جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد پنجم: الاعتقادات، تصحيح الاعتقادات، المزار؛ ألاعتقادات فی دین الامامیة یا اعتقادات الامامیة مشهور به اعتقادات صدوق کتابی مختصر در علم کلام شیعه نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق). او در این کتاب با استناد به روایات معصومان به اثبات عقائد شیعه می‌پردازد. شیخ صدوق این کتاب را هنگام سفر به نیشابور و به درخواست عالمان نیشابوری نوشته است. این کتاب دارای شروح و ترجمه‌های فراوانی است. کتاب الاعتقادات مشتمل بر ۴۵ باب است که شیخ در هر باب با عنوان «باب الاعتقاد فی...» آن را آغاز کرده است. عناوین برخی از این ابواب بدین شرح است: بیان اعتقادات شیعه در توحید، صفات ذات و صفات افعال، افعال بندگان، جبر و تفویض، اراده، مشیت، قضا و قدر، فطرت و هدایت، استطاعت، بداء، لوح و قلم، عرش و کرسی، نفوس و ارواح، موت و رجعت، رستاخیز و مباحث مربوط به آن، بهشت و دوزخ، وحی، امر و نهی، قرآن، مقام انبیا سل و حجج و ملائکه و عصمت ایشان، نفی غلو و تفویض، تقیه، مقام اجداد پیامبر (ص)، ‌شأن لویان، احادیث، حظر و اباحه و... تَصحیحُ اِعتقاداتِ الاِمامیّة یا تَصحیحُ الاعتقاد کتابی در دانش کلام از شیخ مفید(درگذشت ۴۱۳ق) است. این کتاب، شرح و نقدی است بر کتاب «الاعتقادات»، نوشته شیخ صدوق. برخلاف شیخ صدوق که برای اثبات مطالب تنها بر آیات قرآن و روایات تکیه کرده است، شیخ مفید از روش عقلی بهره برده است. بداء، سؤال در قبر، قضا و قدر، معنای عرش، رجعت و چگونگی نزول وحی ازجمله مسائل کتاب است. در تصحیح الاعتقاد انتقاد عمده شیخ مفید بر شیخ صدوق این است که وی در اثبات اعتقادات و تفسیر آیات و روایات دقت عقلانی کافی ندارد. کتاب تصحیح الاعتقادات، شرحی است بر کتاب الاعتقادات یا اعتقادات الامامیه نوشته شیخ صدوق که در آن مهم‌ترین اعتقادات شیعه امامیه آمده است. همان‌طور که از عنوان تصحیح الاعتقادات پیدا است، تلاش شیخ مفید بر‌ آن بوده است تا دیدگاه‌های استادش شیخ صدوق را درباره اعتقادات شیعه امامیه نقد و تصحیح کند. شیخ صدوق در کتاب الاعتقادات برای اثبات اعتقادات شیعه از آیات قرآن و احادیث کمک گرفته است؛ اما شیخ مفید در شرح این کتاب از روش عقلی هم بهره گرفته است. ازجمله امتیازات کتاب تصحیح الاعتقاد را آن می‌دانند که دو روش فکری متفاوت در کلام شیعه را منعکس می‌کند : روشی که به استدلال‌های عقلی توجه نمی‌کند و بر روایات مبتنی است و مکتبی که به عقل بها می‌دهد و آن را به لحاظ شرعی معتبر می‌داند. شیخ مفید در تصحیح الاعتقادات بارها بر شیخ صدوق خرده گرفته است که همچون اصحاب حدیث به استدلال‌های عقلی بی‌اعتنا است و تنها بر روایات تکیه می‌کند. برخی از اشکالات شیخ مفید بر شیخ صدوق در این کتاب عبارت است از: تفسیر نادرست آیات قرآن، عدم استناد به روایات صحیح، بی‌توجهی از معنای درست برخی الفاظ موجود در قرآن و روایات، پیروی از شیوه اهل حدیث در برداشت از روایات، یعنی عدم تلاش عقلانی کافی در معنای روایات. البته شیخ مفید در مواردی دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته است. ازجمله آنها مسائلی چون رجعت، برانگیخته‌شدن پس از مرگ، شفاعت و وعد و وعید است. کتابُ الْمَزار؛ مَناسِکُ الْمَزار معروف به اَلْمَزارُ الصّغیر تألیف شیخ مفید(متوفای ۴۱۳ق) است. شیخ مفید در این کتاب، مجموعه روایاتی درباره زیارت پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) جمع آوری نموده است. المزار شیخ مفید از معتبرترین منابع برای کتاب‌های زیارتی و دعا به شمار می‌آید و علما و دانشمندان شیعه نیز بر آن اعتماد و استناد نموده‌اند. شیخ مفید در آغاز کتاب، انگیزه خود را بر نگارش کتابی در شیوه زیارت دو امام حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) گرفت، با توجه به اینکه کتابی مستقل در زیارت ائمه(ع) از علمای اصحاب نگاشته نشده بود. البته شیخ مفید در بخش دوم کتاب، زیارت پیامبر(ص) و دیگر ائمه(ع) را نیز اضافه کرده است. این کتاب شامل موضوعاتی است از جمله: 1.

مصنفات الشيخ المفيد در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد دهم: النكت الاعتقادية، النكت في مقدمات الأصول، الحكايات، مسئلة في الإرادة، عدم سهو النبي(ص)، إيمان أبي‌طالب، رسالة حول حديث نحن معاشر الأنبياء؛ می باشد که توضیح هر کتاب در ادامه آمده است: النكت الاعتقادية اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، از فقها و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى (334 - 413 هجرى) در موضوع عقايد و مباحث عقيدتى شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى مباحث عقيدتى مانند توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است. شيخ مفيد در اين كتاب استدلال و برهان عقلى را شيوۀ خود قرار داده و اين كتاب را به سبك سؤال و جواب نگاشته است. از اين نكته، اهميت پاسخ به سؤالات در دوران‌هاى مختلف اسلامى را مى‌توان فهميد. شيخ مفيد در اين كتاب با ديدى بسيار باز و روشن برخورد كرده و به هر سؤالى اجازه طرح شدن داده، سپس با بيانى محكم و استوار و منطقى، به پاسخ‌گويى آن پرداخته است. کتاب (النکت فی مقدمات الاصول) نوشته شیخ مفید، با موضوع علم کلام و مسائل عقیدتی، به بررسی مسائل علم کلام و اصول عقائد از دیدگاه عقل و شرع پرداخته است. مؤلف اصطلاحات و مسائل علم کلام را نیز شرح و توضیح داده است. شبهات عقیدتی یکی از خطرناک‌ترین سلاح‌های دشمن برای مبارزه با دین و ایمان مردم بوده و هست. شیخ مفید با نگارش این کتاب و با استدلال‌های روشن و محکم پاسخ آن اشکالات را داده است. مطالب ذیل در این کتاب مطرح شده است: ۱- معانی الفاظ و اصطلاحات علم کلام ۲- حدوث عالم و اثبات محدث ۳- نفی تشبیه ۴- توحید ۵- نبوت ۶- امامت ۷- وعد و وعید الحکایات؛ نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. معتزله- بخاطر اهمیت دادن به حکم عقل به شیعه نزدیکترند ولی فرق بزرگی که با شیعه دارند عدم اعتقاد به امامت و رهبری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیهم اجمعین است و همین موجب گشته تا با استناد به عقل خود و عدم توجه به سخنان اهل بیت علیهم‌السّلام مرتکب اشتباهات بزرگی در مسائل عقیدتی شوند. این گروه در بین اهل تسنن اقلیت هستند و بسیاری آنها را به شیعه نسبت می‌دهند و یا شیعه را به آنها نسبت می‌دهند. شیخ مفید در رد این تهمت و رد عقاید انحرافی معتزله و معرفی آنها و معرفی عقاید شیعه این کتاب را نگاشته است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌هایی که به شیعه می‌زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌فرماید. هم اکنون به برخی موضوعات مطرح شده در کتاب اشاره می‌کنیم: ۱. رد نظریه حال ۲. رای معتزله درباره قدرت و اراده خداوند ۳. جواهر و هیولا از دیدگاه معتزله ۴. تهمت تشبیه و جبر و رؤیت به شیعه مسألة في الارادة اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (336 - 413 هجرى)، در موضوع عقايد و كلام شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى ارادۀ خداوند متعال پرداخته كه آيا اين اراده جزء ذات است يا خارج از ذات و آيا قديم است يا حادث و بحث‌هاى گوناگون ديگرى در اين باره مطرح نموده است. شيخ مفيد در اين كتاب - مانند ديگر كتابهاى كلامى خود - آميخته‌اى از استدلال‌هاى عقلى و شرعى را همزمان آورده است. وى ابتدا با استدلال‌هاى عقلى و منطقى به بررسى اراده خداوند متعال پرداخته، سپس با استناد به روايات معتبر شرعى از اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام به شرح و بسط آن پرداخته و حكم عقل را با روايات شرعى تأييد مى‌كند. کتاب (عدم سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تالیف شیخ مفید، به بررسی مسئله سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرداخته است. مسئله سهو النبی در حقیقت سؤالی است که آیا پیامبر اسلام حضرت محمد _صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم_ مانند دیگر مردم دچار فراموشی می‌گشته و اشتباه و خطا مرتکب می‌شده است یا نه؟ کی از مسائل عقیدتی مطرح در دوران شیخ مفید که مربوط به مباحث نبوت می‌شود مسئله سهو النبی است. برخی روایات غیر معتبر وارد شده که پیامبر نیز گاهی در نماز دچار فراموشی می‌شده و یا شیطان کلامی را بر زبان آن حضرت جاری می‌کرده و آن حضرت اشتباه می‌کرده است. شیخ مفید این کتاب را در پاسخ به این شبهه نگاشته است. وی در آغاز، با استدلال‌های عقلی و با استناد به آیات قرآن عصمت پیامبر از اشتباه و خطا را ثابت کرده، در ادامه به لوازم باطل این شبهه و اثبات ضعف سند و دلالت روایات دال بر آن می‌پردازد. وی در این کتاب با استدلال به حکم عقل و استناد به آیات قرآن به بررسی مسئله سهو النبی پرداخته و آن را به عنوان یک نظریه انحرافی عنوان کرده آن را رد نموده است. إیمانُ أبی طالب، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) درباره زندگانی ابوطالب و اثبات ایمان وی به رسول خدا(ص). شیخ مفید در این کتاب با استدلالات عقلی و نقلی به بررسی ایمان ابوطالب، پدر حضرت علی(ع) پرداخته و به حمایت او از پیامبر اکرم(ص) اشاره دارد. مؤلف در اثبات ایمان ابوطالب، اشعار فراوان او را در مدح پیامبر اسلام(ص) آورده است. در حالی که دشمنان حضرت علی(ع) برای زیر سؤال بردن شخصیت ایشان، ایمان ابوطالب را انکار کرده‌اند، بنا بر نقل مورخان شیعه، ابوطالب اولین یاور و حامی پیامبر اسلام بود. او تا آخر عمر در حمایت و دفاع از رسول خدا(ص) از هیچ کوششی دریغ نکرد. به همین دلیل شیخ مفید این کتاب را در معرفی و حمایت از او نگاشت. برخی دیگر از عالمان شیعه و سنی نیز در این باره کتاب‌هایی نگاشته‌اند. وی با استدلال به آیات قرآن، روایات پیامبر و ائمه معصومین و همچنین با استدلالهای عقلی و با استناد به اشعار ابوطالب در مدح و ستایش پیامبر اسلام و عملکرد وی در دفاع و حمایت از پیامبر، به معرفی شخصیت و ایمان ابوطالب پرداخته است. رسالة حول حدیث نحن معاشر الأنبیاء لا نورث‌ نوشته شیخ مفید، نقد و بررسی روایتی که ابوبکر از پیامبر نقل کرده که: «ما پیامبران چیزی برای فرزندان خود به ارث نمی‌گذاریم و هرچه باقی بگذاریم حکم صدقه بر آن جاری است و به فرزندانمان نمی‌رسد.» این کتاب، کتابی کوچک، در ۶ صفحه است و در پایان آن نیز سخنان برخی دیگر از علما مانند قرطبی، فخر رازی ، علامه حلی ، علامه امینی ، ابن ابی الحدید و سید شرف الدین درباره فدک آمده است.

«اراده» یکی از صفات الهی است که به مقتضای آیات و روایات، دایره شمول آن، تمام مجموعه هستی را در بر می گیرد و آنچه که در هستی روی دهد، متعلق اراده خداوند است. درباب معناشناسی و تحلیل چیستی و چگونگی اراده الهی، تبیین‌های گوناگونی توسط اندیشمندان و صاحب‌نظران ارایه شده است. در اندیشه ملاصدرا، اراده الهی، علم او به نظام اتم به شمار می آید. صدرا، اراده را برای خدا هم در مقام ذات و هم در مقام فعل اثبات می کند و بر این باور است که خداوند، علت تامه مخلوقات است و بنابر ذاتی بودن اراده، صدور فعل از او ضروری است. در مقابل دیدگاه صدرا، به باور پیروان مکتب تفکیک، اراده الهی نه به معنای علم، بلکه به معنای اعمال قدرت و سلطه بر فعل و ترک است و در نتیجه، اراده، فقط از صفات فعل به شمار می آید. با چنین توصیفی خداوند، فاعل مختار است و نتیجه قول به علت تامه بودن او، فاعل موجب بودن اوست. در این نوشتار، میان نگرش صدرالمتالهین شیرازی و نظرگاه مکتب تفکیک، مقایسه ای انجام شده، نقدهای وارد بر نگرش این دو مکتب، مورد بررسی قرار گرفته، و در نهایت، تحلیلی از این مقایسه به عمل آمده است.

فخر رازي همگام با ديگر متکلمان اشعري، بر اين اعتقاد است که انسان در افعال خود هيچ اختياري از خود ندارد و افعال او توسط خداوند ايجاد مي‌گردد. او براي اثبات سخن خود به آياتي از قرآن اشاره مي کند تا اين مطلب را تأکيد نمايد. فخر رازي، با اعتقاد به اصول ثابت اشاعره در اعتقاد به جبر، اثبات اختيار براي انسان را مغاير با قدرت مطلق خداوند مي داند، اما پس از اينکه آياتي از قرآن را مويد اختيار يافته، به نظريه کسب اشعري معتقد شده است. نظريه کسب مي گويد که افعال ارادي انسان را خداوند مي آفريند اما انسان آن را متصف به خير و يا شر مي‌کند. البته فخر، پس از مدتي اين نظر را هم راهگشا نمي داند و از آن عدول مي کند. وي در موارد زيادي از اعتقاد اوليه خود باز گشته و نظري جديد را اتخاذ کرده که با معتقدات قبلي اش منافات دارد. امام خميني مانند ساير متکلمان اماميه، براي انسان نه جبر مطلق قائل است و نه اختيار مطلق؛ بلکه به امري ميان جبر و اختيار اعتقاد دارد که آن را «امر بين الأمرين» مي نامند. يعني در عين حال که اختيار را از انسان سلب نمي کند، اراده انسان را در طول اراده الهي موثر مي داند. اما اختلافي که ميان تفسير امام(ره) از امر بين الأمرين و ساير متکلمان اماميه قابل تشخيص است، اين است که، ايشان علاوه بر رويکرد فلسفي، با نگاهي عرفاني اين مسأله را مورد تحليل قرار مي دهد و تأکيد دارد که براي درک ارتباط ميان افعال انسان و خداوند بايد به مرتبه اي از معرفت جهان رسيد که همه افعال را مظهر و مجلاي اراده خداوند ديد و گر نه با استدلال عقلي صرف، نمي توان اصل امربين الأمرين که بيانگر نظريه صحيح در مورد جبر و اختيار است را درک کرد. علاوه بر اين امام خميني، بسياري از عوامل موثر در عمل انسان را ناشي از محيط و وراثت مي داند و معتقد است که اينها مي توانند انسان را به سوي اموري سوق دهند، اما تصريح دارد که نقش اين عوامل قابل تغيير است و باعث جبر نخواهد شد.

این پژوهش، به بررسی و نقد نظریه‌ی فیض و صدور فارابی از منظر آیات و روایات پرداخته است و تلاش شده است تا با عرضه‌ی این نظریه به محضر آیات و روایات، میزان صحت و سقم آن مشخص گردد. بر اساس تحقیقی که صورت پذیرفته است، فیض نظریه‌ای است که منشأ و فرآیند پیدایش جهان را توضیح می‌دهد که در یک طرف آن اصل کامل و متعالی و نیز موجودات نازل‌تری است که در طی روندی از خداوند ناشی شده‌اند و در طرف دیگر، حاصل اشراق دفعی و غیر زمانی بین آن دو می‌باشد. فارابی به عنوان موسس فلسفه‌ی اسلامی، در طرح نظریه‌ی فیض خود وامدار فلوطین بوده است. وی تحت تأثیر کتاب اثولوجیا که به گمان وی برگرفته از آثار ارسطو بوده است (در حقیقت برداشتی آزاد از آثار فلوطین می‌باشد) به تبیین و توضیح این نظریه پرداخته است. فیض فارابی مبتنی بر مولفه‌هایی است که شاکله‌ی اصلی این نظریه را تشکیل می‌دهند. این مولفه‌ها عبارتند از: فاعلیت وجودی پروردگار که از منظر فارابی و حکمای مشاء فاعلیت بالعنایه است، اراده‌ی ذاتی پروردگار که همان علم به نظام اصلح می‌باشد، سنخیت بین علت و معلول، قاعده‌ی الواحد، ضرورت علیت و مسئله‌ی نفی واسطه در جریان فیض که مهمترین آن بی‌زمان بودن آفرینش پروردگار می‌باشد. از منظر آیات و روایات ما سوی الله خلق شده است و خداوند آن را از غیر شیء آفریده است. بر اساس آموزه‌ی خلقت، فاعلیت پروردگار، فاعلیت به مشیت و اراده می‌باشد و تمامی انحاء فاعلیت وجودی و فیضانی نفی شده است. اراده‌ی پروردگار نیز، اراده‌ای فعلی است که همان ایجاد و احداث خداوند می‌باشد. در این دیدگاه خالق و مخلوق دارای تباین ذاتی هستند و هیچ سنخیتی میان آنها وجود ندارد و بر همین اساس، قاعده‌ی الواحد نیز که مبتنی بر سنخیت علت و معلول می‌باشد منتفی است. بر اساس دیدگاه نصوص دینی، خداوند به اختیار خویش ما سوی الله را آفریده است و هیچ ضرورتی بر او تحمیل نشده است. در آیات و روایات تأکید شده است که خلقت در بستر زمان شکل نمی‌پذیرد. زمان یکی از مخلوقات پروردگار است که پس از عدم و نفی صرف آفریده شده است. استعمال کلماتی از قبیل بعد و قبل و... نیز در بیان خلق پس از عدم، به جهت ضیق و تنگنای زبانی است. در نتیجه، نظریه‌ی فیض فارابی با آموزه‌ی خلقت ناسازگار می‌باشد و با دیدگاه آیات و روایات ناهماهنگ است.

مطابق کلام وحی در آیات ?قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یکونُ لَک أَنْ تَتَکبَّرَ فیها فَاخْرُجْ إِنَّک مِنَ الصَّاغِرینَ * قالَ أَنْظِرْنی إِلی یوْمِ یبْعَثُونَ* قالَ إِنَّک مِنَ الْمُنْظَرینَ * قالَ فَبِما أَغْوَیتَنی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَک الْمُسْتَقیم? (اعراف/??-??) ابلیس در جریان خلقت آدم و مأمور شدن سجده بر آدم به جهت?خودخواهی و تکبر از امر الهی سر برتافت و مطرود درگاه الهی شد و چون انسان را در محرومیت خویش دخیل دانست به منظور انتقام از او با مهلتی که از خدا طلب کرد تصمیم به اغوا بشر نمود این موضوع در سوره های حجر و ص نیز بیان شده است. لذا ابلیس در متون دینی به‌ عنوان یکی از عوامل اصلی گمراهی نوع بشر مطرح شده به‌گونه‌ای که هیچ انسانی از شر وسوسه‌ها و اغواگری او در امان نیست و به همین جهت همواره آفرینش ابلیس و وجودش در نظام هستی برای انسان مورد سوال بوده که چرا خداوند به ابلیس مهلت داد تا مانعی در مسیر کمال و تعالی بشر باشد.لذا مسأله اصلی پژوهش حاضر (بر اساس مستنداتی از قرآن و روایات به‌ عنوان دو منبع غنی و معتبر، و تفاسیر شیعه و اهل سنت) در گام نخست تبیین چرایی استنظار ابلیس و اهداف ابلیس از این درخواست مهلت است و اینکه علی‌رغم کافر بودن و فقدان شرط مهم اجابت دعا (ایمان) پاسخ خداوند در برابر استنظار ابلیس چه بوده است؟ و در گام بعدی تبیین حکمت امهال ابلیس از سوی خداوند است. پیش‌فرض ما این است که علت استنظار ابلیس تأخیر در عقوبت آنی و انتقام از بشر و حکمت امهال ابلیس، اجرای سنت ابتلا و سنت استدراج به عنوان مهم‌ترین دلیل می‌باشد. این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است. فصل اول شامل کلیات و تبیین مفاهیم کلیدی است و در فصل دوم، ابلیس از جهت امکان وجود، حقیقت و ماهیت، فلسفه وجودیش در هستی و علت مطرود شدن او بررسی می‌شود و در فصل سوم، موضوع استنظار ابلیس و چرایی آن از نظر مفسران و رابطه استنظار با پیشینه اعتقادی ابلیس و پاسخ خداوند به استنظار وی مطرح می‌شود و در فصل چهارم، آخرین مهلت خداوند به ابلیس و حکمت این امهال از سوی خدا از منظر مفسران و متکلمان بررسی می‌شود. و حاصل این تحقیق اینکه ابلیس تا یوم المعلوم فرصت یافت تا با قصد انتقام از بشر به اغواگری او مشغول باشد و علی رغم اینکه در ظاهر هیچ خیری برای بشر ندارد، اما حکمت الهی اقتضا کرد تا این موجود کافر و عاصی از طریق امهال مشمول سنت ابتلا و استدراج قرار گیرد و همچنین با دشمنی نسبت به انسان و از طریق وسوسه کردن او وسیله‌ای برای ابتلا او باشد تا در پرتو مجاهده با این دشمن برونی، راه رشد و تکامل را بپیماید.

این پژوهش با موضوع اراده‎ی انسان از منظر علامه طباطبایی و کرکگور، در نظر دارد در سه فصل اصلی به تبیین و مقایسه و در مواردی تحلیل و نقد آراء علامه طباطبایی و کرکگور در باب نسبت میان اراده‎ی انسان و هستی و شناخت او و نیز نقش اراده‎ی الهی در اراده‎ی انسان بپردازد و نشان خواهد داد که علی‎رغم وجود تمایز میان دیدگاه‎های این دو شخصیت در این باب، می‎توان‎ وجوه اشتراک متعددی میان آنان یافت.

مقاله پیش رو ترجمه ای است از کوششی که دکتر صائب عبدالحمید برای استخراج نظریه تفسیر قرآنی تاریخ از کتاب «التفسیر الاسلامی للتاریخ» دکتر عمادالدین خلیل چاپ 1412 قمری انجام داده و آن را در بخش پایانی (کتاب فلسفه التاریخ فی الفکر الاسلامی چاپ 1428 قمری ص 589-628) قرار داده است. در این مقاله اصول اندیشه دکتر عمادالدین خلیل تبیین گردیده و در پایان نیز دیدگاه او مورد نقد استخراج کننده مقاله قرار گرفته است.

موضوع رساله با عنوان "سازگاری درونیاندیشه های ابن سینا و آکوییناس در علم پیشین الهی و اختیار انسان" به دنبال امکان سازگاری ای است که بتواند در عین باور به این علم پیشین به نحو کلی نزد این دو متفکر، مدافع حفظ اختیار انسان نیز باشد تا اصل مسوولیت و تکلیف نیز در حوزه عمل انسانی معنادارگردد.بدیهی است که ارتباط علم پیشین الهی و پیوند آن با عنصر زمینی عملکرد انسان و حفظ اختیار، نقش عوامل طبیعی و حتی غیرمادی و مجرد عناصر خلقت را پررنگ و مرزهای علمی، عقلانی و دینی ایشان نیز ارزش تحقیقی بیشتری می یابد.سعی در آشنایی و بررسی اندک یافته های علمی جدید که بتواند در نقش میزان و داور علمی و عقلی امروز، عیار صحت و معقولیت گفته های این متفکران و تضمین گر ادامه حیات با صلابت آن ها باشد هر چند مختصر باشد به فراموشی سپرده شده است.این رساله در روش تحقیق بنیادین ارائه و تهیه شده است.