جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف قصّه‌های قرآنی ، عبرت‌آموزی و الگودهی به پیروان این کتاب آسمانی می‌باشد. داستان حضرت یوسف(ع) هم، چون جامع بسیاری از نکات مورد نیاز بشر از جمله اخلاقی، اجتماعی، تربیتی و ... و أحسن‌القصص قرآنی است. لذا یکی از مهم‌ترین قصّه‌های قرآن است که اگر به دقت مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد می‌توان بسیاری از نکات را از آن استخراج و در زندگی به کار بست. در این تحقیق، که از نوع تحقیق توصیفی می‌باشد به صورت کیفی و از طریق مطالعه کتب و منابع قرآنی به خصوص تفاسیر کشف‌الأسرار و عده‌الأبرار، نمونه، المیزان و مخزن‌العرفان ، این نکات استخراج و با مقایسه میان منابع تهیه شده است.نکات صبر، حسد و کینه، استعانت، عفت، تهذیب نفس، حکومت حضرت یوسف(ع)، مدیریت تعارض، چگونگی ارتباط بین والدین و فرزندان،اخلاص، برهان و علم و حکمت مورد بررسی قرار گرفت و بر طبق عقیده‌ی مفسران، خداوند دو پاداش تعبیر خواب و سلطنت و توفیق بر برادران را به خاطر دو صفت تقوا و صبر در برابر ناملایمات به حضرت یوسف(ع) ارزانی داشته است. و دلیل عفت حضرت یوسف(ع)، توحید در عبادت، تحت ولایت الهی بودن و نتیجه‌ی رویت برهان حق است. و در مورد چیستی برهان، باید گفت که برهان، علم مکشوف و یقین مشهود و نبوت و عصمت الهی بوده است. از دیگر نتایج این تحقیق می‌توان گفت که کسانی باید مسئولیت حکومت برمسلمین را بپذیرند که دارای مکنت و توانایی، امانت‌داری، پاسداری، تعهد و آگاهی و تخصص باشند و مهم‌ترین درس این سوره تزکیه و تهذیب نفس است که اگر انسان درست به تهذیب نفس بپردازد به مقام اخلاص و نفس مطمئنه می‌رسد. تأویل از نظر مفسران، بازگشت کار به صورت واقعی خویش است.

ماجرای خلقت آدم(ع) ، از جمله داستان‌های قرآنی است که در متون تفسیری و بویژه تفسیرهای عرفانی، با ظرایف خاصی همراه می باشد. در این میان، کشف‌الاسرار میبدی با زبانی نمادین و تصویری، به تفسیر عرفانی این داستان می‌پردازد. روایت میبدی از این ماجرا، در نوبه ثالثه کشف‌الاسرار، لایه‌های درونی و دلالت‌های معنایی فراوانی دارد. نظر به تعدد سطوح رمزگانی در این داستان، این پژوهش به رمزگان‌شناسی این متن نظر داشته است. در بررسی رمزگان‌های یک متن، تقسیم‌بندی‌ها و نظریه‌های مختلفی مطرح است و این پژوهش بر اساس الگوی پنج‌گانه بارت انجام شده است. با توجه به ویژگی‌های این الگو، همچون روایت‌محور بودن، توجه به رمزگان‌های فرهنگی و ایدئولوژیکی ـ که در متون تفسیری عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارد ـ پژوهش حاضر این الگو را اساس بررسی رمزگان‌ها قرار داد. محدوده این پژوهش نیز تفسیر آیات سی‌ام تا سی و هشتم سوره بقره در نوبه ثالثه کشف‌الاسرار بوده است. نتایج این بررسی، نشان می‌دهد در داستان خلقت آدم(ع) به روایت میبدی انواع رمزگان‌های هرمنوتیکی، کنشی، معنایی، نمادین و فرهنگی درخور تشخیص است. برخی از این رمزگان‌ها از نصّ صریح قرآن هم برداشت می‌شود و برخی، شاخ و برگی است که میبدی به این داستان می‌دهد. از بین انواع مذکور‌، رمزگان هرمنوتیکی و کنشی، بیش‌ترین نقش را در پیشبرد فرایند داستان ایفا می‌کنند.

تفسیر قران کریم بروزگار رسول‌الله (ص ) آغاز شد، در دوره صحابه دامن گشود و در زمان تابعین گسترده گشت . با ورود جریانهای فکری گونه به حوزه فرهنگ اسلامی، و گسترش نیازها، نگاه به قران کریم و تفسیر آن، گونه‌های مختلفی پیدا کرد و بدین‌سان جریانهای تفسیری شکل گرفت . تفسیر عرفانی که تاویل اصلی‌ترین نماد برجسته آن است نیز در چنین حال و هوایی شکل گرفت . پیشینه تفسیر عرفانی که بالحاظ مبانی و روش از دیگر روشها کاملا متمایز است به متون دینی قبل از اسلام و حتی مکاتب بشری یونان باستان می‌رسد. عمده‌ترین جریانات تاویل‌گرا در اسلام را، اسماعیلیان، فلاسفه اخوان الصفایی، حکمای مکتب اشراق و عارفان و صفویان رقم زده‌اند. در این پژوهش تاریخ تاویل و علل گرایش و نتایج آن وارسی شده است . تاثیرپذیری برخی متفکران مسلمان از اندیشه‌های خارج از فرهنگ اسلام غیرقابل انکار است . اما این نیز بدیهی می‌نماید که در قران، علائم و شواهدی وجود دارد که مفسران را به قناعت نکردن به مفاهیم ظاهری و سطحی و لزوم تدبر و کوشش برای رهیافت به معانی باطنی مقولات دینی تحریض کرده است . عارفان در دست‌یابی به مقصود یاد شده، همه از یک روش تبعیت نمی‌کنند و عرفان در تقسیمی کلی به عرفان نظری و عملی تقسیم می‌شود، تفاسیر عرفانی نیز بر همین اساس به دو بخش نظری و عملی تقسیم پذیرند. در تفاسیر عرفانی نظری، مفسران در کشف آموزه‌های الهی، بیشتر به پیشینه‌های نظری و تئوریک توجه دارند. در حالیکه در بخش دیگر، مفسران بر این باورند که در پرتو تهذیب نفس ، می‌توان به حقایقی دست یافت . که با اشاره قابل تبیین خواهد بود. با اینهمه عارفان در یک سلسله مبانی تفسیر با هم اشتراک نظر دارند. اصل ظاهر و باطن، تاویل و تمثیل‌گرایی، تکیه بر معرفت قلبی و ذوقی و اعتقاد به کشف و الهام، از جمله این مبانی است که عارفان بر آن، اجماع دارند. در بین تفاسیر مورد بررسی قرار گرفته در این رساله، تفسیر منسوب به این عربی" به تفاسیر تئوریک و نظری شبیه‌تر و تفاسیر "لطائف‌الاشارات " ،"کشف‌الاسرار" و "التاویلات‌النجمه" با تفاسیر اشاری، قرابت بیشتری دارد. تاویل آیات و احادیث به منظور اثبات نظریه عرفانی مفسر، کمابیش در تمام این جریانات تفسیری وجود دارد.

تفسیر کشف الاسرار میبدی از جمله تفاسیر فارسی است که در قرن ششم هجری نگارش یافته و از دیرباز مورد توجهقرآن پژوهان و عرفان دوستان بوده است؛ مسائل و موضوعات عرفانی در نوبت سوم این تفسیر، به گونه‌ای نگارش یافته که با مذاق و مشرب صوفیان هماهنگی دارد. این در حالی است که نوبت دوم این تفسیر، به گونه‌ی متعارف، از احادیث نبوی به طور عام و احادیث برخی از ائمه (علیهم السلام) به طور خاص به عنوان منبع دوم تفسیری بهره گرفته است. این موضوع بویژه با توجه به انتظار از تفاسیر عرفانی که جایگاه حدیث در آن برجسته است اهمیت ویژه ای یافته و بررسی‌های سندی و متنی آن نیز موجه می‌نماید.در این پژوهش به بررسی و ارزیابی حدیث از دو منظرِ سند و متن به صورت مجزا پرداخته می شود. بررسی های سندی احادیث کشف الاسرار بیانگر آن است که، احادیث در اکثر موارد فاقد از سند بوده که در این صورت به عنوان احادیث مرسل تلقی می شوند. این نوع مواجهه ریشه در مبانی عرفانی میبدی دارد. بنا به قاعده «انظر الی ما قال و لا تنظر الی من قال» بوده که میبدی به سند احادیث چندان بها ندهد و اعتباری برای آن قائل نشود. این بی توجهی خود منشأ ورود مشکلات چشمگیری در متن حدیث شده است. این مشکلات زمانی نمود بیشتری پیدا می کند که احادیث از منظر متن نیز مورد بررسی قرار گرفت. این بررسی و با توجه به عرضه برخی از روایات با معیارهای نقد متن حدیث (قرآن، سنت، شخصیت معصوم و عقل و تاریخ و...) نشان داد که پذیرش برخی از احادیث کشف الاسرار با چالش جدی مواجه می شوند. این احادیث در حوزه‌های نظر بر مباحث عقیدتی، اخلاقی، قصص و داستان‌ ها نمود بیشتری دارد.

از جمله کتابهای کهن فارسی که یک دوره کامل تفسیر و تاویل آیات قرآن مجید را در بر دارد تفسیرکبیر کشف الاسرار و عدة الابرار اثر رشیدالدین میبدی است . از رهگذر این تفسیر و تفسیرهای شبیه به آن است که ما به برابرهای شیوا از لغات قرآنی و نکاتی ظریف بر می خوریم که ترجمه را جاندار ، زیبا و دقیق کرده است و مترجمان را راهنمایی نیکو برای خروج از تنگناهای سخن است و توانایی زبان فارسی را برای بیان معانی گوناگون می رساند در ترجمه آیات واژه های قدیمی فارسی قابل توجه است و در تدوین لغت نامه جامع برای زبان فارسی مورد نیاز می باشد. رساندن معنی روشنی و نزدیک بودن به فهم ، خوش آهنگی ، زیبایی و روانی صفات اکثر لغات نو ساخته یا مستعمل بوسیله میبدی است . بدین جهت بسیاری از آنها هم امروز می تواند به جای لغات بیگانه بکار رود یا به عنوان معادلی اصیل در بر آنها قرار گیرند.برای تالیف این پایان نامه ابتدا معادل های واژه های قرآنی از ابتدا تا انتهای قرآن مجید استخراج شد. وهر کدام را در مقابل لغات مورد نظر قرار گرفت . ضوابط تفکیک واژگانی قرآنی در این پایان نامه بر اساس کتاب گرانقدر المعجم الاحصایی تالیف دکتر محمد روحانی بوده است و بخش اول تفسیر ده جلدی کشف الاسرار مآخذ اصلی این پایان نامه است .

در داستان هابیل و قابیل از تفسیر کشف الاسرارِ میبدی، سخن از ترسیدن قابیل با شنیدن آوازی و گریختن او از خلق و انس گرفتن با وحوش بیابان به میان آمده است. این موضوع با کهن الگویی ارتباط داردکه از آن با عنوان تنزّل آغازین یاد می شود. انسان طبق این کهن الگو، از دوره ای طلایی نزول کرده و سرآغاز را از دست داده است. در پژوهش حاضر کوشش شده است با روش توصیفی - تطبیقی این کهن الگو در چند فرهنگ مختلف بررسی شود. این پژوهش نشان می دهد که کهن الگوی تنزل آغازین که در بیشتر آیین ها دیده می شود، حکایت از خویشاوندی انسان نخستین با طبیعت و حیوانات دارد که بر اثر اندیشه ای اهریمنی از دست رفته است. همراهی انسان با طبیعت در «دورۀ زرین»، هرچند فراموش شده، ردِپای آن کاملاً از بین نرفته است. حضور کهن الگوی یادشده در فرهنگ های مختلف، صورت های گوناگونی دارد، اما ویژگی های مشترکِ معینی پیوسته در آنها تکرار می شود.

بررسی مبانی تفسیر باطنی از دیدگاه تفسیر کشف الاسرار میبدی است. نگارنده ضمن بیان اینکه قرآن دارای لایه های باطنی معنایی برای هدایت همه سطوح جامعه است، اظهار می دارد: همان طور که استفاده از ظاهر قرآن به مبانی و قواعدی نیاز دارد، استفاده از باطن قرآن هم نیازمند مبانی و قواعد ویژه خود است. وی در این خصوص، شش مبنا را از منظر میبدی صاحب تفسیر «کشف الاسرار» مطرح می کند که عبارت اند از: 1. دارای مراتب بودن قرآن، عالم و انسان; به این معنا که خداوند دو کتاب تدوین و تکوین به جهان ماده فرستاده که بر همدیگر منطبق هستند و کتاب تکوین دارای دو صورت اجمال و تفصیل است که کل جهان ماده، صورت تفصیلی آن و انسان هم صورت اجمالی آن می باشد; 2. امکان فهم معانی باطنی قرآن; در غیر این صورت، قرآن دارای یک بخش عمده بدون استفاده خواهد بود; 3. عدم تنافی معانی باطنی با معانی ظاهری آیات; 4. مطابقت معانی باطنی با مجموع آیات; 5. عدم منافات معانی باطنی آیات با براهین عقلی; 6. روح و حد داشتن معانی طولی و وضع الفاظ برای آن روح معنا.