جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله ابتدا به بیان دیدگاه های مختلف درباره مفهوم مساله اجتماعی می پردازد. در این راستا، رویکردهای متفاوت نسبت به مرجع تشخیص، منشا پیدایش و جوانب گوناگون و مهم مرتبط با مسایل اجتماعی ارایه شده است. مقاله سپس به مرور تاریخچه درک آسیب شناختی جمعیت می پردازد و در نهایت شرایط زمینه ساز قلمداد کردن جمعیت به عنوان یک مساله اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد. از این رو، این مقاله با بیان مولفه ها و ابعاد مساله آفرین جمعیت در بستر و چارچوب نظام اجتماعی، ویژگی های این نوع مسایل را مشخص ساخته و در نهایت از خلال درک مفاهیم مساله اجتماعی، ویژگی های این نوع مسایل را مشخص ساخته و در نهایت از خلال درک مفاهیم مساله اجتماعی و جمعیت به توضیح شرایطی پرداخته است که در آن یک وضعیت خاص جمعیتی به مثابه مساله اجتماعی تلقی می شود.

نظریه انتقال جمعیت با سابقه ای طولانی به عنوان یکی از پایدارترین دستگاه های مفهومی در جهت تبیین تاریخی، اجتماعی تحولات جمعیت ها مطرح شده است. طی فرآیند انتقال مرگ و میر، علل مرگ نیز دستخوش تغییرات اساسی می شوند. نظریه انتقال اپیدمیولوژیک بر تغییرات پیچیده الگوهای سلامتی و بیماری ها، روابط متقابل موجود میان این الگوها، عوامل اقتصادی، اجتماعی، زیستی و جمعیت شناختی موثر بر آن ها و پیامدهای این شبکه پیچیده ناظر است. این مقاله درصدد است وضعیت انتقال مرگ و میر و انتقال اپیدمیولوژیک ایران را با استفاده از آمارهای موجود مورد بررسی قرار دهد. اطلاعات تاریخی گویای نوعی تحول اجتماعی - اقتصادی در سال های 1300 تا 1320 است و به نظر می رسد آغاز دوره انتقال مرگ و میر از سال های 1310 در ایران قابل ردیابی باشد. در بررسی سیر تحول علل مرگ در ایران نیز آمارهای موجود، علی رغم کوتاهی دوره آن، ترجیحا بر فرآیند انتقال اپیدمیولوژیک ایران صحه می گذارد. مرگ و میر ناشی از بیماری های عفونی و انگلی طی سال های 1375 تا 1384 به حدود نصف تقلیل یافته است و افزایش قابل توجه سهم مرگ و میر ناشی از 4 عامل عمده بیماری های قلبی و عروقی، سرطان ها، بیماری های تنفسی و تصادفات و سوانح از 39.4 به 63.1 درصد در نظام علل مرگ و میر ایران در دوره مورد بررسی قابل مشاهده است.

مروری بر مطالعات اچ آی وی/ ایدز و تحولات پارادیمی آن نشان می دهد که در ربع قرن گذشته به ترتیب سه پارادایم «ریسک های رفتاری»،‌ «برساخت گرایی اجتماعی»،‌ «بر ساخت گرایی رادیکال» در مطالعات اجتماعی اچ آی وی/ ایدز حاکم بوده است و کم و بیش برنامه های کاری و مداخله های مبتنی بر آن ها در سطوح متفاوت فردی، گروهی، ملی، منطقه ای و جهانی تدوین و به اجرا گذاشته شده است. این مقاله نسبت (تعامل) علم جمعیت شناسی با این پارادایم های فکری در مطالعات اجتماعی اچ آی وی/ ایدز را بررسی کرده و با ترسیم رسالت، دورنما، موضوعات و پارادایم های اخیر در جمعیت شناسی، به دنبال ارایه درآمدی بر «جمعیت شناسی اجتماعی - انتقادی اچ آی وی/ ایدز در ایران بوده است. این مقاله نشان می دهد که نیل به موفقیت در مدیریت مساله و یا جلوگیری از تبدیل آن به بحران در کشورهایی مثل ایران مستلزم توجه هم زمان به عوامل ساختاری و برساختی مساله در جامعه و نهایتا اتخاذ یک مداخله اجتماعی فراگیر مبتنی بر این عوامل است.

میانگین سن ازدواج اول رایج ترین شاخص زمان بندی ازدواج در مطالعات و تحلیل های جمعیتی و اجتماعی است. محاسبه این شاخص با اطلاعاتی که مستقیما تعداد و سن در ازدواج های اول را اندازه گیری کند در بسیاری از کشورها و مناطق مقدور نیست. از این روی کاربرد معادل آن، یعنی متوسط سال های تجرد (SMAM) که با روش غیرمستقیم برآورد می شود، متداول شده است. علاوه بر اینکه در محاسبه این مشخص کننده تجربه مقطعی - سنی به نسل ها تعمیم داده می شود، در استفاده از آن برای برآورد میانگین سن در ازدواج اول فرض می شود که افراد حداقل یک بار ازدواج کرده مجددا ازدواج نکرده اند، افرادی که وضعیت ازدواج آن ها نامعلوم است به گروه افراد حداقل یک بار ازدواج کرده تعلق دارند و مهم تر از همه اینکه وضعیت و الگوی ازدواج اخیرا تغییر نکرده است. این مقاله با بررسی روش های مختلف محاسبه و برآورد،‌ نشان می دهد که لااقل دو فرض از این سه فرض در مورد برآورد میانگین سن ازدواج زنان ایرانی در دهه های اخیر مصداق ندارد. در جست و جوی روش های غیرمستقیم دیگر برای برآورد میانگین سن ازدواج بار اول، تطابق اطمینان بخشی بین میزان ازدواج بار اول زنان و میزان های جداول استاندارد انسلی کول مشاهده شد. این مقاله نشان می دهد که برآوردهای حاصل از این روش، نسبت به روش هاینل رضایت بخش تر است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه عوامل اجتماعی و فرهنگی با نگرش مردان نسبت به مشارکت در برنامه های تنظیم خانواده انجام شده است. این مطالعه به شیوه پیمایشی و به وسیله پرسشنامه بر روی 383 نفر مرد متاهل 25 تا 50 ساله شهر شیراز صورت گرفته است. چارچوب نظری مورد استفاده در این بررسی نظریه کنش اجتماعی تالکوت پارسونز بوده است.یافته های این پژوهش در بخش توصیفی حاکی از آن است که نگرش پاسخگویان نسبت به مشارکت مردان در برنامه های تنظیم خانواده چندان مثبت نبوده است و متغیرهای واسط در این پژوهش مانند ترجیح جنسی، ارزش های دینی، نگرش های مرد سالارانه جنسیتی و ترس از عوارض وسایل جلوگیری، رابطه معنی داری با نگرش پاسخگویان داشته اند؛ هر چند که این متغیرها به عنوان عوامل فرهنگی در ارتباط معنی داری با متغیرهای اجتماعی قرار داشته اند. در مجموع نتایج این پژوهش بر نقش مردان در برنامه های تنظیم خانواده و متغیرهای فرهنگی موثر بر آن تاکید می کند.

با وجود نقش مهمی که سقط جنین عمدی در حرکات جمعیتی دارد، حساسیت های خاص آن در بسیاری موارد مانع از بررسی معمول مساله شده است و استفاده از روش های غیرمستقیم در مطالعه آن را ضروری می سازد. پژوهش حاضر با استفاده از مدل تعیین کننده های بلافصل باروری و داده های پیمایش جمعیت و سلامت در جمهوری اسلامی ایران (DHS)، در راستای برآورد میزان های سقط عمدی کل و تاثیر نسبی بازدارندگی عوامل بلافصل روی باروری در کشور تلاش کرده است. برآوردها نشان می دهد هر زن ایرانی در طول دوره باروری خود و با فرض ثبات نسبی میزان های ویژه سقط عمدی زمان پژوهش، به طور متوسط در حدود 1.071 مورد را تجربه می کند که این میزان در مناطق شهری و در استان های با وضعیت اقتصادی و اجتماعی بالا، بیشتر بوده است. بر اساس یافته ها، استفاده از وسایل تنظیم خانواده با 59.3 درصد بیشترین تاثیر بازدارنده روی باروری را داشته است و دیرکرد یا عدم ازدواج با 21.2 درصد، سقط عمدی با 15.8 درصد و نازایی موقت با 3.8 درصد در رتبه های بعدی جای گرفته اند. در ادامه، برآوردهای انجام گرفته مورد بررسی و ارزیابی بیشتر قرار گرفته است.

سرشماری های عمومی آمارها و اطلاعات گوناگونی عرضه می کنند که می توان از آن ها در پژوهش های جامعه شناختی بهره گرفت. این مقاله در پی آن است که با استفاده از جداول «وضع شغلی» و «گروههای عمده شغلی» در نشریات سرشماری های عمومی 1335 تا 1375 ساختار و تحولات قشربندی اجتماعی ایران را بررسی کند.در این تحقیق، پس از مروری بر نظریه های قشربندی اجتماعی، چارچوبی نظری به عنوان فضای اجتماعی ایران بر اساس سه بعد: سرمایه اقتصادی، سرمایه اجتماعی- فرهنگی و سرمایه سیاسی پیشنهاد شد. عاملان اجتماعی بر حسب سرجمع این سرمایه ها مکانی در این فضا اشغال می کنند، و افراد و گروه هایی که در آن فضا موقعیت یکسانی دارند قشرهای اجتماعی را تشکیل می دهند.با ترکیب دو جدول یاد شده و استفاده از ویژگی های این فضای اجتماعی، قشرهای بالا، متوسط سنتی، متوسط جدید و پایین و نسبت هر کدام در کل شاغلان در سرشماری های پنج گانه مشخص شد. مقایسه نتایج به دست آمده نشان می دهد که تحولات کمی و کیفی چشمگیری در ساختار قشربندی اجتماعی کشور در این دوره زمانی رخ داده است.

هر چند پیشرفت علم پزشکی، کشف داروهای جدید، فراگیر شدن تکنولوژی بهداشت عمومی و بهبود تولید مواد غذایی از مهم ترین عوامل کاهش مرگ و میر در اکثر کشورهای جهان بوده است ولی بر اساس مطالعات انجام شده، علل و عوامل موثر بر کاهش مرگ و میر در کشورهای مختلف و حتی در مناطق مختلف یک کشور به طور چشمگیری متفاوت بوده است. شاخص های مرگ و میر و به ویژه مرگ و میر نوزادان و اطفال از مهم ترین ملاک های ارزشیابی سطح توسعه یافتگی و نیز پی بردن به این گونه تفاوت ها در مناطق مختلف جهان محسوب می شود. این مقاله، پس از ارایه تصویری کلی از مبانی نظری، مروری گذرا بر روند تحولات جمعیت و مرگ و میر در مناطق مختلف دنیا و ایران دارد و سپس سطح مرگ و میر در گروه های سنی و جنسی مختلف شهر تهران را در سال 1384 برآورد می کند. در انتها تحولات اپیدمیولوژیکی شهر تهران را در فاصله دو مقطع زمانی 1354 و 1384 مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که سطح مرگ و میر در همه گروه های سنی و جنسی در سال 1384، در مقایسه با مطالعات گذشته، کاهش چشمگیری داشته و علل مرگ و میر نیز تغییر یافته است. در تحلیل نهایی، بر لزوم ترسیم دقیق چهره مرگ و میر در جامعه، برای ارزیابی برنامه های بهداشتی و برنامه ریزی در زمینه افزایش طول عمر و سلامت انسان ها تاکید شده است.

ایران در نیم قرن اخیر به موازات تغییرات اساسی در ساختار اقتصادی- اجتماعی، حرکات مکانی جمعیتی متفاوتی را تجربه کرده است. مهاجرت کارگران برای کار در مراکز صنعتی و بخش غیررسمی بازار کار، حجم بزرگی از این حرکات مکانی جمعیت را به خود اختصاص داده است.مقاله حاضر نتیجه پژوهشی است در مورد کارگران مهاجر شهر تهران که تلاش کرده است برخی از ابعاد آسیب شناسانه متاثر از وضعیت مهاجرتی کارگران شاغل در بخش غیر رسمی را مورد بررسی قرار دهد. نتایج مطالعه نشان می دهد که مهاجران کارگر از پایگاه های اجتماعی پایین و عموما از استان های کمتر توسعه یافته به تهران مهاجرت کرده اند. این افراد از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و نیز ویژگی های جمعیتی در وضعیتی کاملا آسیب پذیر قرار دارند. شرایط نامساعد مهاجرتی و اشتغال نامنظم در بخش غیررسمی تاثیرات منفی زیادی سلامت روانی و اجتماعی آن ها بر جای گذاشته است. علاوه بر این، مطالعه نشان می دهد در افراد مورد مطالعه شاخص های رضایت شغلی، رضایت از زندگی، امید به آینده و وضعیت سلامتی در سطح بسیار پایینی قرار دارند.

تجربه اقامت در یک محیط را می توان یکی از عوامل موثر بر تمایل به مهاجرت به آن محیط دانست. مطالعه این اثر بدون در نظر گرفتن سایر متغیرها امکان پذیر نیست. با توجه به سایر تعیین کننده های تمایل (تصمیم گیری) به مهاجرت و با استفاده از برخی نظریه های مهاجرت، مدل نظری تحقیق شکل گرفته است. برای ارزیابی مدل و شناخت تاثیر تجربه اقامتی در شهر تهران بر میزان تمایل به مهاجرت به این شهر، دانشجویان غیرتهرانی علوم انسانی دانشگاه های تهران، شیراز و مازندران انتخاب شده اند. با استفاده از روش پیمایش، تجزیه و تحلیل نهایی بر روی 371 دانشجو انجام گرفته است.نتایج نشان می دهد، داشتن تجربه اقامت در تهران یکی از متغیرهای تاثیرگذار بر تمایل به مهاجرت به این شهر است. در تحلیل دو متغیری، آزمون t، رابطه معنی داری بین تمایل به مهاجرت به تهران و تجربه اقامتی مشاهده شده است. اما در تحلیل چندمتغیری، تحلیل مسیر، تاثیر مستقیم تجربه اقامتی بر تمایل به مهاجرت معنی دار نشده و تجربه اقامتی با اثر 0.223 به طور غیرمستقیم و از طریق متغیرهای جاذبه مقصد، دافعه مبدا و شبکه مهاجرتی، تمایل به مهاجرت به تهران را تحت تاثیر قرار داده است. باتوجه به نتایج، نظریه های محرومیت نسبی، جاذبه و دافعه و شبکه مهاجرت برای تبیین اثر تجربه اقامتی بر میزان تمایل به مهاجرت به شهر تهران مناسب هستند.