جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این دستاورد برجسته در تحقیقات فلسفی، متخصصان برجسته از سنت‌های مختلف فلسفه غرب را در تلاشی مشترک برای روشن کردن و توضیح مهم‌ترین تحولات فلسفی پس از جنگ جهانی دوم گرد هم می‌آورد. این جلد با تمرکز ویژه (اما نه منحصرا) بر آن بینش‌ها و جنبش‌هایی که عمیق‌ترین شکل جهان فلسفی انگلیسی‌زبان را شکل دادند، شکاف سنتی بین فلسفه «تحلیلی» و «قاره‌ای» را پر می‌کند و در عین حال فراتر از آن می‌رسد. نتیجه، راهنمای معتبری برای مهم‌ترین پیشرفت‌ها و دگرگونی‌هایی است که فلسفه را در این دوره پرفراز و نشیب و شگفت‌انگیز تاریخ شکل داده است، تحولاتی که امروزه همچنان این رشته را شکل می‌دهند. برای دانشجویان و دانش پژوهان فلسفه معاصر در همه سطوح مورد توجه خواهد بود و برای هر مجموعه فلسفی جدی ضروری است.

نویسنده در آغاز از تنگناها و فشار دین علیه عقل و فلسفه سخن می‌گوید و به تفصیل نظریه‌های مربوط به آن را مطرح می‌سازد: وی خاطرنشان می‌کند: "... محدودیت‌هایی که متعصبین دیندار بر آزادی تفکر ایجاد کردند، مانع از تکامل و بالندگی عقل شد و آن را در طی قرن‌های متمادی تحت سیطره و سلطه خود از حرکت بازداشت.... پیشینه تاریخی عقل و دین نشان می‌دهد که هیچ جدالی بین عقل و دین که بر طرد عقل و سرکوب اندیشه‌مندان منجر شده باشد، رخ نداده است مگر این که دو اتفاق با هم افتاده باشد: اول این که داعیه‌داران دین به قدرتی دست یافته باشند که به وسیله آن قادر به اعمال فشار بر عقل و تعقیب و شکنجه عقلا باشند. اگر قدرت در دست متصدیان دین قرار نگیرد، در میدان مخالف با عقل، تنها به انتقاد از آن و تبلیغ علیه آن قناعت خواهند نمود و با دشمنان خود به تساهل و تسامح رفتار کرده و همانند آن‌ها به عقل و قوانین عقلی متوسل خواهند شد. انگلستان قرن هفدهم و هجدهم مصداقی برای این ادعا است. اما خواهیم دید که در یک چنین مواقعی دیندارانی که به قوانین عقلانی پناه می‌برند برای مخالفت با عقلا از روش‌های عقلانی استفاده می‌کنند و همین امر به نفاق می‌انجامد. دوم این که عقل نیرومندی ظهور کند که توانایی تاختن بر حریم دین و عبور از مرزهای ممنوعه را داشته باشد و بدین ترتیب بدعتی بیاورد یا سنتی را بشکند. یک چنین عقلی است که می‌تواند مخالفان خود را در تنگنا قرار دهد. اگر چنین عقلی در صحنه حاضر نباشد اصولا طرف دعوایی وجود نخواهد داشت". نویسنده بر اساس این گزاره معتقد است که در یونان باستانع همچنین در ظهور مسیحیت جدال چندانی بین عقل و دین صورت نگرفت. در قرون وسطا دین با هیات کلیسا عرصه را بر عقل تنگ کرد و با شروع عصر نوزایی (رنسانس) جدال بین عقل و دین شدت گرفت و پس از آن، تقریبا عقل بر اریکه قدرت ایستاد. عناوینی که برای این کتاب انتخاب شده بدین قرار است: "آزادی عقیده و دشمنان آن"، "عقل و دین در فلسفه یونان و روم"، "عقل و دین در قرون وسطا"، "موضع اسلام و فقهای مسلمان در برابر فلسفه"، "رشد عقل در جهان کاتولیک در سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی"، "کشمکش عقل و دین در انگلستان پروتستان در سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی" و کشمکش عقل و دین در قرن گذشته".

ترجمه ماشینی : این جلد، کاوش بسیار تحسین شده ایزابل ریورز در رابطه بین دین و اخلاق از اواسط قرن هفدهم تا اواخر قرن هجدهم را تکمیل می کند. او به بررسی این موضوع می‌پردازد که چه اتفاقی افتاده است که تلاش‌هایی برای جدا کردن اخلاق از دین، و یافتن پایه‌های اخلاقیات در ساختار طبیعت انسان صورت گرفت. کتاب او توجه زیادی به حرکت ایده ها در جزایر بریتانیا دارد و تأثیر عظیم اندیشه اخلاقی شفتسبری را نشان می دهد. این مطالعه که به دقت تحقیق شده و به طور قابل دسترس نوشته شده است، سهمی حیاتی در درک ما از تفکر قرن هجدهم دارد.

جالینوس یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان و عالمان طبیعی در یونان باستان است که به روش‌شناسی علوم طبیعی توجهی ویژه داشته است. از سوی دیگر با توجه به انتقال سنت جالینوسی به جهان اسلام و تأثیرگذاری آراء وی در حوزه‌های مختلف اندیشه‌ای ازجمله روش‌شناسی، بررسی و فهم اندیشه‌های روش‌شناختی وی از اهمیت بالایی در درک درست از سنّت علمی در سده‌های میانه اسلامی برخوردار است. در این مقاله با استفاده از روش تفسیر تحلیلی متن‌محور تلاش شده است تا جایگاه عقل به‌عنوان یکی از دو مؤلفه اصلی روش‌شناسی علمی جالینوس تبیین گردد. عقل در اندیشه جالینوس مهم‌ترین جزء نفس انسانی است که از دو جنبه صوری و مادی، روش علوم طبیعی را تأمین می‌کند. کارکرد صوری عقل که به حوزه منطق مربوط می‌شود شامل برهان، تقسیم و ترکیب، تعریف، مشابهت و مفارقت، تحلیل و تلفیق و دلالت است. از طرف دیگر و به لحاظ مادی، عقل با ادراک بدیهیات عقلی، مقدمات لازم برای شکل‌گیری برهان و دلالت را تأمین می‌کند.

فلسفه و تاریخ فلسفه یکی هستند. ما نمی‌توانیم به یکی از این دو فارغ از دیگری بپردازیم. بنابراین، اگر کسی می‌خواهد فهم کافی از مسائل، پرسش‌ها و موضوعات معین در زمینۀ فلسفه داشته باشد، ضروری است که پیشینۀ آن‌ها را بداند. در این میان، کانت مهم‌ترین فیلسوف دوران مدرن و کتاب نقد عقل محض(۱۷۸۷) یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی تاریخ فلسفه تا به امروز است.[۱] کانت چهره‌ای بنیادی در چند قرن گذشته در سنت غربی است. او، به ویژه در نقد عقل محض، دیدگاه‌های پیشگامانش در اوایل دوران مدرن (خردگراها و تجربه‌گراها) را ترکیب کرد و قسمت عمدۀ دستور کار آیندگان در قرون نوزدهم، بیستم و بیست و یکم (ایده‌آلیست‌، پراگماتیست‌، نئو‌کانتی، تحلیلی و قاره‌ای) را تعریف کرد. تا به امرزو، معرفت‌شناسان، فیلسوفان زبان و متافیزیک‌دانان مشغولِ موضوعاتی بوده‌اند که به طور محوناشدنی توسط کانت صورت‌بندی شده‌اند. همچنین حتی زمانی که کانت خود به صورت‌بندی آن‌ها نپرداخته است، منابع مفهومی او، درست به همان اندازه برای روشن‌سازی آن‌ها کفایت می‌کنند. در این زمینه، این عبارت به اُتو لیبمن[۲] نسبت داده شده است که : “هر کس می‌تواند موافق و یا مخالف کانت فلسفه‌ورزی کند، اما هیچ‌کس نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن کانت فلسفه‌ورزی کند.”[۳] از این رو لزوم ارائۀ راهنمایی به علاقه‌مندان فلسفه به منظور خوانش این کتاب، به خصوص برای افرادی که از طریق دوره‌های دانشگاهی و آکادمیک نمی‌توانند به چنین امکانی دست یابند، ضروری به نظر می‌رسد. این جلسات به تدریس برخی از مباحث مهم کتاب نقد عقل محض، به عنوان راهنمایی مقدماتی، به منظور فهم بهتر متن این کتاب به هنگام مطالعه اختصاص دارد. لازم به ذکر است که دورۀ اول درس‌گفتار حاضر، با تغییراتی، در طی شش جلسه برای دانشجویان کارشناسی ارشد فلسفه علم دانشگاه اصفهان در ذیل درس فلسفۀ غرب نیمسال دوم ۱۳۹۷ و همچنین در هشت جلسه، در تابستان و پاییز سال ۱۳۹۸ در خانۀ حکمت اصفهان برگزار شده است. مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در این درس‌گفتار: ۱) درآمد: چرا کانت؟ چرا نقد عقل محض؟؛ ۲) مفاهیم ضرورت، کلیت اکید، کلیت تجربی، پیشینی، پسینی، تحلیلی، ترکیبی، شناخت محض، عقل محض و نقد عقل محض، شناخت استعلایی و فلسفه استعلایی؛ ۳) حسیات استعلایی: صور محض شهود تجربی (مکان و زمان)؛ ۴) منطق استعلایی: قوۀ فاهمه و انواع حکم؛ ۵) معقولات دوازده‌گانه و شاکله؛ ۶) علیت، هیوم و کانت؛ ۷) قوۀ تخیل و متافیزیک تجربه؛ ۸) قوۀ عقل؛

از گذشته های دور، افکار بلند و شخصیتهای علمی و فرهنگی فراوانی در آسیای میانه ظهور کرده اند. شهرهای بنامی چون بخارا، سمرقند، خوارزم، فرغانه، خیوه و مرو در این منطقه پناهگاه نیکی برای بالندگی علم و دانش و شخصیتهای علمی بوده اند. در این سرزمین، عرفان و تصوف و اندیشه های فلسفی جریان غالب در دوره های گوناگون بوده اند. امّا بخت با آن چنان بوده است که همواره دستخوش تغییرات سیاسی و جغرافیایی گردد. و این دگرگونی و تغییر، باعث ظهور اندیشه های جدید و کمرنگ شدن برخی از تفکرات پیشین شده است. یکی از مباحثی که در این تحولات، تغییرات و دگرگونیهای فراوانی یافته است اندیشه های فلسفی و نگاه به مکاتب فلسفی است. نمود این نگاه را در سده های اخیر، در دو برهه زمانی بیشتر شاهدیم: نخست پس از تسلط شوروی سابق به این منطقه و چیرگی آن بر قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و برخی از سرزمینهای این منطقه، و دیگری پس از استقلال کشورهای مذکور در اواخر قرن بیستم و پدیدار آمدن جریانات جدید در آنها. این مقاله می کوشد تا از حیث تاریخی به این مسئله بپردازد، وضعیت امروز آموزش فلسفه را در آن منطقه بررسی کند و بیشتر بر ازبکستان تأکید کند، زیرا ازبکستان به جهت داشتن صبغه علمی و فرهنگی، در میان دیگر کشورهای آسیای مرکزی از اهمیت ویژه ای در این خصوص برخوردار است.

از جمله شخصيت های كم نظيری كه در قرن پنجم هجری پا به عرصه وجود نهاد، احمد غزالی است. اين شخصيت با آن كه تاثير فراوانی در ادب فارسی و عرفانی از خويش برجای نهاده است اما آن چنان كه سزاوار و شايسته بود شناخته نشده است. از احمد غزالی آثار متعددی بر جای مانده است اما كتاب سوانح العشاق او از ارزش و اهميت خاصی برخوردار است؛ زيرا زبده افكار و مهمترين انديشه ها و تفكرات او را بايد در اين كتاب سراغ گرفت. سوانح از گنجنه های با ارزش ادب فارسی محسوب می شود كه در باب عشق و حالات گوناگون آن به رشته تصنيف در آمده است. نثر اين كتاب در بسياری از موارد به شعر نزديك شده و با احساسات و تخيلات شاعرانه گره خورده است. وجد و شور ذوق و سرمستی نويسنده را كاملا می توان از سطر سطر جملات كتاب مشاهده نمود. بسياری از حقايقی كه در سوانح بيان شده حاصل تجارب چندين و چند ساله غزالی در امر سير سلوك است. او نه تنها در مسير عشق و عرفان صاحب نظر است بلكه در علم روانشناسی و موشكافی روان افراد نيز از تبحر استادی خاصی برخوردار است. در باب اهميت و ارزش اين كتاب همين بس كه در آثار مشهور بعد از خود تاثير بسزايی بر جای نهاده است. با آنكه محور اصلی اين كتاب در باب عشق است اما بسياری از حقايق و اصطلاحات عرفانی با ديدی كاملا روشن بينانه و مبتكرانه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.