جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مولانا، از جمله عرفایی است که به مفهوم «ذکر» و لوازم آن که بیشتر به صورت نمادین در کلامش ظاهر می شود، توجه خاصی نشان داده است. ذکر از مهمترین عوامل پیوند با عالم فرامادی و رسیدن به مراتب والای عرفانی است که در غزلیات شمس نمادهای فراوانی را در مورد آن می توان پیدا کرد. یکی از این نمادها «دلارام» است که با «طمانینه» یا «سکینه» که به واسطه گوشه نشینی، تداوم اذکار و به یادآوردن خاطرات قدسی در طریقت حاصل می شود، ارتباط دارد. در واقع ذکر حق، منجر به فراموش کردن ماسوی الله در عارف شده و سبب به یادآوردن خاطره قدسی می شود. «خاطره قدسی»، نقطه مقابل خاطره در معنای روانشناسی و فلسفی آن است؛ در فلسفه، تفکر در مورد آنچه در گذشته رخ داده است در گرو اندیشیدن و فهمیدن مفهوم «زمان» و «هستی» است؛ فلاسفه، اغلب خاطره را در تناسب با پدیدارهای انسانی مطرح کرده‏اند که در واقع هویت و صفات انسان را نیز شکل می دهد. در این مقاله مفهوم «خاطره قدسی» و فرایند شکل گیری آن از منظر عرفان اسلامی بررسی شده است.

توفیق الحکیم، نمایشنامه نویس معاصر مصری، که به عنوان پدر نمایشنامه نویسی عربی شناخته شده است، با درک نیاز عصر حاضر به لزوم جستجوی بیشتر در شناخت ابعاد وجودی انسان و کوشش برای پرورش او، درونمایه اصلی نمایشنامه های خود را پرداختن به شخصیت انسان قرار داده است. وی با بهره گیری از نظریه های انسان گرایی در برخی مکاتب ادبی - فلسفی غرب و آمیختن آن با آموزه های دینی و اسطوره های شرقی، بر آن بود تا به طور غیر مستقیم، الگوی مطلوبی از یک انسان را به خوانندگان آثار خود معرفی نماید و بر آنان تاثیر گذارد. در این نوشتار درونمایه های انسانی نمایشنامه های وی مورد بررسی قرار گرفته و کوشش شده تا آن دسته از ابعاد وجودی انسان که مورد توجه توفیق الحکیم بوده است، مورد بازخوانی قرار گیرد.

در این مقاله، کاربردهای مشترک جفت و یوغ و تلفظ های متعدد و گونه گون آنها را در معانی دو و زوجیت و در حوزه کشاورزی نشان داده ایم. اسناد بسیار از کاربردهای کهن دو واژه و گویش های کنونی، گواه آن است که این دو واژه در معنای دو و دوگانگی مشترک هستند و گاهی نیز به جای هم به کار می روند. در برخی موارد نیز در حوزه نام گذاری ها برای هر دو واژه یک تلفظ رایج است. فرایندهای تحول آوایی آنها نیز گواهی می کند که دارای ریشه واحدی هستند. بر اساس مفهوم مشترک و ریشه واحد جفت و یوغ، یک تصحیف را نیز در چند شعر تصحیح کرده ایم.

لازمه شناخت نمادهای شاهنامه، شناخت بستر و نحوه آفرینش و پیدایش نماد، اسطوره و حماسه است. نماد با ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه روان آدمی در ارتباط است و سازنده زبان اساطیر، افسانه ‌ها و حماسه ‌هاست و زبان آثار اسطوره ‌‌ای و حماسی نمادین است. مساله اصلی در اساطیر ایرانی، سرشت دوگانه خلقت است و در جریان گذر از اسطوره به حماسه، نبرد دو نیروی نیک و بد در جنبه ‌های مختلف هستی نمایان می ‌شود و برخی از شخصیت ‌ها که بیش از سایر عناصر، بیانگر مفاهیم رمزی و نمادین هستند، نماد تحول ایزدان به شاهان می باشند و در برابر آنان پادشاهان اهریمنی که نماد خشکسالی (اپوش) اند، قرار دارند. از دیگر عناصر نمادین که در این پژوهش به آنها پرداخته شده است: شخصیت ‌های نمادین، موجودات موهوم اساطیری، خواب ‌های نمادین شاهان و قهرمانان، نمادینگی آب و آتش و فره می ‌باشد. و شخصیت‌ های نمادین؛ بویژه پادشاهان مثل سایر عناصر، واجد ارزش نمادین هستند و بخشی از عناصر سازنده نمادهای اساطیری را در شاهنامه تشکیل می ‌دهند و به عنوان محوری ترین بن ‌مایه ‌های شخصیت اعتبارشان به میزان بهره‌ مندی آنها از «فره ایزدی» است. شاهانی چون افراسیاب و ضحاک به دلیل عدم بهره ‌مندی از آن در شمار بد‌نام ‌ترین شاهان و فریدون و کیخسرو به دلیل بهره‌ مندی مستمر از آن در راس خوشنام ‌ترین شاهانند. این تحقیق، به روش توصیفی - تحلیلی و بر پایه‌ منابع کتابخانه ‌ای نگارش شده است.

خواجه مجدالدین بن احمد همگر معروف به مجد همگر از شاعران مشهور ایران در قرن هفتم هجری است. او را در ادب فارسی بیشتر از روی حکمی که در مقایسه امامی هروی و سعدی کرده است، می‌ شناسند. وی شاعری سهل و ممتنع‌ سراست. رباعیات متعدد و لطیف عاشقانه و گاه حکمی و اجتماعی وی، از بهترین ترانه ‌های شعر و ادب فارسی است. تاکنون از دیوان این شاعر، نسخه مصحح و منقحی تدوین و چاپ نگردیده است. تنها نسخه خطی چاپی دیوان وی، به واسطه احمد کرمی در سال 1375 از سوی انتشارات «ما» به چاپ رسیده است. نسخه‌ هایی که در تصحیح این دیوان در دسترس مصحح بوده، همگی پس از قرن یازدهم هجری کتابت گردیده است. یکی از قدیم ‌ترین و ارزنده ‌ترین نسخ، از رباعیات این شاعر، نسخه ‌ای است که در سال 697 هجری، توسط نوه وی (اسحق بن قوام بن مجد همگر) کتابت گردیده و مشتمل بر بخش عظیمی از رباعیات اوست. این پژوهش بر آن است تا به تطبیق و مقایسه این نسخه نفیس با دیگر نسخه ‌های خطی و چاپی، به گونه ‌های تحریف رباعیات این شاعر در نسخه ‌های متعدد و نیز نسخه چاپی بپردازد و ضرورت تصحیح و چاپ رباعیات وی را بر اساس قدیم ‌ترین نسخ، تبیین نماید.

هدف مقاله حاضر بررسی شروح فصول الحکم و ارایه معنی حضرات خمس و تقسیمات و بیان نظریات شارحان مختلف و همچنین موارد اختلاف و متشابه آنهاست. در این باره، با بررسی بیش از سر شرح مختلف فصوص الحکم این موارد نشان داده شده است: آنجایی که حضرات خمس یک اصطلاح بیش نیست، اما اهل کشف و تحقیق، در تقسیم آن یا از راه تقلید و یا نوآوری نظر داده اند، در مجموع، مراتب کلی هستی را که محل تجلی و ظهورات حق است، «حضرات» نامیده اند که برخی تعداد آن را پنج و برخی دیگر شش گفته اند، نتیجه اینکه حضرات خمس اصطلاحی است که در متون عرفانی، به خصوص در شروح مختلف آثار ابن عربی دیده می شود که البته نامگذاری هر یک از حضرات در بین تمام شارحان همسان نیست؛ هر یک بنا بر آگاهی و ذوق خود آن را تقسیم بندی کرده اند در پایان نیز جدولی برای دسترسی اجمالی به آن ارایه شده است.

همای مرغ استخوان خوار معروفی است که در راسته شکاریان قرار می گیرد. شهرت این پرنده در ادبیات فارسی بر اساس جایگاه اسطوره ای آن است؛ آنچنان که سایه این پرنده بر سر هر کس می ‌افتاد او را سعادتمند می‌ دانستند و حتی وی را پادشاه می کردند. در علم پرنده شناسی این پرنده را در خانواده کرکس ‌ها قرار داده ‌اند. هما (هومیا یا هوما یا هومیه و یا هومایه) در اوستا به معنای (خجسته) آمده و در شاهنامه از درفش (همای پیکر) یاد شده است. همچنین در اوستا از مرغی به نام «مرغ وارغن» نام برده شده، که فر به صورت این پرنده از پیکر جمشید جدا گردیده است. مرغ «وارغن» را برخی سیمرغ، برخی پرنده ‌ای از جنس شاهین و برخی به پیروی از (ولف) شاهین و معین هم یکی از معانی همای را «وارغن» آورده است. مرغ وارغن با سیمرغ افسانه ای خلط شده؛ ولی در حقیقت «مرغ وارغن» همان همای امروزی است. با وجود اینکه همای در فرهنگ ایرانی پرنده ‌ای مشهور است؛ اما نوشته ‌های بسیار اندک و پراکنده ‌ای درباره‌ آن وجود دارد.

تحلیل رفتار متقابل نظریه ‌ای برای شناخت رفتار، احساس و ذهنیت افراد در بستر روابط شخصیت ‌هاست که در آن تصویری از ساختار روانی انسان ‌ها ارائه می ‌گردد و از الگوی سه گانه حالات نفسانی؛ یعنی والد، بالغ و کودک در تجزیه و تحلیل رفتارهای آدمی استفاده می ‌شود. در این مقاله با روش تحلیل محتوا و رویکرد میان ‌رشته ‌ای مولفه ‌هایی، چون ابعاد سه گانه ساختار شخصیت، زنجیره روابط بین شخصیت ‌ها و سازکارهای دفاعی که شخص برای دوری از تنش ‌های روحی و رفتاری به کار می ‌گیرد، با تعمیم به جامعه داستانی، در داستان شیر و گاو از داستا‌ن ‌های کلیله و دمنه، توصیف و تحلیل می ‌شود. در این بررسی معلوم می ‌شود که افراد این داستان در موقعیت ‌های مختلف چگونه عمل می ‌کنند و به چه روشی خود را در قالب رفتارهایشان آشکار می ‌نمایند و رفتارهای آنان ریشه در چه تنش‌ های روحی و روانی دارد. هدف از این پژوهش گونه‌ شناسی رفتارهای شخصیت ‌های داستان شیر و گاو و تحلیل آنها بر اساس الگوی اریک برن برای دستیابی به خصوصیات روحی و روانی شخصیت ‌هاست. نتایج بررسی مولفه ‌های تحلیل رفتار متقابل در داستان شیر و گاو نشان می ‌دهد که روابط میان شخصیت ‌های آن از پیوستگی برخوردار است و از میان جنبه‌ های سه ‌گانه ساختار شخصیت، رفتارهای کلیله، دمنه و شیر بترتیب در قالب شخصیت ‌های بالغ، والد و کودک قابل ارزیابی است. روابط متقابل میان این شخصیت ‌ها در آغاز از نوع مکمل و سازنده است؛ اما در ادامه داستان به تعامل از نوع متقاطع می ‌انجامد و موجب بروز اختلال در رفتار می ‌شود.

هزار و یک شب یکی از متون ادبی چند ملیتی است که زنان در آن حضوری روشن و فعال دارند. قهرمان قصه ها زنی با تدبیر و هوشیار است که با نقل قصه هایی هوشمندانه، پادشاهی خودکامه و مستبد را به پایگاه خودآگاهی می رساند. روند قصه گویی شهرزاد در طی هزار و یک شب و مقایسه مضامین قصه‌ ها با توجه به ریخت ‌شناسی و اجزای سازای آنها نشان می دهد که وی در اجرای این حرکت بشر دوستانه و ایثار در جهت نجات جان خواهران سرزمینش کاملا هوشمندانه قدم گذاشته است. بررسی قصه ‌ها بر اساس همبستگی این سازه ها با یکدیگر کمک شایانی به درک شگردهای قصه گویی شهرزاد نموده است. این پژوهش نشان می دهد که سیر قصه های هزار و یک شب، تکرار دو بخش قصه مدخل هزار و یک شب و یا همان قصه شهریار و برادرش شاهزمان است؛ اما این فرافکنی سیری تکاملی به خود می گیرد؛ بدین ترتیب که بعضی قصه ها بازتاب خیانت زنان (مانند زنان خائن شهریار و شاهزمان)، برخی دیگر قصه ‌گویی یکی از شخصیت های حکایت ها برای نجات جان دیگران (مانند قصه گویی شهرزاد) است. کنشمندی زنان با نشان دادن زنان قدرتمند، مکار و جادوگر در لفاف قصه ها از زبان شهرزاد و یا راویان قصه ها تناسبی هوشمندانه در روند قصه گویی ایجاد می ‌کند و وضعیت زنان بعد از گذشت و هزار و یک شب بتدریج بهبود می یابد. حتی نحوه برخورد شهرزاد و گفتگوهای کوتاه او با شهریار در پایان قصه ها نیز از روندی هوشمندانه برخوردار است که با اصول روانشناسی در درمان بیماران مطابقت می کند.

«ازدواج در شاهنامه» تا امروز موضوع پژوهشهای گوناگونی بوده اما در بیشتر آنها یا به بن مایه ها و آیینهای در خور بحث توجه نشده و یا دامنه بررسی محدود به شاهنامه و شواهد آن بوده است. در این مقاله با مطالعه در روایات حماسی ایران (شاهنامه، منظومه های پهلوانی و چند متن منثور) 8 نمونه از مضامین و رسوم مهم ازدواج معرفی و تحلیل شده است که در آنها پهلوان یا پادشاه غالبا بیرون از سرزمین خویش همسر بر می گزیند (برون مرز همسری) و به همین منظور به سفر و جستجو می رود (سفر و جستجوی پهلوان برای همسریابی). او پس از یافتن جفت مناسب گاهی با پرهیز و مخالفت پدر دختر روبرو می شود (پروا و پرهیز پدر از ازدواج دختر و مرد بیگانه) و گاه نیز برای رسیدن به دلدارش در آزمونی شرکت می کند که دختر یا پدرش تعیین کرده اند (آزمون ازدواج). در سنت حماسی ایران، دختر در مهرورزی و ازدواج، استقلال عمل دارد و به خواستگاری مرد مطلوب خود می رود (پیشگامی و آزادی دختر در عشق بازی و ازدواج) و مرد نیز می تواند با مادر، خواهر و دختر خویش ازدواج کند (آیین خویتوکدس). انداختن یا رد و بدل کردن ترنج زرین هم یکی دیگر از سنتهای خواستگاری و دلدادگی است.