جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهم‌ترین‌ اثر باقی‌مانده ابن‌ عطیه‌ کتاب‌ تفسیر او با عنوان‌ المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الکتاب‌ العزیز است‌ که‌ یکی‌ از مهم‌ترین‌ تفاسیر درایی‌ در سده ۶ق‌ محسوب‌ می‌شود. ابن‌ ‌ عطیه‌ این‌ تفسیر را پیش‌ از تصدی‌ قضای‌ المریه‌ در ۵۲۹ق‌ تألیف‌ کرده‌ بود. رقابت‌ نزدیک‌ بین‌ این‌ تفسیر در مغرب‌ با الکشاف‌ زمخشری‌ معتزلی‌ (د ۵۲۸ق‌) در مشرق‌، موجب‌ شده‌ تا از دیرباز اهل‌ تفسیر به‌ مقایسه آن‌ دو بپردازند. ابن‌ تیمیه‌ تفسیر ابن‌ عطیه‌ را بیش‌ از الکشاف‌ پیرو سنت‌ و دور از بدعت‌ شمرده‌ است‌. ابوحیان آن‌ را در جامعیت‌ و خالص‌ بودن‌ (اجمع‌ و اخلص‌) بر‌تر از الکشاف‌ دانسته‌ و الکشاف‌ را در اختصار و عمق‌ بر آن‌ ترجیح‌ داده‌ است‌. از وجوه‌ تمایز تفسیر ابن‌ عطیه‌ نسبت‌ به‌ الکشاف‌ می‌توان‌ به‌ عنایت‌ بیشتر آن‌ به‌ نقل‌ قرائات‌ و احادیث‌ اشاره‌ کرد. در تفسیر ابن‌ عطیه‌ توجه‌ خاصی‌ به‌ اختلاف‌ قرائات‌ معطوف‌ شده‌ و مؤلف‌ نه‌ تنها به‌ نقل‌ قرائات‌ مشهور و شاذ و اختلافات‌ راویان‌ پرداخته‌، بلکه‌ برخلاف‌ زمخشری‌ همواره‌ به‌ نام‌ قاریان‌ و راویان‌ نیز تصریح‌ کرده‌ است‌. در نقل‌ حدیث‌ نیز باید گفت‌ که‌ ابن‌ عطیه‌ بیشتر به‌ ذکر مصدر نقل‌ عنایت‌ داشته‌ است‌. وجه‌ امتیاز دیگر تفسیر ابن‌ عطیه‌ مقدمه آن‌ است‌ که‌ در نوع‌ خود از مهم‌ترین‌ آثار تألیف‌ شده‌ در علوم‌ قرآنی‌ به‌ شمار می‌آید. او در این‌ مقدمه‌ مسائلی‌ چون‌ تاریخ‌ جمع‌آوری‌ قرآن‌، اعجام‌ آن‌، لغات‌ عجمی‌ در قرآن‌ و اعجاز آن‌ را مورد بحث‌ قرار داده‌ و نظرات‌ حائز اهمیتی‌ در این‌ موارد ابراز کرده‌ است‌. بخشهای‌ فقهی‌ ابن‌ عطیه‌ در مناسبتهای‌ مختلف‌ در تفسیر خود نشان‌ از وسعت‌ اطلاع‌ او در آراء فقهی‌ مذاهب‌ مختلف‌ به‌ ویژه‌ اختلافات‌ موجود بین‌ آراء فقیهان‌ مالکی‌ دارد. ابن‌ عطیه‌ در این‌ تفسیر، جای‌ جای‌ به‌ نقد نظرات‌ محمد بن‌ جریر طبری‌ پرداخته‌ و همین‌ امر موجب‌ رنجش‌ کسانی‌ چون‌ ابن‌ تیمیه‌ شده‌ است‌. المحرر الوجیز همواره‌ در مغرب‌ مورد توجه‌ بوده‌ و از منابع‌ اساسی‌ تفاسیری‌ چون‌ «البحر المحیط» ابوحیان‌ و «الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌» قرطبی‌ بوده‌ است‌. ابن‌ خلدون‌ شیوه این‌ تفسیر را ستوده‌ است‌. عبدالعزیز بن‌ بزیزة تونسی‌ (د ۶۶۲ق‌) در تألیفی‌ تفسیر ابن‌ عطیه‌ و زمخشری‌ را تلفیق‌ کرده‌ و ابوعبدالرحمان‌ ثعالبی‌ (د ۸۷۵ق‌) نیز آن‌ را در دو جزء تلخیص‌ نموده‌ است‌. اجزاء مختلف‌ المحرر الوجیز در قاهره‌، قطر و بیروت‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ و کامل‌ترین‌ چاپ‌ آن‌ در فاس‌ پس‌ از ۱۹۷۵م‌ انجام‌ شده‌ است‌ که‌ دست‌ کم‌ ۸ جزء کتاب‌ را در بر می‌گیرد. آرتور جفری‌ نیز مقدمه این‌ تفسیر را در ضمن‌ مقدمتان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌ در ۱۹۵۴م‌ در مصر منتشر کرده‌ است‌. این تفسیر مقدمه‌ای دارد که در آن، از شؤون گوناگون قرآن بحث کرده است و در نوع خود از مهم‌ترین آثار تالیف شده در علوم قرآنی به شمار می‌آید. این مقدمه ده باب دارد: باب اول در بیان فضل قرآن از زبان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و شایستگان امت، باب دوم در اهمیت تفسیر قرآن، باب سوم درباره پیش گرفتن روش احتیاط در تفسیر و مراتب مفسران که سرآمد آنان علی امیرالمؤمنان علیه‌السّلام است، باب چهارم در خصوص حدیث سبعة احرف، باب پنجم درباره جمع قرآن و تاریخچه قرآن، باب ششم در خصوص الفاظ بیگانه در قرآن و سخن کوتاهی در بیان اعجاز قرآن، باب هفتم در ایجاز و ایفاد قرآن، باب هشتم درباره نامهای قرآن و نام سوره‌ها و آیه‌های آن، باب نهم در خصوص استعاذه باب دهم در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم که آن را از سخن امام جعفر بن محمد صادق علیه‌السّلام و امام علی بن الحسین سجاد علیه‌السّلام آغاز می‌کند و سپس به گفتار جابر بن عبدالله انصاری و دیگران می‌پردازد. او در این مقدمه سخن خود را پس از تسمیه، با درود بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آن آغاز می‌کند، شیوه‌ای که اهل آن دیار بر آن بوده‌اند. به جهت اهمیتی که این مقدمه دارد، به همت آرنر جفری مستشرق معروف جداگانه و همراه مقدمه کتاب «المبانی» نوشته احمد بن علی عاصمی (متوفای ۳۷۸ ق) چاپ و منتشر شده است. المحرر الوجیز جامع بین منقول و معقول است، در بخش منقول، روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، صحابه،تابعین را نقل می‌کند،اسانید و منبع مرویات را متذکر نمی‌شود، زیرا روایاتی را که به صحت آنها اعتقاد دارد، محتاج ذکر سند نمی‌داند، از این جهت سعی دارد روایات غیر صحیح یا منافی عقل را نقل ننماید. از ابن جریر طبری زیاد نقل می‌کند و گاهی به نقد آن می‌پردازد.

تفسیر الصراط المستقیم تأليف سيد حسين بروجردى، به زبان عربى است. اين تفسير توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقيق و تعليقه‌نگارى شده است. اين تفسير شامل تمام قرآن نمى‌باشد. آنچه در برنامه موجود است، 5 جلد و تا پايان آيه 41 البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شيخ آغابزرگ تهرانى درباره اين تفسير نوشته: «سه مجلد ضخيم از اين تفسير بيرون آمده است. در جلد اول و دوم ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. مفسر قبل از آغاز تفسیر ۱۴ مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند: ۱- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر. ۲- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن. ۳- حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق. ۴- اسماء و القاب قرآن، معنای کلام نفسی، کیفیت وحی و الهام و تحدث، و حظ ائمه علیه‌السّلام از وحی و الهام و معنای تلقی و انواع مکاشفات. ۵- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن. ۶- معنای تفسیر، تنزیل، تاویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رای و ضابطه تاویل. ۷- معنای انزال، و تفاوت آن با تنزیل، معنای سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن. ۸- اینکه علم قرآن مخزون نزد اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند. ۹- قرآن در حق ائمه «علیهم السلام»، شیعه آنها و اعداء آنهاست. ۱۰- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسی. ۱۱- بحث سبعة احرف ، اشاره به منشا اختلاف قراءات ، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها. ۱۲- کیفیت قرائت، آداب ظاهری و باطنی آن، معنای غنا و حرمت آن، معنای ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها. ۱۳- احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب ۱۴- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌های قرآن و کیفیت استخاره به آن. اگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائی و ماثور با استفاده از روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد. و در کنار آن رویکردی اخباری در بعضی مسائل از خود نشان می‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال) محقق ارجمند این تفسیر، غلام رضا مولانا بروجردی می‌باشد انگیزه خود را از تحقیق، این می‌داند که با مطالعه تفسیر الصراط المستقیم آن را از هر جهت جامع و پر محتوی دانسته و از اینکه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تاسف می‌نماید، سپس شوق خود را برای نشر آن به نوادگان مفسر که نسخه خطی به خط مصنف و نسخه استنساخ شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقیق را انجام داده است. محقق در ابتدا مقدمه‌ای در ۱۲۰ صفحه ارائه داده است. در این مقدمه پس از بیان اجمالی درباره تفسیر و مشاهیر صحابه در تفسیر، طبقات مفسران را از قرن اول هجری تا زمان مفسر (قرن سیزدهم هجری) مطرح کرده، که جمعا ۳۴۹ نفر را مورد بررسی قرار داده است. سپس به ترجمه مفسر، اساتید و شاگردان او، دیدگاه علماء درباره وی، وفات، تالیفات و فرزندان ایشان، پرداخته است.

تأویلات أهل السنة یا تفسیر ماتریدی کتابی در تفسیر قرآن اثر ابومنصور ماتریدی (۲۳۵ - ۳۳۳ هجری) بنیان‌گذار مکتب ماتریدیه است. این اثر از امّهات تفاسیر اهل سنت به‌ویژه در نزد حنفیان است، چراکه عقاید مذهبی آنان بر این کتاب استوار است.///

تأویلات أهل السنة یا تفسیر ماتریدی کتابی در تفسیر قرآن اثر ابومنصور ماتریدی (۲۳۵ - ۳۳۳ هجری) بنیان‌گذار مکتب ماتریدیه است. این اثر از امّهات تفاسیر اهل سنت به‌ویژه در نزد حنفیان است، چراکه عقاید مذهبی آنان بر این کتاب استوار است.///

این تفسیر محصول سال‌ها تلاش و مطالعه مرحوم میرزا محمد قمی در آثار قرآنی به جای مانده از گذشتگان و مجموعه‌ای از بهترین نظریات برگزیده و زیباترین آثار دانشمندان و مفسران قبل از وی است. علّامه مجلسی در تقریظ خود بر این تفسیر می‌نویسد: خداوند جزای خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف‌نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتی که دقیق‌ترین معانی علمی را با فکر تیزبین خود به دست می‌آورد و گوهرهای حقیقت را با رای صائب خود استخراج می‌کند، عالم مطّلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد مؤلف این تفسیر. ان شاءالله پیوسته تحت تاییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، با کمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بیّنات قرآن را با روایات ائمه طاهرین (علیه‌السّلام) تفسیر نموده است. نکته‌های ناب معانی را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش به کار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانی لطیف و رازهای ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده‌تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره‌مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وی بهره‌ور سازد و به او بهترین جزای نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) محشور بگرداند. (روز عید غدیر مبارک ۱۱۰۲؛محمدباقر بن محمدتقی)/ آقا جمال خوانساری، زبده‌ترین استاد مجامع علمی شیعه در عصر صفوی و صاحب تالیفات گران‌سنگ علمی و تحقیقی، در مورد میرزا محمد قمی و تفسیر وی می‌نویسد: اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقی، دانای به علوم و حکمت‌های بشری، عالم به اسرار وحیانی و معارف قرآنی... مولانا میرزا محمد - که خداوند در هر زمینه‌ای یاور او باشد - همچنان که خداوند به او توفیق تالیف چنین تفسیر ارزشمندی را عنایت کرده است. وی در تالیف و گردآوری تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب‌های حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریای گوهرهای نایاب و ارزشمند است. هر خواننده‌ای که با دید حقیقت بین به آن نظری بیفکند، با صدف‌های پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنی را از ثمرات و معارف آن بهره‌مند گرداند. و این تفسیر گران‌سنگ را برای مؤلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد. (جمال‌الدین محمد بن حسین الخوانساری محرم الحرام، سنه ۱۱۰۷)/ علامه شیخ آقابزرگ طهرانی، کتاب‌شناس مشهور اسلامی، در مورد تفسیر کنزالدقائق چنین می‌گوید: این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت (علیه‌السّلام) آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ امّا از جهات متعددی بر نورالثَقلین برتری دارد؛ از جمله این که: ۱- اسناد روایات را بیان می‌کند؛ ۲- ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن می‌نماید؛ ۳- نکات ادبی و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛ ۴- توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجی برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن می‌پردازد؛ ۵- گاهی نکاتی را برخلاف نورالثقلین مطرح می‌نماید. / علاوه بر امتیازاتی که علامه تهرانی فرموده است، در این تفسیر مزایای دیگری نیز مشاهده می‌شود؛ مثلاً مباحث صرفی و نحوی، نقل و نقد اقوال دیگران، شناخت لغات، ارتباط الفاظ و آیات، توضیح الفاظ و مفرداتِ روایات و احادیث وارده در ذیل آیات، و بهره‌گیری از اشعار برترین شعرای عرب همچون نابغه و کمیت بن زید اسدی. مفسر قمّی در تفسیر خویش، احادیث قرآنی را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمی، عیاشی و تبیان شیخ طوسی نقل می‌کند. در مباحث تفسیری از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشّاف، برهان، بیضاوی، الدرالمنثور، علی بن ابراهیم و دیگران بهره می‌گیرد. میرزا محمد قمی در آغاز تفسیر خویش، هدف از تالیف این اثر ارزشمند را چنین بیان می‌کند: من در گذشته، تعلیقاتی بر تفسیر مشهور علّامه زمخشری نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسی نمودم. سپس حواشی علّامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملی را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن‌ اندیشیدم. آن‌گاه به نظرم آمد که تفسیری را که حاوی اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تاویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهای قرآنیِ ائمه اطهار (علیه‌السّلام) تالیف نمایم./ این تفسیر علاوه بر چاپ‌های قدیمی، که در ۴ مجلّد بزرگ بود، اخیراً در ۱۱ جلد به همّت نشر اسلامی و با تحقیقات آیةالله مجتبی عراقی منتشر شده است. همچنین وزارت ارشاد اسلامی نیز در اسفند ۱۳۶۶ آن را در ۱۴ جلد و با تحقیقات آقای حسین درگاهی منتشر و به جامعه قرآنی عرضه کرده است. ترجمه این تفسیر در زمان مفسّر انجام شده است و بخش‌هایی از آن در کتابخانه آیةالله مرعشی و قسمتی دیگر در کتابخانه آستان قدس موجود است./ در یک کلام می‌توان گفت، این تفسیر چکیده مهم‌ترین تفاسیر امامیه و عصاره‌ اندیشه‌های قرآنی تا عصر مفسّر قمی است. کنزالدقائق سرشار از عبارت‌های زیبای انوارالتنزیل بیضاوی، جمع‌بندی و نظم و ترتیب مجمع البیان طبرسی، نکات جذاب و دلنشین کشّاف زمخشری و حاشیه‌های شیخ بهایی و سایرین است که مؤلف، با تجزیه و تحلیل آن‌ها، بهترین نظرات را برگزیده و سپس‌ اندیشه‌های بدیع خویش را بر آن‌ها افزوده، در نتیجه تفسیری نفیس، جامع و جالب توجه پدید آورده است. به همین جهت در طول سه قرن گذشته تفسیر کنزالدقائق مورد توجه قرآن‌پژوهان بوده است. (گفتنی است که مفسر دیگری به نام محمد مؤمن مشهدی (۱۰۰۵ ۱۰۷۷) در اواخر قرن یازدهم و نزدیک به زمان صاحب کنزالدقائق، تفسیری تالیف نموده است که به تفسیر محمد مؤمن مشهدی معروف است و این دو مفسر تشابه اسمی دارند.)/ این مفسر گرانقدر، در موارد متعددی از تفسیر خویش به دفاع از مقام ولایت پرداخته و آیاتی را که در مورد علی (علیه‌السّلام) نازل شده، به نحو شایسته‌ای توضیح داده و شان نزول آن‌را مستدل و محکم و در پرتو روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) مطرح نموده است. به عنوان نمونه او در ذیل آیه ۵۵ سوره مائده که به آیه «ولایت» معروف است، می‌نویسد: امام باقر (علیه‌السّلام) در مورد آیه اِنَّما وَلیُّکمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الذّینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُمْ رکعُونَ می‌فرماید: عده‌ای از یهودیان که در میان آنان چهره‌های شاخصی مانند عبدالله بن سلام، اسید بن ثعلبه، ابن یامین و ابن صوریا وجود داشتند و به تازگی مسلمان شده بودند، آن روز برای تقویت ایمان و پرسش سؤالاتی، به محضر پیامبر آمده بودند. آنان به رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفتند: ‌ای پیامبر خدا! حضرت موسی برای خودش یوشع بن نون را وصی قرار داد، وصیّ شما کیست؟ ولیّ و سرپرست ما مسلمانان بعد از تو چه کسی خواهد بود؟ در این هنگام بود که آیه ولایت بر پیامبر نازل گردید. بعد از نزول وحی، رسول خدا به حاضرین فرمود: برخیزید! آنان بلند شدند و به همراه پیامبر به مسجد رفتند. همزمان با ورود پیامبر کرم، سائلی از مسجد خارج می‌شد. پیامبر به سائل فرمود: ‌ای سائل! آیا کسی به تو چیزی عطا کرد؟ گفت: بلی، این انگشتر را به من دادند. فرمود: آن را چه کسی به تو داد؟ او در حالی که به علی (علیه‌السّلام) که در حال نماز بود اشاره می‌کرد، گفت: آن مردی که در حال نماز است، این انگشتر را به من بخشیده است. پیامبر دوباره پرسید: او در چه حالی آن را به تو داد؟ سائل گفت: او در حال نماز و موقع رکوع، آن را به من عطا کرد. در این موقع صدای پیامبر به تکبیر بلند شد و جمعیت حاضر در مسجد با پیامبر همصدا شدند. بعد پیامبر به مردم فرمود: علی بن ابی‌طالب بعد از من، ولیّ و سرپرست شما است. آنان گفتند: ما راضی و خشنود هستیم که خداوند پروردگار ماست و اسلام دین ما و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیامبر ما و علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) رهبر و امام ما است. در این هنگام آیه بعد نازل شد که: وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَ رَسوُلَهُ وَالَّذینَ آمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ؛ [۲۸] و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند (پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز و برتر است.

التفسیر الکاشف، تفسیر کامل قرآن به زبان عربی، اثر عالم شیعه محمد جواد مغنیه، در ۷ جلد. این تفسیر با رویکرد تربیتی و با گرایش تقریب‌گرایانه تألیف شده است. / انگیزه او از این تفسیر، برطرف کردن نیاز مسلمانان به فهم کتاب الهی برای هدایت و نجات از ضلالت و گمراهی بیان شده و شیوه تربیتی و ارشادی این تفسیر، ناشی از همین هدف است. وی هدف اصلی خود را از ارائه این تفسیر، پاسخگویی به نیازهای جهان معاصر و اقناع نسل جدید و جوان می‌داند. مقدمه این تفسیر، حاوی مطالبی درباره عظمت قرآن، توقعات و نیازهای عصر و نسل جدید است. / روش مفسر اینگونه است که در آغاز، واژه‌های مشکل را معنا می‌کند، سپس اِعراب و نکات ادبی را توضیح می‌دهد، آنگاه به آیه و معنا و پیام آن می‌پردازد. همچنین مفسر، اهتمام فراوان به کمک گرفتن ازآیات دیگر و تفسیر قرآن به قرآن و احادیث مورد اطمینان دارد. بحث‌های موضوعی (تاریخی، اعتقادی، اخلاقی) درباره آیه هم مطرح شده است. / شیخ مغنیه در تفسیر آیات قرآن تا اندازه بسیاری تحت تأثیر مسائل سیاسی و اجتماعی است و از دسیسه‌ها و جنایات دشمنان اسلام در تحریف قرآن و اسلام سخن می‌گوید. وی در تقریب و وحدت بین مذاهب اسلامی کوشیده و خطر تعصب مذهبی برای وحدت اسلامی را بیان می‌کند. / دیگر ویژگی‌های ساختاری و محتوایی تفسیر الکاشف: ساده‌نویسی و روان‌نگاری؛ حذف تفاسیر برگرفته از روایات جعلی؛ حذف تفاسیر غیرعلمی و مستند؛ حذف تفاسیر غیرمرتبط با موضوع و ناکارآمد؛ پرهیز از پُرگویی در مباحث تخصصی؛ معتبر بودن اسباب نزول یقین‌آور؛ قائل بودن به نزول تدریجی قرآن و باور نداشتن به نزول دفعی؛ بهره‌گیری از پرسش و پاسخ میان خود و مخاطبان؛ بیان قصص قرآنی؛ بررسی آیات الاحکام؛ / محمد جواد مغنیه به اقوال دیگر مفسران شیعه و سنی، تنها در صورتی اشاره کرده که نظر آنها را قبول داشته. گاهی اقوال آنان را در تایید قول خویش می‌آورد. برخی تفاسیر مورد استفاده وی عبارتند از مجمع البیان طبرسی، تفسیر فخر رازی، المنار، البحر المحیط، تفسیر طبری، آلاء الرحمن شیخ محمد جواد بلاغی، الدرّ المنثور سیوطی، روح البیان بروسوی، بیان السعاده، تفسیر مراغی، فی ظلال القرآن، و الکشاف. / این تفسیر نخستین بار در ۷ جلد در بیروت در انتشارات دارالعلم للملایین و در سال ۱۹۶۸م منتشر شد و پس از آن بارها تجدید چاپ گردید. نسخه مؤسسه دارالکتاب الاسلامی، در سال ۱۴۲۴ق مطابق با ۲۰۰۳م برای اولین بار در ایران، در تهران، در ۷ جلد به بازار عرضه شد.

مناهج البيان في تفسير القرآن، حاصل تدريس تفسیر مؤلف آن، مرحوم ملكى ميانجى است كه از اوان ورود به شهر مقدس قم، به سال 1378ق، آغاز گرديده است و نخستين جلد آن، تفسير سوره فاتحة الكتاب در سال 1413ق، به چاپ رسيده است. مجموع مجلدات آن، 6 مجلد و 6 جزء (دو جزء از آخر قرآن و چهار جزء از اول قرآن) است. مفسر محترم، در مقدمه جلد اول، پس از اشاره مختصر به روش تفسيرى خود، به مباحث علوم قرآن، فضيلت و شناخت قرآن و اهميت تفسير مى‌پردازد و نيز درباره حجيت ظواهر قرآن، تفسير قرآن به قرآن و تفسير قرآن به حديث، محكم و متشابه، تأويل و تفسير، تفسير به رأى، ناسخ و منسوخ، اعجاز و تحدى و حدوث قرآن سخن مى‌گويد و نكات ظريف و قابل توجهى در طرح مباحث و نقد ديدگاه‌هاى ديگران ارائه مى‌دهد. شيوه كلى مفسر، موجزگويى و در حد اشاره به مبانى تفسير و كلام و توضيح معانى و احيانا طرح و تحليل مباحث اعتقادى است. ترتيب مباحث در اين تفسير بدين شكل است كه در هر قسمت، مجموعه‌اى از آيات را مطرح مى‌كند و آن را از نظر بيان آيه و واژه‌شناسى، كلمه كلمه رسيدگى مى‌كند، سپس كلمات و جملات را توضيح مى‌دهد. در جايى كه حديثى رسيده باشد و به فهم كلام كمك كند يا در كليت بحث مفيد افتد، متعرض مى‌شود و از ديدگاه‌هاى مفسران شيعه و سنى، به‌ويژه شيخ طبرسى، شيخ الطائفه طوسى، جارالله زمخشرى، فخرالدين رازى استفاده مى‌كند. البته در بسيارى از موارد، اين نقل همراه با نقد و تحليل و مناقشه اقوال است. اين نقدها بيشتر نسبت به زمخشرى و فخر رازى است، گرچه كسانى مانند علامه طباطبايى و شيخ محمد عبده در تفسير المنار از اين نقدها بى‌نصيب نيستند و با تكيه كلام «و من العجيب»، آنان را مورد نقد قرار مى‌دهد. بدين سان از ويژگى‌هاى اين تفسير، همين قسمت از مباحث تفسير است كه به شكل گسترده و اجتهادگونه با نقادى و زير و رو كردن مطالب، به تحليل و بررسى آيات مى‌پردازد. به‌هرحال، طبق روال بسيارى از تفاسير كه مباحث، به ترتيب سوره و آيه به آيه شروع مى‌شود. اين تفسير نيز چنين است و در آغاز هر سوره، كلياتى از مطالب درباره سوره، مانند: مكى و مدنى بودن و ترتيب نزول را به نقل از مجمع البيان ارائه مى‌دهد، آنگاه به توضيح واژه و تبيين كلام و استشهاد روايت مى‌پردازد. مرحوم ملكى از منابع تفسيرى بسيارى استفاده مى‌كند. از مهم‌ترين منابع اين تفسير، مجمع البيان طبرسى، مفاتيح الغيب رازى، كشاف زمخشرى، تبيان شيخ طوسى و المنار رشيد رضا و الميزان علامه طباطبايى است. ضمنا يكى از تأليفات مفسر كتاب «بدايع الكلام» است كه به تفسير و تبيين آيات احكام - كتاب طهارت و قسمت‌هاى مهم صلات - مى‌پردازد و چنان‌كه از مقدمه اين اثر استفاده مى‌شود، حاصل بحث و تدريس مؤلف در جمع شاگردان خود در حوزه علميه بوده است و چون مباحث اين كتاب در بخش‌هاى زيادى با تفسير مشترك است، مى‌توان اين كتاب را مجموعه‌اى از اين تفسير به حساب آورد (چنان‌كه «توحيد الإمامية» ايشان نيز همين خصوصيت را دارد). به‌هرحال، در اين كتاب افزون بر مباحث تفسيرى و جمع ميان آيات و تطبيق و طرح مطلب فقهى و اصولى، به مباحث اعتقادى و معارف، همچون مباحث: امامت (ص80-123) شفاعت (ص199-204) و عصمت (ص125) مى‌پردازد و با همان مشرب مباحث را به‌طور استدلالى و تحليلى مورد توجه قرار مى‌دهد. از نكات قابل پيش‌بينى در اين كتاب، نقد آراى فلاسفه و طرح ديدگاه عرفا و نقد آنهاست. از نمونه بحث‌هاى مفسر در پژوهش‌هاى اصولى و ادبى، بحث طهارت اهل كتاب، حقيقت شرعيه و مفهوم «إنما المشركون نجس» (توبه، 28/9) است. طبق شواهد و ارجاع‌هاى تفسير، كتاب «بدايع الكلام» پيش از تفسير، نگارش يافته است. از نكات جالب توجه اينكه ايشان در تفسير قرآن، در جاى‌جاى اين كتاب از آيات ديگر، براى فهم و تفسير قرآن استفاده كرده و به موارد مختلف استشهاد كرده‌اند. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه به‌طور گسترده از روايات اهل‌بيت در تفسير و فهم معناى آيه و اشاره به مصاديق كلام استفاده مى‌كند و از جهتى مى‌توان احاطه مفسر به روايات اهل‌بيت و مراجعه به آن‌ها را از جنبه‌هاى مختلف، يكى از مشخصه‌هاى بارز اين تفسير دانست. از نكات قابل يادآورى، اهتمام مفسر به نشان دادن منابع روايى است و چون ايشان از منابع فراوانى در حديث و تاريخ و سيره استفاده مى‌كند، همواره مشخصات اين منابع را يادآور مى‌شود. از مهم‌ترين منابع روايى وى، كتب اربعه، تفسير البرهان، نور الثقلين، الدر المنثور، بحار الأنوار، سيره ابن هشام و مروج الذهب است. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه در آغاز تفسير، ضمن تأكيد بر اجتهادى بودن تفسير، به اهميت عقل در كار تفسير اشاره مى‌كند و در كتاب توحيد الإمامية، بحثى گسترده درباره عقل و حجيت آن در كتاب و سنت دارد و عقل را، به عقل اصطلاحى و عقل فطرى تقسيم مى‌كند و موارد تعارض ميان عقل و نقل را توضيح مى‌دهد. به‌هرحال تفسير مناهج پر است از استدلالات عقلى بر اثبات مطالب اعتقادى و اخلاقى و حتى فقهى. بى‌گمان كسى كه اجتهاد مى‌كند و به ظاهر الفاظ بسنده نمى‌كند و از چند و چون مطالب سؤال مى‌كند و كاوشى در مضمون و دلالت آيات دارد، در حقيقت كنكاشى عقلانى دارد و عقل خود را در مفهوم و پيام آيه به كار مى‌برد. مرحوم ملكى در تفسير، به لغت توجه بسيار گسترده دارد. در هر مورد، به‌ويژه در كلمات مشكل و غريب و بحث‌انگيز، استفاده از لغت و اقوال مفسران عصر پيامبر و تابعان، كار جدى اوست. ايشان در استناد به كلام لغويان، مانند ابن منظور در لسان العرب، ابن فارس در مقاييس اللغة، فيروزآبادى در قاموس المحيط، طريحى در مجمع البيان، راغب در مفردات يا كتاب‌هاى لغت معاصر، مانند: أقرب الموارد عنايت دارد و در مواردى به نظر مجمع البيان در بحث لغت‌شناسى‌ها، به‌ويژه گفتار تابعان در معناى واژه اهميت مى‌دهد؛ گرچه از نكات جالب اين بحث، استناد به معانى آيات ديگر و حتى روايات رسيده در تفسير است. البته گاه استفاده از روايت براى كاوش‌هاى واژگانى نيست و ارتباطى با تعيين مصداق و موارد معناى كلمه پيدا مى‌كند. مرحوم ملكى نسبت به تفسير آن دسته از آيات كه به علوم روز مربوط مى‌شود، بسيار مستنكف است و هر جا كه به آياتى اين چنين مى‌رسد، تنها با توجه به آيات مرتبط ديگر، تفسير مى‌كند و سعى دارد، از داخل شدن در بحث‌هاى علمى و فنى پرهيز كند و اگر در مواردى هم اشاره‌اى دارد، با توجه به گفته‌هاى مفسران پيشين است. مرحوم ملكى، از تربيت‌يافتگان مكتب تفكيك و از مخالفان روش تفسير فلسفى است. او با تفسير عقلانى، مخالفتى ندارد و همان‌طوركه در مقدمه تفسير اشاره مى‌كند يكى از منابع فهم قرآن را عقل مى‌داند؛ اما در جاى‌جاى تفسير به نقد فلاسفه و شيوه برداشت آنان در مسائل معروف و مورد اختلاف، ميان متكلمان و فلاسفه مى‌پردازد. از آنجا كه تفسير مناهج بسيار موجز است، طبعا بحث‌هاى مرتبط با تفسير در آن به شكل گذرا و در محدوده‌اى خاص مطرح شده است؛ لذا در زمينه علوم قرآن مباحثى را به‌طور فشرده و در سايه تفسير مطرح كرده است.

از برجسته‌ترین جلوه‌های عرفانی تفسیر تسنیم، استناد مکرر مفسر به حدیث قدسی «قرب نوافل» است؛ این حدیث که در بین عارفان و اهل معنا بسیار مشهور است، بر این معنا تکیه دارد که انسان در اثر انجام نوافل، محبوب خدا شده و در نتیجه، پروردگار متعال مجاری ادراکی و تحریکی او را بر عهده می‌گیرد. این پژوهش از طریق بررسی مهم‌ترین موارد استناد مفسر به حدیث مزبور و مقایسه با نوع استناد دیگر تفاسیر به‌ویژه تفاسیر عرفانی، بر آن است تا جایگاه ویژه و بدیع آن را در تسنیم به عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های روایی و عرفانی آن نشان دهد؛ جلوه‌ای که مبانی عرفان اسلامی در آن با تکیه بر سنت صحیح ارائه شده است. شرح دقیق مراد آیات، حل معضلات تفسیری و پاسخ به برخی از شبهات مربوط به عصمت انبیا و ائمه علیهم السلام به استناد حدیث قرب نوافل، از مصادیق کاربرد این حدیث در تفسیر تسنیم است.

گسترش ارتباط علمى بين فرهنگ هاى مختلف به ويژه اسلام و غرب و ترجمه متون غربى به زبان فارسى و ورود برخى مباحث به محافل علمى كشور ما، چالش هايى را موجب شده كه فهم قرآن كريم را نيز بى نصيب نگذاشته است. يكى از اين مباحث، «تأثير انتظارات بر فهم متون دينى» است؛ از جمله مباحث مربوط به علم «هرمنوتيك» كه در كشور ما، به صورت ترجمه يا تحليل هاى يك سويه چنين وانمود مى شود كه گويى تمام دانشمندان هرمنوتيك با نظر مطرح كنندگان آن اتفاق دارند و بدون توجه به تفاوت هاى موجود بين دو فرهنگ اسلام و مسيحيت و ويژگى هاى قرآن كريم و متون مقدس مسيحى، به ويژه اناجيل اربعه، سعى مى شود همان مباحث و نتايج آن بر فهم قرآن كريم نيز تطبيق داده و بر تأثير تام انتظارات در فهم قرآن كريم پافشارى شود. براى روشن شدن خاستگاه علم «هرمنوتيك جديد» و نظريه تأثير تام در فهم متون دينى و فقدان همه شرايط آن در فهم قرآن كريم، ضرورى است پيش از پرداختن به تأثير انتظارات بر فهم قرآن، از «هرمنوتيك» و ويژگى هاى متفاوت متون مقدس مسيحى و اسلامى و برخى ديدگاه هاى متفاوت در ميان علماى هرمنوتيك در غرب ـ هر چند به اختصار ـ سخن به ميان آيد. اين كار نقد نظريه «تأثير تام انتظارات بر فهم قرآن كريم» را سهولت خواهد بخشيد.