاه هستند و این‌گونه نیست که تحقیق و اجتهاد مقدور همه باشد و همچنین این‌گونه نیست تقلید مطلقاً مذموم باشد و در برخی موارد تقلید مقدمه تحقیق و اجتهاد است.

وجودشناسی صفات خداوند و نحوه ارتباط صفات با ذات او، از جمله مباحث کهن در بحث‌های کلامی و اعتقادی و جزو مسائل بسیار مهم و اختلاف‌انگیز می‌باشد. از آنجا که قاضی الجبار معتزلی، از جمله شخصیت‌های صاحب‌نظر در این‌گونه مباحث محسوب می‌شود، پژوهش حاضر، به بررسی و نقد دیدگاه وی در این مسئله پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که گرچه قاضی عبدالجبار معتزلی در وجودشناسی صفات خدای متعال، از طریق قیاس شاهد به غایب، صفات کمالی خداوند را اثبات کرده، لیکن این قیاس، با نقدها و چالش‌های جدی مواجه می‌باشد، مهم‌ترین چالش آن است که، این قیاس، قیاس مع‌الفارق است. قاضی عبدالجبار گرچه در بحث ارتباط ذات خداوند با صفات او، هیچ گونه تمایزی میان ذات با صفات خداوند قائل نشده و صفات را اعتبارات ذهنی دانسته، که نه حقیقتی در ذات دارند، و نه هم متمایز از ذات‌اند، بلکه صفات را خود ذات دانسته، چالش مهم دیدگاه وی این است که طرح این دیدگاه از جانب وی، ناشی از ناتوانی او در تصور صحیح دیدگاه عینیت است، زیرا لازمه دیدگاه وی آن است که ما خداوند را موجودی ممکن و محدود فرض کنیم که فاقد صفات کمالی است، درحالی‌که خدای متعال واجد صفات کمالی است.

شناخت خداوند و صفات او، اساس تمام باورهای دینی و شرط لازم ایمان و عمل است، لذا شبهه و اختلال نظری در این حوزه، صدمات جبران‌ناپذیری بر نظام اعتقادی و در نتیجه سلوک عملی انسان خواهد گذاشت. پژوهش حاضر با هدف تبیین بازتقریر عدالت الهی در پرتو جستاری در هستی­‌شناسی متکلمین، درصدد است برخی شبهات وارده بر عدل الهی را رفع نماید. روش پژوهش توصیفى، تحلیلى ­است و داده‌­هاى تحقیق از طریق بررسى اسنادى، فیش‌بردارى و با رویکرد استدلالی تحلیل شده است. کتاب‌های امام خمینی و فخر رازی، جامعه تحقیق، و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورد استفاده قرارگرفته ­است. یافته‌­ها حاکی از آن است که «ایجاد» از منظر فخر رازی، فعل مستقیم الهی است و انسان نقش ایجادی ندارد. حسن و قبح مبتنی‌بر ارادۀ شارع است و عادل بودن خداوند نیز بدین‌جهت است که خداوند است، لیکن امام خمینی معتقد است انسان به عنوان فاعل مختار در خلق و ایجاد نقش دارد و حسن و قبح، ذاتی و مبتنی بر عقل است. بنابراین خداوند عادل است، زیرا مرتکب قبیح نمی­گردد و ساحت الهی از خلق ناقص منزه است.

عرفان شیعه بین فشار دو نحله فکری، عالمان فقهی سنتی اسلامی و مبانی پیشرفت­گرا و تقدس‌­گریز مدرنیته، قصد دارد اصول متمایز خود را تعیّن ببخشد. مسئله اصلی که قصد پژوهش آن را داریم این است که اصول عرفان شیعه در رابطه با مبانی مدرنیته چه حرفی برای گفتن دارد و مبانی عرفان شیعه در این مورد چه تمایزی با سایر عرفان‌­ها دارد. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل متن، مبانی متمایز عرفان شیعه را از کلام و تعالیم امام خمینی استخراج و با روش مقایسه تحلیلی، تعارض و توافق‌های عرفان شیعه با مبانی مدرنیته را تشریح کرده است. نتایجی که از این پژوهش حاصل شده است عبارت‌اند از اینکه عرفان شیعه مبانی اصیل و متمایزی از سایر عرفان­‌ها دارد و در این زمینه کاملا مبتنی‌بر اصول حقه اسلامی است؛ مبانی شهودگرایی، باطنی­‌گرایی و ضرورت تزکیه نفس در عرفان­‌ها با مبانی عقل­‌گرایی، علم‌­گرایی، تقدس­‌زدایی و رفاه اقتصادی مدرنیته تعارض دارد و امام خمینی با ارائه مبانی عرفان شیعه، علم­‌گرایی، عقل‌­گرایی و توسعه اقتصادی مدرنیته را با تقدس و معنویت‌گرایی عرفانی توافق بخشید و ابعاد مادی، اجتماعی و سیاسی انسان را در دل بُعد روحانی و حقیقت وحدانی هستی بازتعریف می­‌کند. به این ترتیب عرفان شیعه در قالب نظام سیاسی جمهوری اسلامی قادر به پاسخگویی به نیازها و معضلات انسان مؤمن در جامعه مدرن خواهد بود.

علامه طباطبایی بر پایۀ برهان صدیقین در تقریر خاص خود، باور به وجود خداوند را تنها بر باور به نفی سفسطه استوار کرده و با چنین رویکردی، خداباوری را به ایده‌ای با بیشترین مخاطب جهانی تبدیل کرده است، اما وهابیت معاصر ـ هم چون اسلاف خویش ـ با چشم‌پوشی از تأمل عقلی دربارۀ وجود خداوند به بهانۀ اینکه هیچ انسانی وجود خداوند را منکر نیست، و با تقسیم‌بندی‌های استحسانی و نیز تفسیرها و تطبیق‌های ناروا نسبت به توحید در عبادت، فقط در آتش تکفیر نسبت به دیگر مسلمانان دمیده است. این پژوهش با مقایسۀ رویکرد علامه طباطبایی به مسئلۀ وجود خداوند، توحید ذاتی و توحید صفاتی با رویکرد محمد بن صالح العثیمین در تفسیر کتاب «التوحید» محمد بن عبدالوهاب به آن مسائل، با روش استنادی، تحلیلی به پیامدهای رویکرد العثیمین پرداخته و نشان داده است که ناتوانی وهابی‌ها از بررسی عقلی و فرافرقه‌ای مسئلۀ وجود خداوند، احتراز آن‌ها از تحلیل عقلی توحید ذاتی، و گریز از پاسخگویی به پرسش بنیادین توحید صفاتی به ناکارآمدی ایدۀ توحید در قرائت آنها انجامیده است؛ در مقابل، تأکید آن‌ها بر مصادیق توحید الوهیت نتیجه‌ای غیر از اخراج قاطبۀ مسلمانان از دایرۀ اهل توحید نداشته است.

دربارۀ شناخت‌پذیری خدا و نیز نحوۀ شناخت او در کلام متقدم بحث از «تقلید» و «نظر» مطرح شده است. «تقلید» نگاه درون‌دینی به شناخت خداست و «نظر» نگاهی برون‌دینی به معارف عقلی است. «نظر» در گفتمان جدید در مقابل عمل قرار می‌گیرد و در کلام اسلامی متقدم در حوزۀ خداشناسی اهمیت می‌یابد. این نوشتار که با روش توصیفی، تحلیلی نگارش یافته است، در پی آن است مسئلۀ جایگاه نظر در خداشناسی کتاب «الیاقوت» و شارحان آن را بررسی و تحلیل کند. پرسش این است «نظر» به چه معناست و کاربست«نظر» در خداشناسی کتاب الیاقوت و شارحان او چگونه است؟ روش شناخت خدا نزد آن‌ها چگونه است؟ مؤلف الیاقوت با طرح دوگانۀ «تقلید» و «نظر»، «نظر» را در مقابل «تقلید» قرار داده و راه نظر را انتخاب کرده است. یافته‌های این پژوهش این است که «نظر» در «الیاقوت» و شارحان آن به معنای «تعقل و تفکر» است. جایگاه «نظر» نزد آن‌ها «معرفت‌شناسانه» است و آ‌ن‌ها نه‌تنها بر وجوب شناخت خدا، بلکه به وجوب عقلی نظر نیز دلیل ارائه می‌کنند براین اساس رهیافت آنها «برون‌دینی» است. طرح این مسئله اهمیت روش شناخت خدا را روشن می‌کند.