جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر که آفرینه ای است در فضای فلسفه اسلامی، به تبیین وحدانیت دانای بی همتا در کلام امام علی و امام رضا علیهما سلام، همّت می گمارد و طی دو بخش با روش توصیفی – اسنادی و تکیه بر تحلیل محتوا به این نتیجه رهنمون می شود که آفریدگار هستی ، ذات کامل و بی منتهائی است که جمیع کمالات وجودی به نحو اعلی و اشرف، در او موجود است و هیچ نقطه ای از عالم وجود از حضورش، بی نصیب نیست. چنین وجود قهارّی ، مجالی برای حضور ما سوا نمی گذارد، لذا تنها اوست که به حقّ متصّف به وجود است و کثرات، در حقیقت، شئون و اطوار آن وجودند. چنین وجودی اگرچه یگانه است ولی این یکتائی ناشی از بی انتهائی و نامحدود بودن اوست به طوری که امکان فرض ثانی برای او محال است، از این رو یگانگیش با یکتائی باب کمیات، بسیار متفاوت است. اینجاست که از توحید واجب الوجود به توحید در وجود، منتقل می شویم و البتّه در طی این مسیر مهّم به تحققّ اهدافی چون تبیین ارتباط بساطت با وحدت، تبیین تفاوت وحدت منسوب به خداوند با مخلوقات در کلام روایات و نیز مقایسه آن با سیر تفکّر فلسفه اسلامی و بررسی براهین ارائه شده بر وحدت حقه حقیقیه در این دو فضا، نائل می شویم. ذات بحت و بسیط خداوند، عاری از هر گونه جهت و حیثیت، معرّفی خواهد شد و لحاظ صفاتی اضافه بر ذات، خلاف آن وحدانیت صرف، خواهد بود و نکته قابل ذکر، اینکه آن هویت مطلقه از هر اسم، رسم ، وصف و تعینّی ، مبراست و تمامی شناختها و توصیف عرفا و فلاسفه، به وجه و ظهور او و به عبارتی به فیض منبسط وابسته خواهد بود.

پیش­فرض­های فلسفی و دیدگاه­های هر فیلسوف مبانی نظریه­های علمی اوست. نظریات مطرح در حیطه تعلیم و تربیت نیز از این امر مستثنی نیست. اگرچه ممکن است نظرات تربیتی یک فیلسوف به طور واضح در مباحث او مطرح نگردد، اما اساس آن را شکل می­دهد. از جمله نظام­های فلسفی که ­می­توان با بررسی و جستجو در آن به شناخت نظرات تربیتی پرداخت نظام فلسفی صدرالمتالهین است. انسان موضوع اصلی دانش تعلیم و تربیت است. چراکه او قابلیت رشد علمی و تکامل رفتاری را دارد. در مبانی تعلیم و تربیت در نظام صدرایی به انسان با رویکرد وجودی نگاه شده و از آن تعبیر به حکمت شده است. حکمت در نگاه ملاصدرا یک نظام تعلیم و تربیتی برای انسان است که هم شامل آموزش و هم شامل پرورش می­شود. نظام تعلیم و تربیت در نگرش صدرایی باید نظام جامعی باشد به گونه­ای که حس، خیال، عقل و قلب انسان را در برگرفته و تمام جنبه­های وجود انسان را متحول و دگرگون کند. از آنجا که صدرا ارتباط بین جسم و روح را یک ارتباط ذاتی می­داند و هر دو را دو مرتبه از یک حقیقت می­داند، در نتیجه در نظر او نظام تعلیم و تربیت باید هم به پرورش بعد روحانی و هم به پرورش بعد جسمانی بپردازد و هم زندگی اخروی و فرامادی و هم زندگی مادی و دنیوی را فرا گیرد. در نظام تعلیم و تربیت ملاصدرا تحول و دگرگونی انسان بر اساس حرکت جوهری نفس تحول گوهری و جوهری است که در این تحول و دگرگونی انسان هیچ حدیقفی ندارد. ملاصدرا در حیطة تعلیم و تربیت یک نظام و الگوی کاملی را ارائه می­دهد که هم شامل مبانی هم شامل آموزه­ها و اصول هم شامل نهادها و هم شامل اهداف و روشهاست. عقلانیت، علم و دانش، انگیزه، عادت، عشق، هنر و زیبایی­شناسی در عشق عفیف و هنر، فرهنگ و تحولات فرهنگی ابعاد مختلف نظام تربیتی صدرا را شکل می­دهند. این ابعاد با هم و در کنار هم باید در یک نظام تربیتی وجود داشته باشد تا یک نظام بتواند باعث رشد و ترقی همه جانبة افراد گردد. از دید صدرا تنها عقل و علم ودانشی که با نور بصیرت­زای الهی تأیید و یاری شده امکان تربیت و سعادت انسان را فرا هم می­سازد. او معتقد است آنچه باعث می­شود انسان کاری را انجام دهد و به سوی جهت خاصی برود انگیزه آن عمل می­با شد. او در این زمینه انگیزه را به انگیزه بیرونی و درونی تقسیم می­کند. همچنین به تأثیر عادت در تربیت شخص توجه داشته و از آن به ملکه تعبیرکرده است. وی معتقد است انسان تنها از طریق از بین بردن عادات ناپسند که از کودکی به آن عادت کرده است و کسب عادات پسندیده می­تواند به سعادت و خوشبختی واقعی برسد. او معتقد است بین عشق عفیف و هنر با تعلیم و تربیت ارتباط وثیقی وجود دارد. به­گونه­ای که غایت عشق را چیزی جز تعلیم و تربیت نوجوانان و جوانان و گسترش علم وادب و فرهنگ و هنر نمی­بیند. هم چنین او هنر سالم را از هنر مبتذل جدا می­کند. او معتقد است تنها هنر قدسی زمینة تعلیم و تربیت و گسترش عشق عفیف را فراهم می­کند. او در کنار این ابعاد به نهادهای خانواده، مراکز آموزشی، جامعه و فرهنگ جامعه توجه زیادی دارد.

پایان نامه در 128 صفحه از دو بخش و پنج فصل تشکیل شده است . بخش یکم که شامل فصول اول و دوم است به کلیاتی در باب عصمت اختصاص یافته که در آن از معنی لغوی وتعریف عصمت ، مراحل و دامنة عصمت انبیاء و نیز دلایل متکلمین شیعه در این باب سخن به میان آمده است . در بخش دوم که فصول سوم و چهارم و پنجم را در بر می گیرد ، آراء دو تن از دانشمندان بزرگ شیعه یعنی سید مرتضی (علم الهدی) وعلامه سید محمد حسین طباطبائی در بابت ‹‹عصمت انبیاء ›› بررسی و مقایسه گردیده و لوازم منطقی دیدگاههای آنان تبیین شده است که می تواند خواننده را با تطورات فکری شیعه در فاصله ای هزار ساله در مساله مورد بحث ، کمی آشنا سازد.

محیی الدین ابن عربی عارف بنام قرن ششم هجری قمری و بنیان گذار عرفان نظری، در مورد مسألة نبوت و ولایت نظراتی ارائه داده است. امّا وی در هیچ مسأله ای به اندازة مسألة ختم ولایت و خاتمیت به طور مشوّش و مضطرب و به ظاهر متناقض، سخن نگفته است وی در آثارش به خصوص فتوحات مکیه و فصوص الحکم در مورد ختم ولایت سخن رانده است که شارحان و تابعان آن مانند علامه داوود قیصری، مؤید الدین محمد جندی، ملا عبدالرزاق کاشانی، سید حیدر آملی و آقا محمدرضا قمشه ای(حکیم صهبا) به تفسر و توضیح آن پرداخته اند. در میان شارحان وی سید حیدر آملی سخنان ابن عربی را در مورد ختم ولایت متناقض دانسته و گاهی در آثار خویش ابن عربی را مورد هجوم خویش قرار داده و نظرات ابن عربی و قیصری شارح او را حمل بر مذهب تسنّن می نماید. امّا حکیم الهی آقا محمد رضا قمشه ای (حکیم صهبا)(ره) با درایت و ظرافت و دقّت تمام کوشیده است تا میان آراء ابن عربی در مورد مسأله ختم ولایت تلفیق و تألیف ایجاد کند. شاید در میان شارحان وی در مورد این مسأله هیچ کس به پای حکیم صهبا نرسد زیرا وی با استادی تمام و با تقسیماتی که در مورد ولایت ارائه داده است توانسته است سخنان شیخ اکبر ابن عربی را به گونه ای ارائه دهد که حاکی از عدم تضاد و تناقض باشد. از نظر او خاتم ولایت مطلقة محمدیه همان امیرالمومنین علی(ع) یا مهدی موعود(ع) می باشد و معتقد است که ابن عربی هم مانند وی علی بن ابیطالب را ختم ولایت مطلقة محمدیه می داند.

حکمت الهی در جهان اسلام، همان علم هستی شناسی یا آنتولوژی است که با طرح نظریة «اصالت وجود» توسط ملاصدرا، یک تحول اساسی و بنیادی پیدا کرده است. آنچه که بسیار قابل تأمل است و در این رساله تحقیق شده اینست که حکیم لاهیجی و فیض کاشانی که هر دو از شاگردان بنام ملاصدرا بودند، در مورد نظریة مهم اصالت وجود، اختلاف نظر اساسی پیدا کرده و همین اختلاف ریشه ای، منشأ اختلافات دیگری در وجود شناسی گردید که آن اختلافات عبارتند از: مسأله جعل، نحوة اتصاف ماهیت به وجود، مسأله تشخص، وحدت وجود، حرکت جوهری و عالم مثال. در هر یک از فصلهای این رساله بعد از تحقیق و بررسی و مقایسه دیدگاه فیض و فیاض در مورد مسائل فوق، نشان داده شده است که عامل اصلی اختلاف فیض و فیاض در وجود شناسی به نظریة اساسی اصالت وجود برمی گردد بطوریکه اگر ایندو حکیم در این مسأله اساسی هماهنگ و متفق بودند هیچیک از آن اختلافات بروز پیدا نمی کرد. بر این اساس بعد از اینکه در فصل اول و دوم، گرایش حکیم لاهیجی به نظریة اصالت ماهیت در جعل و تحقیق ارائه گردید، در فصل سوم به علل گرایش لاهیجی به نظریه مذکور پرداخته شد. آنگاه در فصل چهارم و پنجم نحوة قضاوت فیاض لاهیجی در مورد ملاک تشخص و نحوة اتصاف ماهیت به وجود براساس اصالت ماهیت تبیین گردید. و در فصلهای بعدی آمده است که چگونه حکیم لاهیجی سه مسأله وحدت وجود، حرکت جوهری و عالم مثال را با توجه به نگرش اصالت ماهیتی اش انکار می کند. ‎ ‎اما فیض کاشانی در تمام مسائل مذکور کاملاً بر طبق حکمت متعالیه استادش ملاصدرای شیرازی گام برمی دارد.

در تاریخ حدیث شیعه، روایات پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) مورد ارزیابی قرار گرفته است، لیکن پژوهشگران بیش از همه روایات فقهی را مورد توجه قرار داده­اند. در این میان، شایسته است تفسیر شارحان پیرامون روایات اعتقادی و اخلاقی نیز مورد توجه واقع شود. از این رو در این نوشتار، چند شرح مهم اصول کافی انتخاب گردید که از منظر روش شناختی مورد بررسی قرار گیرد. شروح گزیده ما عبارت است از: 1 تعلیقه میرداماد بر اصول کافی 2 شرح ملاصدرا بر اصول کافی 3 تعلیقات فیض کاشانی در الوافی (پیرامون احادیث اصول کافی) 4 شرح مولی صالح مازندرانی 5 شرح علامه محمدباقر مجلسی موسوم به «مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول». در این نوشتار نخست روش شناسی هر یک از این شروح مهم به طور جداگانه مورد بررسی قرار می­گیرد و سپس در یک فصل، دیدگاه شارحان در تفسیر و تبیین روایات با رویکرد تطبیقی مورد بررسی قرار می­گیرد.

ملاصدرا برای عقل معانی بسیاری برشمرده است کهبرخی ناظر به عقل نظری و برخی ناظر به عقل عملی اند. ملاصدرا معتقد است عقل در وجود انسان، حقیقت پیوسته ای دارد و انسان با حرکت جوهری خویش و در پرتوی عنایت عقل فعال، آن را به فعلیت می رساند؛ تاجایی که انسان می تواند به موجودی مجرد از ماده تبدیل شود. دکارت معتقد است عقل ممیز انسان از سایر موجودات، قوۀ درست حکم کردن و تمییز نادرست از درست، و در همۀ انسان ها یکسان است. معنای عقل دکارتی را باید در کارکرد عقل در فلسفۀ او جست؛ کارکردی که از دل ریاضیات بیرون می آید. عقل و روش در فلسفۀ دکارت فقط تمایز مفهومی دارند. عقل دکارتی هم مرتبۀ عقل بالملکه در فلسفۀ ملاصدراست. البته ملاصدرا به آن بسنده نکرده، بلکه آن را توسعه داده و برای آن مراتبی درنظر گرفته است. هردو اندیشمند، تعقل را در پرتوی نور عقلی و شهود معنا می کنند. ملاصدرا عقیده دارد عقل انسان می تواند به مرتبه ای وجودی برسد که عقول را مشاهده و صور عقلی را ادراک کند. دکارت معتقد است نور عقلی، همان عقل فطری ذهن است که اشیا را واضح و متمایز ادراک می کند.

حکمت یکی از واژه های مهم و اساسی در مجموعه کمالات انسانی و موضوعات قرآنی و بکار رفته در حیطه فلسفه اسلامی است. این واژه از طرف قرآن مورد تأکید و توجه قرار گرفته و «خیرکثیر» تلقی شده است. در چیستی حکمت و اینکه مدلول آن چیست حکما و فلاسفه و متکلمان و مفسران،تعاریف متعددی ابراز داشته اند که این تعاریف مختلف ناظر به موضوع و گاهی راجع به مسائل و در مواقعی درخصوص غایت حکمت می باشد. از پراکندگی و تکثر و تنوع تعاریف در این خصوص، بنظر می رسد. متعلقات ذهنی و مفاهیم درونی که مورد تعریف قرار گرفته، پراکنده بوده و بعبارتی دیگر، تعاریف پراکنده، ماخوذ از متعلقات ذهنی متفاوتی بوده است. دلیل این سخن آنست که هر فرد یا دسته ای، نه بر اساس آموزه های قرآنی و ریشه یابی لغوی حکمت، که بیشتر و پیشتر در راستای مشارب و مکتبهای فکری و عقیدتی و ارزشی خویش، حکمت را معنی و به تعریف آن پرداخته اند. آنچه از تبیین قران در این خصوص حاصل می شود آنست که این واژه، مصادیق متعدد و متنوعی دارد که بر معانی تشکیکی حکمت و مراتب و سطوح متعدد آن، اشاره دارد. لیکن بر اساس معارف قرانی و تحلیل ریشه ای واژه حکمت چنین برمی آید که این واژه در تمامی مراتب و معانی خود نمی تواند محروم از دو صفت«استحکام واستواری» و «منع و بازدارندگی بسوی اصلاح» باشد و فلسفه و علم و معرفت و هر چیز دیگر نیز، اگر خواستار اتصاف به حکمت باشد لزوماً نبایستی فاقد این دو وجه مشخصه باشند. در نگاه صدرالمتالهین، حکمت، همان نوری تلقی می شود که در تمامی ساحتهای وجودی انسان منبسط و در تمامی اعمال و افکار و اموراتش، منتشر و منشأ اثر می شود. در نگاه فخر نیز حکمت که به معنای «ردته» می باشد ضمن جلوگیری و منع از بدی، فعلیت تمامی کمالات تلقی می شود، زیرا تمامی کمالات در مجموعه کمالات علمی و کمالات عملی خلاصه می شود که هر دو اینها به حکمت عملی و نظری راجع است. از اینرو، تحقق حکمت، تحقق جمیع کمالات است. علامه طباطبایی نیز با برشمردن حکمت بعنوان ملکه ای درونی، که دارای استحکام و نفوذناپذیری و همراه با منع به طرف اصلاح است آنرا گونه ای از عصمت بر می شمارد که در مراتب والا و اشرف حکمت، نصیب فرد حکیم می شود. در مجموع می توان حکمت را به لحاظ موضوع، «روح حاکم بر قوانین و احکام مکتوب دینی» و به لحاظ مسائل ترکیبی از سه حوزه «تعقل و تأمل» و «وحی و دین» و «ریاضت و تقوی و کف نفس» و به لحاظ غایت «تشبه به پروردگار در سیاست و تدبیر و کمالات به قدر طاقت و توان بشری» تفسیر و تلقی نمود.